Ichki sekresiya bezlarining o‘ziga xos xususiyatlari Gormonlarning umumiy xossalari va ularning klassifikatsiyasi

ICHKI SEKRESIYA BEZLARI

DARSNING REJASI:

1. 
   Ichki sekresiya bezlarining o‘ziga xos xususiyatlari
   
2. 
   Gormonlarning umumiy xossalari va ularning
   

klassifikatsiyasi.

3. Ichki sekresiya bezlarini tekshirish usullari.

4. Ichki sekresiya bezlarining giper – va gipofunksiyasi natijasida o‘zgarishlar

Tayanch tushunchalar; Endokrinologiya, garmon, polipeptidlar, steroidlar, langergans, glyukagon, fosforilaza, gumoral, tiroksin, insulin, meteralkortikoidlar, glyukokartikoidlar, aidrogsnlar, estrogenlar, somatotropin, prolaktin, krinotrop, tireotropin, gonadotrop, vazopressin, melatonin, glomerulotropin, triyodtironin, tirokalsitonin,paratgormon, kretinizm va bazedov kasalligi, miksedema, adrenalin.
Adabiyotlar:(296-332): 2-(146-899).

Organizmdagi hamma to‘qimalar deyarli endokrin xususiyatga ega. Hayot moboynida ularning oraliq va oxirgi mahsulotlari,to‘qimalar aro suyuqlikka va limfa hamda qonga chiqarib turli fiziologik protsesslarga ta’sir ko‘rsatadi. Bulardan ichki sekresiya bezlaridir va ular biologik aktiv moddalar ishlab chiqaradilar, bu moddalarga garmonlar deyiladi, ular o‘z sekretini to‘g‘ridan - to‘g‘ri qonga ajratadi.



¹Endokrin tizimi barcha organlar va hujayra tizimlari, qaysi o'z ichiga oladi.
secretesignal moddalar (gormonlar) ajratadi va qon yoki limfa suyuqligiga quyadi yoki organizmning suyuqlik ichiga qo'shni hujayralar erishish uchun secrete qiladi. (paracrine
sekretsiyasi). Gormonlar ham ularga secrete bu hujayralar bo'yicha harakat qilishi mumkin
(autocrine sekretsiyasini). Shunday qilib, endokrin tizimi bir-biri ajratadigan garmonlarini qayerga quyishiga qarab farqlanadi. Tashqi sekrtsiya bezlari (so'lak bezlari, ter bezlari) ichki sekretsiya bezlari (jinsiy bezlar va boshqalar) hamda aralsh bezlar( oshqozon osti bezi)
ularning garmon suyuqligini to'g'ridan-to'g'ri yuborish yoki tashqi va ichki kanallar orqali garmonlarini quyadi.
organizmning biologik faoliyat ko'rsatishi, endokrin tizim,vegetativ asab tizimi bilan va immun tizimi bir-biriga go’yoki "simsiz" chambarchas bog’langandir. Ularning Vazifalari, bir-biriga muvofiq ish bajaradi.--- Bu uning harakatlar sekin, lekin yana uzaytirildi vegetativ asab tizimi boshlab bu farq,va bu ko'payish, o'sish va homeostasis uchun muhim ahamiyatga ega
hayot-saqlab metabolik jarayonlarini (va electrolyte suv balansi,
metabolizm energiya). Individual ularning vazifalari barcha turli

7.1 A−C

bezlari tasnifi ko'ra transport secreta tomonidanbezining tashqi sekretor bezlar follikullar shakllanishi bilan endokrin bezlarendokrin bilan follikullar shakllantirish holda bezlari.
O'qlarni qon sekretsiyasini elementlarini migratsiya yo'nalishini ko'rsatadi
bu sekretsiyasi oqimi tomirlari va yo'nalishiikkala tizimlarining asosiy maqsadi o'zgartirish uchun organizmning moslashishuning atrofi qondirish uchun.endokrin tizimining buzilishi garmonlarning ko’payishi yoki kamayishi jiddiy kasalliklarga olib keladi buni keying sahifalarda uchratishimiz mumkun.

Organizm faoliyatini garmonlar va boshqa fiziologik aktiv moddalar bilan qon orqali boshqarilishi gumoral boshqarilish deyiladi. Boshqarilishni bu tipini nerv sistemasi to‘ldiradi va sistemaga bo‘ysunadi. Ularning ikkalasini birlashib boshqarishi neyrogumoral boshqarilish deyiladi. Gumoral funksiya faqat ichki sekresiyaga emas, boshqa organ va to‘qimalarga ham xosdir. Masalan: HCI kislotasi ta’sirida, ichaklarda sekretni ishlab chiqarish bu o‘z navbatida jigar va oshqozon ostki beziga ta’sir qilib qo‘zg‘atadi. Ichki sekresiya bezlari hammasi birlashib bir butun sistemani tashkil qiladi, natijada bittasida bo‘ladigan ozgina o‘zgarish ikkinchisini faoliyatiga ta’sir ko‘rsatadi.

²Gormonlar. Gormonlar messengersconsisting arechemical turli Hilda bo’lib organizmning juda kam foizini tashkil etadi. Nisbatan oddiy yoki juda murakkab moddalar bo'lishi mumkin
. organizmda moddalar orasida, gormonlar ishlab chiqarish va ta'sir ko’rsatishi bo’yicha ular hujayralardagi faoliyatga shuningdek tanada tegishli faoliyatni nazorat qiladi. Garchi
qoni tana, faqat ayrim hujayralar davomida gormonlar oshiradi
organlar yoki to'qimalar ularga javob berish uchun. Gormonlarning vazifasi hujayralarida membrana ustida ham mahalliylashtirilgan bo'lgan throughspecific retseptorlari,
yoki bu hujayralar cytoplasm. Gormon retseptorlari turli xil, har hil hujayralar, odatda, turli xil gormonlar uni ulash mumkin ta'minlaydi. Alohida gormon uchun, bir uyali sezgirligini soni bo'yicha qismida bog'liq
mavjud retseptorlari. Gormon, yoki keyin bog'langan bo'ladi keyin inactivated bo'lad iuning o'ziga xos faoliyat tarqatilgan edi.

Endokrin bezlar sistemasida gipofiz aloxida o‘rin egallaydi, chunki gipofiz boshqa bezlar orasida markaziy hisoblanib, ularning faoliyatini boshqaradi. Gipofiz kalla suyagidagi ponasimon suyakning turk egari chuqurchasida joylashgan. Gipofizning oldingi bo‘lagida hosil bo‘ladigan garmonlari: o‘sish garmoniga (somototropin va prolaktin), ikkinchi gruppa trop (kinotrop) va tireotrop gormon (tireotropin), adrenokortikotrop (kortikotropin) va gonadotrop garmonlarini o‘z ichiga oladi.

Somatotrop gormon yoki o‘sish gormoni. О‘sish gormoni organizmda o‘sish

va jismoniy rivojlanish jarayonlariga ta’sir etadi. Bu gormonning nishon -a’zolari bo‘lib suyak hisoblanadi. Bundan tashqari, biriktiru v ch i to ‘q im alarg a boy: muskullar, paylar va ichki a’zolarga ham o‘z ta ’sirini ko‘rsatadi. 0 ‘sish jarayonining stimulyatsiyasi, somatotrop gormonining anabolik ta’siri tufayli ro‘yobga chiqadi.

³Gipotalamusning gipofizotrop gormonlari

To’liq nomi Qisqartirilgan nomi qaysi gormon ishlab chiqarilishiga ta’sir qiladi

I. Rilizing-gormonlar (liberinlar)

1.Tireotropin-rilizing-gormon (tireoliberin). TRG Tiretrop gormon (TTG)

2. Lyuteinlivchi gormonning rilizing-gormoni (lyuliberin). LG-RG Gonadotrop gormonlar (GTG)

3. Kortikotropin-rilizing-gormon (kortikoliberin). KRG Adrenokortikotrop

gormon (AKTG)

4. O'sish gormonining rilizinggormoni

(somatoliberin).

GR-RG O'sish gormoni

5. Prolaktinning rilizing-gormoni (prolaktoliberin). PRL-RG Prolaktin

6. Melanotsitlarni rag'batlantiruvchi gormonning rilizing-gormoni (melanoliberin). MSG-RG Melanotsitlarni rag'batlantiruvchi gormon

II. Ingibitor gormonlar (statinlar)

1. O'sish gormonining ingibitor omili (somatostatin). GR-IG O'sish gormoni

2. Prolaktinnig ingibitor omili (prolaktostatin) PRL-IG Prolaktin

3. Melanotsitlarni rag'batlantiruvchi gormonning ingibitor omili (melanostatin)

MSG-IG Melanotsitlarni rag'batlantiruvchi gormon

O‘sish garmoni - o‘sishni boshqaradi organizmda oqsil hosil bo‘lishini kuchaytiradi. Somatotropin garmoni ta’sirida qo‘l - oyoqdagi suyaklarni o‘sishini kuchaytiradi. Agarda gipofizning oldingi bo‘lagining aktivligi oshsa (giperfunksiya) bola gavdasi bo‘yiga kuchli o‘sib ketadi, uning funksiyatsi pasayib ketsa pakanalikka olib keladi. Katta yoshli odamlarda ortiqcha garmon hosil bo‘lsa qo‘l - oyoq panjalari burun pastki jag‘, til, ko‘krak va qorin bo‘shliqlari kattalashadi, bunday alomat akromegaliya kasalligi deyiladi. Prolaktin sut bezlarida sut hosil bo‘lishiga sharoit yaratadi. Tug‘ishdan keyin gipofizning prolaktin ajratishi kuchayadi va sut yullari kengayadi sut so‘rg‘ichlarga keladi. Tireotrop gormoni qalqonsimon bezinin funksiyatsinin kuchaytiradi. Adrenokortikotron gormoni esa buyrak usti bezlarini po‘stloq qismida ishlab chiqaruvchi glyukokartikoid gormonlarini fiziologik stimulyatoridir. Kartikotropin oqsil parchalanishini yuzaga keltirib sintezlanishini tormozlaydi. Adrenokortikotron gormon ta’sirida limfa tugunlari, taloq va ayrisimon bezning kattaligi va og‘irligi kamayadi. Gonadotroplar uchta gormonlarni o‘z ichiga oladi (follikul-kuchaytiruvchi, lyuteinlashtiruvchi va lyuteotrop). Follikul-kuchaytiruvchi garmon tuxumdonda follikulning o‘sishini, undagi suyuqlik ajralishini, follikulani o‘rab turadigan qobiqlarini shakllantirishini kuchaytiradi. Lyuteinlashtiruvchi garmon ovulyatsiyadan oldin tuxumdonning vezikulyar follikulaning o‘sishi uchun zarur. Bu garmon ta’sirida ovulyatsiya bo‘lib sariq tana hosil bo‘ladi. Lyutropin esa estrogenlarning hosil bo‘lishini kuchaytirdi. Erkaklarda esa bu garmon androgenlar hosil bo‘lishiga sharoit yaratadi. Gipofizning o‘rta bo‘lagidagi melonatropiya garmoni pigment almashinuviga ta’sir etadi. Gipofizning orqa bo‘lagi gipotalamik sohaning supraoptik va paravenrikulyar yadrolari bilan bog‘langan. Bu yadrolar neyrosekret suyuqligini o‘tkazadi. Paraventrikulyar yadro hujayralarida oksitotsin farmoni, supraoptik yadro neyronlarida vazoperssin garmoni gipofizning orqa bo‘lagida hujayralarida to‘planadi.

⁴Gipofizning orqa bo’lagi Bezning bu bo’lagini gliya hujayralariga o’xshagan pituitsitlardan iborat bo’lgani va MNTning gipotalamus qismi bilan funksional va morfologik bog’liqligi uchun neyrogipofiz deydilar. Neyrogipofizdan ikkita oktapeptid – antidiuretik gormon (ADG) va oksitotsin olingan. ADG siydik hosil bo’lishini sustlashtiradi. Gormon yetishmasa, qandsiz diabet paydo bo’ladi. Bu distal burama kanalchalarda va yig’uvchi naylarda suv reabsorbsiyasi (qayta so’rilishi)ning natijasidir. ADG qon tomirlarning silliq muskullarini qisqartirish qobiliyatiga ham ega. Uning bu xususiyati organizm qon yo’qotib, tomirlarda bosim pasayib ketganda yaqqol ko’rinadi. Bu sharoitda ADG ta’sirida arterial tomirlar sezilarli darajada torayadi va bosim keskin pasayib ketmaydi. ADG jigar hujayralarida glikogenning parchalanishini va boshqa moddalardan glyukoza hosil bo’lishini tezlashtiradi. Demak, uning kontrinsulyar ta’siri ham bor. Oksitotsin odam va hayvonlarda bachadonning ritmik qisqarishini yuzaga keltiradi. Quyonlarda oksitotsin yetishmovchiligi tug’ruqning buzilishiga olib keladi. Ayollarda oksitotsinning qondagi miqdori kamayib ketsa ham tug’ruq jarayoni yaxshi o’tishi mumkin. Tug’ruq vaqtida bachadonning cho’zilishi oksitotsinni qonga o’tishiga sabab bo’ladi. Bu gormonning asosiy ta’siri sut bezlari yo’llaridagi mioepitelial hujayralarni qisqartirib, sut chiqishini ta’minlashdan iborat. ADG va oksitotsinning o’tmishdoshlari gipotalamusning supraoptik va paraventrikulyar yadrolarini tashkil qiluvchi nerv hujayralarida sintezlanadi. Molekulasi ancha katta bo’lgan polipeptid neyrofizin bilan bog’liq bo’lgan holda ADG va oksitotsinning o’tmishdoshlari neyrosekretor hujayralar aksonlari orqali 3 mm/24 soat tezlikda gipofizga oqib tushadi. Bu neyrosekretor donachalarda tashuvchi oqsil neyrofizindan gormonlarni parchalab ajratadigan fermennt ham bor. Osmoretseptorlar qo’zg’alganda ADGnning qonga o’tishi tezlashadi. Oksitotsin va ADG inkretsiyasiga ogriq, harorat o’zgarishi va Gipotalamusda ADG va oksitotsin ishlab chiqaruvchi yirik neyrosekretor hujayralardan tashqari, gipofizdan gormonlar chiqishini rag’batlantiruvchi va ingibirlovchi omillarni sintezlovchi mayda nerv hujayralari bor. Gipotalamusning shu hujayralardan iborat qismi gipofizotrop soha deb ataladi. Bu soha nerv va endokrin tizimlarni bog’lab turishi tufayli juda muhim hisoblanadi.

Vazopressin arteriollarning silliq muskulini tonusini oshiradi, oqibatda arteriya bosimi ko‘tariladi. Uning ikkinchi funksiyasi antidiuretik effekti buyrak kanalchalaridan suvni qayta qonga so‘rilishini kuchaytiradi. Vazopressin hosil bo‘lishi kamayishi qandsiz deabet (qandsiz ko‘p siydik ajralishidir) sababchisidir. Bu kasallikda bir sutkada 10 litrlab siydik organizmdan ajraladi va bemorlarda kuchli tashnalik yuzaga keladi. Oksitotsin bachadon muskulini qisqarishini kuchaytiradi, faqat xomiladorlik vaqtida bundan mustasno. Bunda estrogenlar ta’sirida kuchayadi. Oksitotsin sut ajralishini kuchaytiradi.

Epifiz - qonussimon shaklli bo‘lib, to‘rt tepalikning ustki tepaliklarida osilib turadi. Epifiz to‘qimasida - melatonin va glomerupotropin ajratiladi. Ularni birinchisi bo‘yoq almashinuvida qatnashsa, melanoforlari-rangsizlantiradi. Bundan tashqari glomerupotropin buyrak usti bezining al’dosteron garmoni sekresiyasini kuchaytiradi. Qalqonsimon bezi - kekirdakning ikki tomonida qalqonsimon tog‘aydan ikkita palladan iborat. Bezning xar bir pallasining to‘qimasi follikula deyiladi. Unda ko‘p sondagi berk bezli pufakchalardan iborat. Folikula devori epitelial hujayralardan bo‘lib, Folikula bo‘shligi kalloid yopishqoq sariq rangli modda bilan to‘lgan. Kallodda yod saqlaydigan oqsil tireoglobulin bo‘ladi. Bezda - tiroksin ishlanadi. qonda triokal’sitonin garmoni bor, u kal’siy almashinuvida qatnashadi. Triokal’sitonin qalqonsimon bezning parafollikulyar hujayralarda hosil bo‘ladi. Garmon qonda kal’siyni miqdorini bir xilda saqlaydi, suyak to‘qimasidan kal’siyni chiqarilishini tormozlaydi hamda suyakdagi osteoblastlar funksiyasini susaytiradi, osteoblastlarni aktivlashtiradi. Tiroksin va oz miqdordagi triyodtironin garmonlari qonda globulin funksiyali oqsillar bilan birikkan bo‘ladi. Yod saqlaydigan garmonlar markaziy nerv sistemasi va oliy nerv faoliyatiga organizmning o‘sishi va rivojlanishiga, moddalar almashinuviga kuchli ta’sir etadi. Agarda qalqonsimon bez funksiyasining etishmasligi (gipotireoz) kishini bolalik yoshida paydo bo‘lsa unda kretinizm kasalligi vujudga keladi. Gavda proporsiyasi bo‘ziladi, psixik va jinsiy rivojlanishning kechikishi kuzatiladi. Tiroksin garmoni xar sutkada 0,3 mg yod chiqarib turadi. Yod organizmga etarli miqdorda kirmay qolsa, tiroksin etarlicha ishlanmaydi, oqibatda miksedema (xom semiz) kasalligi paydo bo‘ladi. Odatda buqoq paydo bo‘ladi, moddalar almashinuvi va nerv sistemasining qo‘zg‘aluvchanligi pasayadi, xotira susayadi, odamning yuzi shishgan ko‘rinadi. qalqonsimon bezning giperfunksiyasida Bazedov kasalligi vujudga keladi. qalqonsimon bezni kattalashishi, ko‘zning chqchaygan bo‘lishi, yurakni qisqarishini tezlashishi asosiy almashinuvini va tana xaroratini ortishi ovqat ko‘p iste’mol qilinsa ham ozib ketishi, nerv va muskul sistemasining aktivligi keskin o‘zgaradi.

■ Epifiz bezi (Epifiz tan, epifiz miya)

epifiz bezining bir makkajo'xori yadro hajmi haqida. Bu Dien-cephalon bir qismi bo'lib, o'rta miya, yuqorida yotadi. Uning tuzilishi con¬nective to'qima va ko'plab qon tomirlari bilan lobüler hisoblanadi. Bu gipotalamus bilan gormonal jarayonlarning muvofiqlashtirish muhim ahamiyat kasb etadi. epifiz bezining eng muhim gormon melatonin, bir serotonin deriva¬tive hisoblanadi. melatonin shakllantirish engil bog'liq (kechalari yuqori qon con¬centration, past kunduzi konsentratsiyasi) va ko'p hollarda, shuningdek, yil mavsumi bog'liq. Shuning uchun epifiz bezlari ba'zan "biologik soat" (ritmi marom) deyiladi. bolalikdan, melatonin gonadotropinlerin ozod, va shuning uchun moyagi rivojlanishiga yo'l qo'ymaydi. melatonin boshqa funktsiyalari bir qator ba'zi coun¬tries bir dori sifatida foydalanish uchun etakchi, yaqinda dis¬covered etildi. Bu (ayniqsa shift ishchilar va "jet lag" uchun, uyqu yordam berish uchun ishlatilgan e. G.) Kun-kecha ritmini tartibga soladi, ammo tashqi ko'rinishiga qarab ham samarali antioksidant, ya'ni, u zarar kislorod radi¬cals bartaraf nafaqat. Bu xususiyat, immun tizimini mustahkamlaydi yurak, qon aylanishi, shuningdek, xavfli o'smalar kasalliklar oldini olish va qarish kechiktirdi ishoniladi. Otolog melatonin sekretsiyasi borayotgan yosh bilan kamayadi va bez kaltsiy cho'kmaga bilan degenerativ o'zgarishlar o'tkaziladi. Shuning rahbarining rentgenologik tasvirlar u yo'naltirish uchun bir belgisi sifatida xizmat qiladi.

Epifiz etishmovchiligi barvaqt balog'atga ayrim shakllari epifiz etishmovchiligi tufayli bo'lishi mumkin⁵.