Idrok va kasbga yo‟llash reja

D. Anglanganlik qonuni. Idrok qilayotgan shaxs uchun figuraning
anglanganlgi, uning zarurati va ma‘nosi katta ahamiyatga ega bo‗ladi. Agar biz
kuzatayotgan predmet, eshitayotgan nutq yoki his qilayotgan narsamiz ma‘nosiz,
tushunarsiz, noaniq bo‗lsa, biz juda tez charchaymiz va toliqamiz. Masalan,
xitoy tilini bilmaydigan odam shu tilda so‗zlashuvchilar orasiga tushib qolsa,
psixologik jihatdan juda qiynaladi. YA‘ni, bizga barcha narsalarda biror ma’no
va mazmun kerak. Odam odatda tushunadigan narsasinigina idrok qiladi.
Hattoki, ma‘ruzachining bugun tushuntirayotgan ma‘ruzasidagi faktlar sizning
tushunchalaringiz va bilim doirangizdan uzoq bo‗lsa, professorga qarab o‗tirgan
bo‗lsangiz ham uning gaplari qulog‗ingizga kirmaydi. SHunday paytlarda
«Nima deyapti o‗zi?» deb qo‗shnimizdan so‗rab qo‗yamiz ham, zero ma‘ruzasi
o‗sha biz uchun qadrdon bo‗lgan o‗zbek tilida gapirayotgan bo‗lsa ham. Sinab
ko‗rish uchun o‗rtog‗ingizga bir nechta so‗zlardan iborat qatorni bering. Ular
orasida mazmunan bir-biriga bog‗liq bo‗lmagan so‗zlar, hattoki ma‘nosiz
(teskarisiga yozilgan so‗zlar) bo‗lsin. Oraga 2-4 ta tanish o‗zbek tilidagi
so‗zlardan aralashtiring. Bir daqiqa mobaynida qarab, eslab qolganini
qaytarishni so‗rasangiz, o‗sha 2-4 ta so‗zlardan boshqalarni deyarli
«ko‗rmaganining» guvohi bo‗lasiz.
E. Taxminlarni tekshirish jarayonida idrok qilish. Biz idrok jarayonida
ilgarigi tajribaga tayanganimiz bilan ko‗pincha adashamiz, ba‘zan esa o‗zimiz
uchun yangiliklar ochib, tajribani yanada boyitamiz. Ilgarigi tajriba va kelajakni
bashorat qilish insonga xos xususiyat bo‗lib, bizning sezgi organlarimiz orqali
keladigan ma‘lumotlarning ko‗lami va imkoniyatlarini yanada oshiradi. SHu
nuqtai nazardan olib qaralganda, idrok - tashqi muhit to‘g‘risidagi
taxminlarimizni isbot qilishga qaratilgan faol jarayondir. Biz bevosita
idrokimiz «tagiga etolmayotgan», «tushunmayotgan» narsalarni bevosita his
qilgimiz, qo‗limiz bilan ushlab ko‗rgimiz, ular bilan ishlagimiz keladi. YA‘ni,
idrok qilinayotgan narsada noaniqlik, sir paydo bo‗lsa, biz «Bu nima bo‗ldi?»
degan savol asosida taxmin qila boshlaymiz va uni tekshirish uchun harakat
qilamiz. Aynan harakatlar, amaliy ishlar idrokimiz imkoniyatlari va chegaralari
kengaytiradi va anglashga yordam beradi.
Qishloq xo‗jalik kasblariga yo‗naltirish o‗quvchilar o‗rtasida
mexanizatorlik kasbiga qiziqtirish ishlarini olib borar ekanlar unga nomzodlarni
tanlashda quyidagilarga amal qilishlari kerak: qishloq xo‗jalik texnikasiga
barqaror qiziqish; ijodiy mehnat qilishga intilish; o‗smirlarning mashinalar,
agregatlar, qurilmalarda mustaqil ishlash istagi, o‗zi harakat qiluvchi
mashinalarni boshqarishga qiziqish; erga, jonajon o‗lkaga va qishloq mehnat
ahliga hurmat.
Qishloq xo‗jalik kasblarini tashlashga yo‗llash ishlarida o‗quv-tajriba
uchastkalari (dala, sabzavot, rezavor meva, issiqxonalar, kolleksiya) muhim rol
o‗ynaydi.
O‗quvchilar agrotexnika, chorvachilik asoslari, qishloq xo‗jalik mashinalari
va mashina-traktor texnologiyasiga doir mashg‗ulotlarda nazariy ma‘lumotlarni
o‗zlashtiradilar, mexanizatorlik kasbini egallaydilar. O‗quvchilar qishloq
xo‗jalik ishlab chiqarish moddiy boyliklarning ijodkorlari bo‗lgan mehnat
ahlining o‗y va tashvishlariga kirib boradilar.
Birgina traktorga doir mehnat politexnika amaliyoti bir qator ishchi
kasblari bilan tanishtirish imkoniyatini beradi. Ular orasida traktorchi mashinist,
paxta terish mashinalarining haydovchilari, sholi ekish va sholi yig‗ish texnikasi
haydovchilari, mexaniklar, qishloq xo‗jalik texnikasini remont qiluvchi slesar,
g‗alla yig‗uvchi kombayn haydovchisi, chorvachilik fermalari uskunalarini
ta‘mirlovchi va montaj qiluvchi slesar, haydovchi, chorvador-mexanizator va
hokazolar.
Transport va texnologiya mashinalarini boshqarish va ishlatishni
muvaffaqtyatli egallash yoshlarga xalq xo‗jaligining boshqa sohalari – sanoat
korxonalari, qurilish, transportda, aloqa muassasalarida, yog‗och tayyorlash
sanoatida, geologik razvedka, vodoprovod, magistral quvurlari qurilishida
foydalaniladigan shunga o‗xshash texnikani uncha qiynalmasdan o‗rganib
olishlariga imkon beradi. Qishloq xo‗jalik agregatlari haydovchilari uchun,
mehnat faoliyatida mustaqillik va o‗z-o‗zini nazorat qilish elementlari
tarbiyalanadi. Mashina – traktor agregatlarini ishga tushirish va sozlash, uning
ishidagi kamchiliklarini aniqlash va yo‗qotish, mashinaga texnik xizmat
ko‗rsatish o‗quvchilarning yangi kasb - qishloq xo‗jalik texnikasida sozlovchi
master kasbi bilan tanishtirishlariga yordam beradi.
«CHorvachilik asoslari» ni amaliy o‗rganishda o‗quvchilarning ishlab
chiqarish amaliyoti mazmuniga sigirlarni elektrotexnik tartibda sog‗ishga
asoslangan sut sog‗adigan qurilmalarni ishga tayyorlash, sut sog‗uvchi
apparatlarni ishlatish, bir sog‗im sutni hisoblash va uning yog‗lilik drajasini
aniqlash, em-xashak tayyorlovchi va em-xashak beruvchi mashinalarni oddiy
tuzatish hamda mexanizatsiyalashgan suv taqsimlovchi vositalar (nasos
stansiyasi, suv quvuri, avtosug‗orish) ning texnik xizmati, binolar va o‗tloq
maydonlardan go‗ngni yig‗ib olishga oid mexanizmlarni ishga tayyorlash va
boshqarish bilan bog‗liq bo‗lgan ishlab chiqarish topshiriqlari amalga oshiriladi.
Texnikaviy ijod o‗quvchilarning qishloq xo‗jalik kasblariga qiziqishini
rivojlantirishga jiddiy ta‘sir ko‗rsatadi. O‗quvchilarni faol texnika ijodkorligi
ishlariga jalb qilish ularning qishloq xo‗jalik texnikasini ishlatish va
ta‘mirlashda (dala ishlari jarayonida ham, xizmat ko‗rsatish va ta‘mirlash
davrida ham) bevosita ishtirok etishni talab etadi.
O‗quvchi yoki talabalar bevosita amaliy ishlarga jalb qilinishi orqali
qishloq xo‗jalik va iqtisodiy bilim asoslarini egallaydilar. O‗quvchilarning
iqtisodiy bilimlarni o‗zlashtirib olishlari ularga ongli ravishda mehnat
unumdorligini oshirish, qishloq xo‗jalik mahsulotlarining sifatini yaxshilash va
uning tannarxini kamaytirish imkonini beradi. O‗rmon xo‗jaligi bilan
shug‗ullanuvchi o‗quvchilar serunum mehnat qiladilar. O‗rmon ko‗chatlari
ularning ixtiyorida bo‗lib, bunda ular yosh ko‗chatlarni ekish va parvarish
qilishga doir barcha ish jarayonini bajaradilar.

Kasb tanlash bilan bog‗liq bo‗lgan yo‗nalishlarga to‗xtalib o‗tamiz.

Ulardan birinchisi kasbiy ma‘rifat hisoblanadi. Kasbiy ma‘rifat deb tanlanadigan
kasb haqida, uning ijtimoiy-psixologik va boshqa jihatlari haqida bilimlarni
uzatishga aytiladi. SHuning uchun ma‘lum kasbni tanlash jarayonida shu kasb
haqida, uning talablari va imkoniyatlari haqida qancha ko‗p ma‘lumotlarga ega
bo‗lishlik shu kasbni tanlashda to‗g‗ri qaror qabul qilishga yordam beradi.
Darhaqiqat kasbni tanlash jarayonida kasblar olami haqidagi bilimlar, qanday
qilib tanlash haqidagi bilimlari har qanday endigina hayot yo‗lining boshida
turgan o‗spirin uchun juda foydali hisoblanadi.
Keyingi yo‗nalish –kasbiy maslahat hisoblanadi. Kasbiy maslahat quyidagi
vazifalarni bajarishni o‗z oldiga maqsad qilib qo‗yadi:

A) Lug‗aviy- ma‘lumot berish vazifasini bajaradi. Bu ma‘lumotlar ishga

joylashish kanallari, ishga kirishga qo‗yiladigan talablar, turli xil kasblarni
egallash imkoniyatlari, kasbiy o‗sishning kelajakdagi yo‗nalishlari haqida ish
axtaruvchiga xabar beradi.

B) Diagnostik vazifani bajaradi. Bunda kasb tanlash sub‘ekti shaxsini

uning ma‘lum shaxs xususiyatlari tanlayotgan kasb talablariga mosligi nuqtainazardan o‗rganish haqida gap ketadi. Biz o‗z tadqiqotimizda ham mazkur
masalaga etiborimizni qaratganmiz.

V) Korreksion vazifani bajaradi. Kasb tanlash sub‘ektining imkoniyatlariga

uning qiziqishlarini mos keltirishga qarab o‗zgartirish korreksiya deb ataladi
Kasbiy yo‗nalganlik bu talabaning o‗z bilim, tajriba va qobiliyatini
tanlagan kasbi sohasida qo‗llash uchun shaxsiy intilishidir. SHaxsning kasbiy
yo‗nalganligi kasbga nisbatan ijobiy munosabat, unga qiziqish va layoqat,
shaxsiy tayyorgarlikni takomillashtirish istagi, o‗z kasbi sohasida mehnat qilib,
moddiy va ma‘naviy ehtiyojlarni qondirishini o‗z ichiga oladi. SHuningdek,
kasbiy yo‗nalganlik kasbiy faoliyat maqsad va vazifalarini tushunishni hamda
qabul qilishni nazarda tutadi.
Talabalarda kasbiy yo‗nalganlikni shakllantirish uchun kasbni egallash
imkoniyatlariga ishontirish, bo‗lg‗usi ishning kelajagiga ishonch hosil qilish,
mehnat an‘analarini targ‗ib qilish, kasbning ishlab chiqarish va estetik
tomonlarini, uning ijodiy xarakterini ko‗rsatish zarur.
SHaxsning kasbiy kamoloti masalasi uning hayotida muhim o‗rin tutadigan
faoliyat yo‗nalishidir. Bu faoliyat yo‗nalishini to‗g‗ri tanlash va belgilash keng
ko‗lamdagi shaxsiy muammolarni hal etishga olib keladi. SHunga ko‗ra,
quyidagi mulohazaga e‘tibor qaratish ancha muhimdir. ―Kasb tanlash – kasb
talablaridan kelib chiqib, bir qancha variantlar orasidan shaxsiy xususiyatlari va
xislatlari ustuvorligiga ko‗ra munosibrog‗ini tanlashni bildiradi. Kasb tanlash
kasbiy yo‗nalganlikka nisbatan bir muncha murakkabrog‗ jarayon. CHunki
shaxsda kasbga xos xususiyatlar – muayyan kasbni egallashga tayyorgarlik
(bilim, tajriba, dunyoqarash doirasining kengligini) darajasining mavjudligini
aniqlash talab etiladi.
Kasbiy ta‘limning muhim vazifalaridan biri kasbiy tayyorgarlik bo‗lib,
bunda tayyorgarlik ikki xil ko‗rinishda amalga oshiriladi: mustaqil o‗rganish
(qo‗shimcha ta‘lim yoki mustaqil ta‘lim) va maxsus kasbiy ta‘lim
muassasalarida ta‘lim olish orqali. Kasbiy ta‘limning muvaffaqiyatini
belgilaydigan muhim psixologik jarayon ―ma‘lum bir kasbga tayyorgarlik‖
holati hisoblanadi. Bu holat emotsional va motivatsion tayyorgarlikni ham
nazarda tutadi. Kasb tanlash inson hayotidagi muhim bir bosqich hisoblanib,
bunda inson hayoti uchun muhim qaror qabul qiladi va u jamiyatda o‗z
imkoniyatlarini ro‗yobga chiqaradi. Bu jarayon inson tomonidan o‗z ichki
imkoniyatlari tahlil qilish natijasida ma‘lum kasbning talablariga uning
imkoniyatlarining mos kelishiga qarab sodir bo‗ladi. Kasb tanlash ma‘lum bir
kasbni tanlayotgan inson (tanlov sub‘ekti) bilan tanlanayotgan kasb (tanlov
ob‘ekti) munosabatlarini o‗zida aks ettiruvchi faoliyat hisoblanadi: Tanlov
sub‘ekti va tanlov ob‘ekti o‗rtasidagi munosabatlar xarakteristikasini o‗rganish
davrimizning dolzarb masalalaridan biri hisoblanadi.
Kasb tanlash qisqa vaqtda hal etiladigan ish bo‗lmasdan, balki qator
bosqichlardan iborat jarayondir. Bu bosqichlarning davoimiyligi tashqi
omillarga va kasb tanlash sub‘ektining individual xususiyatlariga bog‗liq holda
kechadi.
Belgilangan vazifalarni amalga oshirish davomida bugungi kunda mavjud
bo‗lgan muammolarni bartaraf qilish choralarini belgilab olishimiz lozim. Bu
muammolarga quyidagilar kiradi:
- kasb – hunarga yo‗naltirish ishlarining mazmun va mohiyatini keng
jamoatchilik, ayniqsa, ota-onalar o‗rtasida keng targ‗ibot qilish ishlarini
kuchaytirish;
- ta‘lim tizimining barcha bo‗g‗inlarida kasb-hunarga yo‗naltirish
ishlarining ilmiy, o‗quv-metodik, me‘yoriy bazalarini yaratish;
- kasb-hunarga yo‗naltirishning zamonaviy axborot texnologiyalarini
ishlab chiqish va amaliyotga izchil tatbiq etish;
- kasb-hunarga yo‗naltirishning uzluksizligini ta‘minlaydigan va yuqori
samaradorlikka erishish imkonini beradigan noan‘anaviy texnologiyalarni
yaratish;
- kasbiy axborot va maslahatlarning elektron tashuvchi vositalarini
yaratish;
- xorijiy mamlakatlarning kasb-hunarga yo‗naltirish ishlarida ilg‗or
tajribalarini o‗rganish va amaliyotga tatbiq etish;
- hududiy tashxis Markazlari mutaxassislarini tayyorlash va qayta
tayyorlash tizimini shakllantirish va takomillashtirish.
O‗spirinlarning kasbiy o‗zlikni anglashi borasidagi holatlari tahlil qilinganda, ularning kasblar to‗g‗risidagi tushunchalarida sayozlik mavjudligi
ko‗zga tashlandi. Bundan tashqari, kasbiy o‗zligini anglash bilan ma‘lum kasbni
tanlash jarayoni o‗rtasida ta‘lim-tarbiya muhiti va atrofdagilarning ta‘siri
omillarini nazardan chetda tutmasligimiz lozim bo‗ladi. Mazkur o‗zaro ta‘sir
jarayonlaridagi dialektik bog‗liqlikning o‗ziyoq ushbu masalaning naqadar
murakkabligidan dalolat beradi. Masalan, birgina kasbiy maslahatni tashkil
etishning o‗zining bir qator bosqichlari mavjud:
a) kasbiy ma‘lumot bosqichida shaxs o‗zi uchun mehnatni tashkil etish,
ishga qabul qilish talablari, turli kasblarni egallashi, ularni tayyorlash
bosqichlari va ta‘lim olish muddati, mehnat haqi va kasbning istiqboli xususida
ma‘lumotlar oladi .
b) diagnostik bosqichda shaxsning o‗z tanlagan kasbiga nisbatan
qiziqishlari, layoqati, qobiliyati va maqsadlarining mosligi o‗rganiladi
v) shakllantiruvchi bosqichda kasb tanlagan o‗quvchi yoki shaxsga
rahbarlik qilinadi, kasb tanlashdagi og‗ishlarning oldi olinadi va tuzatishlar
kiritiladi
g) tibbiy jihatdan salomatligining kasbga mos kelishini aniqlash va
psixologik bosqichda shaxs sifatlarining o‗z tanlagan kasbiga muvofiqligi
masalalari muhokama qilinadi
Turli kasblar insonga qo‗yadigan talablarini yaxshi bilish masalaning bir
tomonidir. Bu talablarni ko‗pincha turli xil kasblarga tibbiy va psixologik
jihatdan zid deb ta‘riflash juda oson bo‗ladi. Uning ikkinchi tomoni – ehtimol
tutilgan mehnat bozorini jamiyatning u yoki bu mutaxassisga bo‗lgan ehtiyojini
bilishdir. Bu mohiyatiga ko‗ra, iqtisodiy va ijtimoiy muammo bo‗lib, usiz kasb
tanlashga yo‗llash mumkin emas.
Kasbga yo‗naltirishning uchinchi tomoni va bunga oid barcha ishlarning
asosi shaxs xususiyatlarini va eng avvalo yo‗naltirilayotgan shaxsning qobiliyati
va istagini bilishdan iborat.
ADABIYOTLAR:

1. 
   A.F.Kudryashova. Luchshie psixologicheskie testi dlya profotbora i proforientatora. 50-52 bet
   
2. 
   E.G’.G’oziev, K.K.Mamedov. “Kasb psixologiyasi”. -Toshkent, 2003. 20-bet
   
3. 
   I.M. Kondakov. Diagnostika professionalnix ustanovok podrostkov. 50-60 betlar
   
4. 
   Moskva,1997 Moskva, 1992B.R. Qodirov. Kasbiy tashxis metodikalar to’plami.-Toshkent,2003.30-bet.