|
1.2 Elektr sig'imi. Kondensatorlar
Elektr zaryadlarining bir tomonga tartibli harakatiga elektr toki deyiladi. Elektr
toki mavjud bo‘lishining birinchi sharti moddada erkin elektronlarning mavjudbo‘lshidir. Elektr tokining yo‘nalishi sifatida tarixan musbat zaryadlanganzarralarning yo‘nalishi qabul qilingan. Erkin harakatda bo‘lgan zarralarning birtomonga harakatlanishi uchun ularni bunday harakatga kuchkerak bo‘ladi.Bunday majburlovchi kuch tok manbalari yordamida hosil qilinadi.XVIII asr oxirigacha olimlar «elektr»ni asosiy ishqalanish orqali hosil qilishqilganlar.XVIIIasr oxiriga kelib elektr hodisalarini o‘rganishda katta burilishro‘y berdi. Italiyalik olim A.Volta mis va rux plastinalari orasiga kislota shimdirilgan mato qo‘yilsa, mis plastina musbat ishorada, rux plastina manfiy ishorada zaryadlanib qolishini aniqlaydi.Bu plastinalarni bir-biriga o‘tkazgich orqali ulansa elektr toki o‘tishinikuzatadi. Shunday qilib birinchi tok manbai ixtiro qilinadi.
Elektr sig'imi zaryad miqdoriga tog'ri proporsional, ya'ni undagi zaryad
miqdori qancha ko'p bo'lsa, bu o'tkazgichning elektr sig'idira olish hususiyati
shuncha katta ekanligini ko'rsatadi. SI da elektr sig'imi birligi deb farad (F)
qabul qilingan.Kondensator va uning elektr sig‘imi Elektrotexnikada ko‘p miqdordagi elektr zaryadlarini to‘plash vasaqlash muhim ahamiyatga ega.
2.1-rasm sig’imli kandesatorning parallel va ketma ket ulanishi.
Elektr zaryadlarini to‘plash uchun mo‘ljallangan asbob konden-
sator deb ataladi. Kondensator radio, televizor, magnitofon, kompyuter kabi elektrotexnik jihozlarning muhim elementi hisoblanadi.Eng sodda kondensator – bu yassi kondensator. Yassi kondensator o‘zaroparallel bo‘lgan ikkita yassi o‘tkazgich – plastinkalardan iborat. Buplastinkalar kondensator qoplamalari deyiladi.Kondensator zaryadlangandauning ikki qoplamasida teng miqdorda turli ishorali zaryadlar to‘planadiKondensatorni tavsiflaydigan asosiy fizik kattalik ununing elektr sig‘imidir(C).Xaqaro birliklar sistemasida elektr sig‘imining birligi qilib M.Faradey sharafiga farad (F) qabul qilingan. 1 farad juda katta birlikbo‘lgani uchun amalda asosan uning ulushlari – mikrofarad (µF) va pikofarad(pF) qo‘llaniladi. Bunda: 1 F = 106 µF; 1 µF = 106 pF; 1 F =1012 pF.Kondensatorning sig‘imi undagi zaryad miqdorining plastinkalarorasidagi kuchlanish nisbatiga teng: C = q / Ubunda, U – plastinkalar orasidagi kuchlanish bo‘lib, volt (V)da o‘lchanadi.Yassi konden-sator qoplamasining yuzasi S qancha katta bo‘lsa, unda shuncha ko‘pzaryadlarni to‘plash imkoniyati bo‘ladi. Qoplamalari orasidagi masofad qancha kichik bo‘lsa, kondensatorda shuncha ko‘p zaryadlarni to‘plashmumkin. Bu degani yassi kondensatorning sig‘imi qoplamalari yuzasiga to‘g‘ri proporsional, qoplamalari orasidagi masofaga teskari pro-porsionaldir, ya’ni: C = εoO‘tkazgichga ulangan lampochka uzoqroq vaqt yonib turishi uchunmuntazam elektr tokini hosil qilib turuvchi manba — tok manbayi bo‘lishizarur.Tok manbayida musbat va manfiy zaryadli zanjirlarni ajratish ishibajariladi. Ajratilgan qarama-qarshi ishorali zaryadli zarralar tokmanbayining qutblarida to‘planadi va elektr maydonni hosil qiladi.Tok manbalarida musbat va manfiy zaryadli zarralarni ajratish jarayonidamexanik, kimyoviy, ichkiva boshqa turdagi energiya elektr energiyaga aylanadi.Elektr toki manbalari xilma-xildirElektr zanjirTok manbayi, elektr lampochka va kalitnibir-biri bilan o‘tkazgich (sim)lar orqali ulaylik. Kalit elector lampochkanio‘chirib-yoqish uchun kerak bo‘ladi.
Elektr lampochka iste’molchi hisoblanadi.Radio,magnitofon, televizor, kompyuter,muzlatkich, dazmol, elektr isitkich kabilar ham elektr iste’molchilardir.
2.2-rasm.kandesatorni elektor zaryadga ulanishi.
Zanjirda elektr toki hosil bo‘lishi va o‘tishi uchun u berk bo‘lishi kerak.Odatda, elektr zanjir chizma tarzidaTasvirlanadi Elektr zanjridagi kalitlarningulanish usullari tasvirlangan chizmalarelektr sxema deb ataladi. ochiqzanjirning va berk zanjirningelektr sxemalari tasvirlangan.Elektr zanjirdagi tok manbayi, kalit, o‘tkazgichlarning ulangan joyi turli elektr iste’molchilar va boshqa elementlar elektr sxemalarda tegishli shartli belgiladi va ko‘rsatiladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
