Ichki kasallikiar



Download 11,34 Mb.
Pdf ko'rish
bet4/267
Sana19.04.2022
Hajmi11,34 Mb.
#563787
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   267
Bog'liq
Arslonov-ICHKI KASALLIKLAR

I / davr. Quldor/ik jam iya tid a g i tibbiyot.
Q uldorlik jam iyatida, 
asosan, uqalash, suv m uolajalari, b a d a n ta rb iy a va boshqalarga 
k o ‘pro q e ’tib o r berilgan. Ja rro h lik usullari, m asa lan , kesarcha 
operatsiya (qorin devori va bachadonni yorib hom ilani olish) h am da 
b o sh q a u n c h a o g l r b o l m a g a n opera tsiy a la r qilingan. Bu davr 
shifokorlik s a n ’a tin in g shakllanishida tibbiyotning otasi sanalm ish 
G ip p o k ra tn in g (m illoddan avvalgi 460—377-yil) hissasi nihoyatda 
katta, u ko^pgina kasalliklarning tashqi belgilarini, xastalikning 
kelib chiqishida tu rm u s h tarzi, a tr o f -m u h it va iqlim ning t a ’sirini 
tavsif etdi. T e m p e ra m e n t va gavda tuzilishi tiplari haqidagi t a ’limoti 
bilan b e m o r n i d a v o la sh va u n g a tashxis q o ‘y ish d a individual 
yondashishga asos soldi.
Albatta, o ‘sha davrda davo ishlari hali ilmiy asosda b o l m a g a n , 
davo ayrim organlar va ularning fiziologik funksiyasini aniq bilishga 
asoslanm ay, organizm dagi t o ‘rt xil xilt (shilliq, q o n , sariq va qora 
safro)ning o ‘zgarishiga qarab belgilangan. O d a m tanasining tuzilishi 
va funksiyasini oT ganishga oid dastlabki o ‘rganishlar m iloddan


avvalgi 111 asrdayoq paydo b o i g a n . Aleksandriyalik hakim Gerofil 
va Erasistrat m u rd a n i yorib k o ‘rishib, hayvonlarda turli tajribalar 
0
‘tkazishgan.
T ibbiyotning taraqqiyotida Rim hakim i G a le n n in g xizmatlari 
nihoyatda katta. U a n a to m iy a , fiziologiya, u m u m iy patologiya, 
terapiya, akusherlik, gigiyena, dorishunoslikka oid m a ’lum otlar 
UVplagan va tibbiyotni ilmiy tizimga solishga harakat qilgan.
I l l davr. O 'rta asr taraqqiyotida tibbiyot.
О 'rta asrlarda G 'a r b iy
Y evropada tibbiyot ilmiy t o m o n d a n deyarli taraqqiy etm adi. Bu 
davrda jamiyatda nasroniylik cherkovining mavqeyi ortdi. Toat-ibodat 
d o r i- d a rm o n la r g a q a ra g a n d a sam araliroq davolash vositasi deb 
qaralar, jasadni yorib o'rg an ish esa g u n o h i azim hisoblanar edi. 
Lekin sh u n g a q a ra m a y , bu davrda h a m tibbiyotga oid am aliy 
tajribalar t o 'p la n a bordi.
O 'r t a asrlarda tabobat ilmi Sharqda, ju m la d a n , O 'r ta Osiyoda 
rivojlana boshladi. Y unon, Sanskrit va boshqa qadimiy sharq tillarida 
yozilgan tibbiy asarlarni ko'pchiligi, ju m la d a n , Aristotel, Dios- 
korid va G a le nning dorishunoslikka oid asarlari shu davrda suryoniy 
va arab tiliga taijim a qilindi. Abu Hanifa ad-D inavoriy, Abu M ansur 
S om oniy, M u h a m m a d ibn Y usuf Iloqiy, M u h a m m a d ibn Bahrom 
Kolonisiy, AH ibn U m a r N ajibuddin S a m arqandiy kabi m ashhur 
tabib va h a k im la r turli kasalliklarning kelib c hiqish sabablari, 
ularning oldini olish va davosiga h a m d a dorishunoslikka oid ilmiy 
asarlari va am aliy ishlari bilan Sharqda tibbiyotning rivojlanishiga 
katta hissa qo'shdilar.
Sharqning m ash h u r tabibi, ensiklopcdist olimi Abu Bakr ar- 
Roziy (865—925)ning tabobat sohasidagi asarlari, u m u m a n , jah o n
tibbiyotining rivojlanish va boyishida g'oyatda ulkan aham iyat kasb 
etdi. Olimning tabobat qobusnomasi hisoblangan 25jildli «Al-Hoviy» 
nom i bilan tanilgan katta to 'p la m («A l-Jom i’ al-K abir va qad urifa 
bi-1 Hoviy») kitobi hozirgacha G 'a rb va Sharq tibbiyotida mashhurdir. 
Abu Rayhon Beruniy (973— 1048)ning «Tibbiyotda dorishunoslik» 
(«Kitob al-saydana fi-t-tib») asari esa o'sh a davr tabobatining eng 
katta yutug'idir. Bu asar O 'rta Osiyo dorishunoslik ilmiga asos bo'ldi.
O 'r t a asrning buyuk tabibi, qom usiy o h m Abu AH ibn Sino 
(Abu AH al-Husayn ibn Abdulloh ibn al-Hasan ibn Ali) (980— 1037) 
G 'a r b d a A vitsenna n o m i bilan m as h h u rd ir. Ibn S i n o n in g t a b o -
b a td a qilgan ishlari uning nom ini bir necha asrlarga shu fan sohasi 
bilan cham barchas bog'ladi. Olimning tabobat taraqqiyotidagi buyuk 
xizmati shun d a k i, u o 'z ig a c h a o 'tg a n turli xalq nam oyandalari
7


t o m o n i d a n a s r l a r d a v o m i d a tib ilm i s o h a s i d a t o ‘p l a n g a n
m a ’lum otlarni saralab, m uayyan bir tartibga soldi va ularni o ‘z 
tajribalari bilan boyitgan holda m a ’lum nazariya va q o n u n - q o id a
asosida umumlashtirdi. Bunga uning «Tib qonunlari» va bu asarning 
ja h o n tib ilmi tarixida tutgan mavqeyi h a m d a q o z o n g a n shuhrati 
yorqin dalildir.
Ibn Sinoning ilmiy ishlari o ‘sha davr tabobatini bir necha asrlarga 
ilgarilatib, ayrim sohalarda, hatto hozirgi z a m o n tibbiyotiga yaqin- 
lashtirdi ham . O h m yashagan davrda bu soha da antik olim larning, 
xususan, G ip p o k rat, G a le n Diaskorid va boshqalarning t a ’limoti 
ustuvor edi. Ibn Sino o ‘tkir diagnost sifatida n o m qozondi. Uning 
b a ’zi tashxis usullari hozir h am o ‘z ah a m iy atin i y o ‘qotm a g a n . 
Perkussiyani, xususan, assit va m ete o riz m n i farqlashda, istisqoni 
aniqlashda q o i la n g a n . Bu usul 600 yildan keyin venalik tabib 
L e o p o ld A u e n b r u g g e r ( 1 7 2 2 — 1809) t o m o n i d a n q a y ta k a s h f
qilinib, yana 50 yildan s o lng amaliyotga kirgan. O h m q o n tuflash 
holatlari va nafas olish turlarini c h u q u r oT ganib, u lardan tashxisda 
foydalangan.
Ibn Sino turli kasalliklarning differensial diagnostikasida va 
gavdaning um um iy holatini aniqlashda tom ir urishi, siydik va najasga 
qarab olinadigan belgilarga katta e 'ti b o r beradi. M asalan, diabet 
( q a n d ) kasalligini u s iydikning h o la ti, shu j u m l a d a n , u n d a g i 
shirinlik m oddasiga qarab tashxis qiladi. Diabet kasalligida siydikda 
q and moddasi boNishini 1775-yilda ingliz olimi D obson aniqlagan. 
Tabobat tarixida birinchi b o ‘lib Ibn Sino vabo bilan o ‘latni farq- 
lagan, yuqum li kasalliklar bilan ogTigan b e m orlarni boshqalardan 
ajralgan holda saqlash kerakligini ta'kidlagan. M eningit, osh q o z o n
yarasi, sariq kasalligi, plevrit, m oxov, zaxm , qiza m iq , suvche- 
chak, kuydirgi kabi kasalliklarning belgilari va kechish jarayonini 
t o ‘g ‘ri tasvirlab bergan.
Bemorlarni davolashda olim uch narsaga — tartib (parhez), dorilar 
bilan davolash va turli tibbiy tadbirlarni q o l l a s h (q o n olish, ba nka
q o lyish, zuluk solish, h u q n a va h.k.)ga aham iyat berish kerakligini 
aytadi. Kasallikni davolashda ovqatlanish, y a ’ni parhezni m u h im
om illardan deb hisoblaydi va h a r bir kasallikka oid ovqatlanish 
tartibini beradi. Kasallikni davolashda Ibn Sino shaxsiy gigiyena, 
uyqu va jismoniy m ashqlarningaham iyati kattaligini uqtirgan. Uning 
bir kasallikni boshqa bir kasallikni chaqirish y o ‘li bilan davolash 
usuli diqqatga sazovordir. M asalan, u tu tq a n o q n i davolashda t o ‘rt 
kunlik isitma bilan ogTishni foydali deb biladi. Avstriyalik psixiatr
8


Y. V a g n e r-Y au re g (1857— 1940) s h u n d a y usulni q o ‘llab, zaxm
kasalligini bezgakni yuqtirish orqali davolagani u c h u n 1927-yilda 
N obel m ukofotiga sazovor b o i g a n .
Ibn Sino dorishunoslik sohasida c h u q u r tadqiqotlar olib borgan. 
U antik olimlarning farmatsiyasi asosida m usulm on Sharqida paydo 
b o i g a n yangi farmatsiyaning shakllanishiga yakun yasadi. Tabobatda 
sano, kofur (kam fora), rovoch, ta m rh in d iy (H in d xurmosi) kabi 
dorilarning ishlatilishi, asal o ‘rnida k o ‘p dorilarning q and (shakar) 
asosida tayyorlanishi ha m Ibn Sinoning xizmatidir. U ning dorivor 
o bs im lik la r n i y ig ‘ish , s a q la s h , q a y ta ishlash u su lla ri h o z irg i 
dorishunoslikdagi usullarga juda yaqindir. Dori tayinlashda bcm om ing 
mizoji (issiq, sovuq, h o i , q u ru q ), yoshi, iqlim sharoitini hisobga 
olish zarurligini t a ’minlaydi.
Ibn Sinoning tibga oid yozgan asarlarining 30 dan o r ti g l bizgacha 
yetib kelgan, ularning orasida «Q onun» kabi tibbiy ensiklopediya 
bilan bir q atorda, tibning ayrim nazariy va amaliy masalalariga 
b a g ls h l a n g a n turli hajm dagi «U rjuza fi-t-tibb» («Tibbiy urjuza»), 
« D a f al-m adorral-kulliya an-al-abdon al-insoniya» («Inson badaniga 
yetishgan barcha zararlarni yo‘qotish»), «Kitob al-qulanj» («Qulanj 
h a qida gi kito b » ), « M a q o la f i- n -n a b z » ( « T o m i r urishi h a q id a
m aqola»), «Risola fi-1-boh» («Shahvoniy q u w a t haqida risola»), 
«Risola fi tadbiri al-m usofirin» («Safardagilarning tadbiri haqida 
risola»), «Risola fi xifz as-sihha» («S ogliqni saqlash haqida risola»), 
«Risola fi-s-sikanjubin» («Sikanjubin haqida risola»), «Risola fi-1- 
fasd» («Qon olish haqida risola»), «Risola fi-1-hindabo» («Sachratqi 
ha q id a risola») kabi risolalari ha m bor.
Sulton Ali tabib X urosoniy «Kasalliklarni davolash b o kyicha 
q o l l a n m a » (« D a stu r al-iloj») asari bilan hirotlik tabib M u h a m ­
m ad ibn Y u su f Yusufiy al-H araviy h am q a to r tibbiy asarlari va 
am aliy ishlari bilan, A bdulg‘oziyxon ibn Arab M u h a m m a d x o n
X orazm iy m u h im tibbiy asarlari, ju m la d a n , «Inson u c h u n foydali 
dorilar» (« M a n o fi’ al-inson») asari bilan XV—XVI asrlarda tabobat 
ilmini rivojlanishiga katta hissa q o kshdi.

Download 11,34 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   267




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish