Ichki kasallikiar

1 4-bob.
G IP O VA AVITAM INOZLAR
14.1. Vitaminlar to ‘g ‘risida umumiy m a’lumotlar
Fiziologik т а 'lumotlar.
O ziq-ovqat m ahsulotlarida vitam inlar 
borligini 1880-yilda rus tadqiqotchisi N. Lunin birinchi m arta 
aniqlagan. 1911-yilda esa polyak tadqiqotchisi K azim ir F u n k bu 
biologik aktiv m o d d a la rn i turli m a h s u lo tla rd a n ajratib olgan. 
Hozirgi vaqtda 50 d a n ortiq j u d a k o ‘p h a r xil turlari m a ’lum. 
Vitaminlaming har biri muayyan xossalarga ega va organizmga o ‘ziga 
xos t a ’sir etadi.
V itam in la r lotincha s o ‘z d a n olingan b o ‘lib 
«vita» —
hayot, 
«amin» —
guruh m a ’nosini bildiradi. Y a ’ni d a rm o n d o ri m a ’nosini 
o ‘zida nam oyon qiladi. O d a m , hayvon va o ‘simliklar organizmining 
h a yot faoliyati u c h u n z a ru r m o d d a la r — v ita m in la m in g kashf 
etilishi rus olimi N. Lunin nom i bilan b o g l iq . V itam inlar orga­
n izm ga , asosan, o z iq - o v q a tla r bilan kiradi. U la rn in g b a ’zilari 
ichakda m ikroorganizm lar t a ’sirida sintezlanadi, lekin hosil b o l g a n
v ita m in m iqdori o rg a n iz m n i ehtiyojini t o ‘la q o n d ira olm aydi. 
V i t a m i n l a m i n g b io lo g ik a h a m i y a t i m o d d a l a r a lm a s h in u v i g a
rostlovchi t a ’sir etishidan iborat.
Vitam in o rg anizm da sodir boNadigan kimyoviy reaksiyalarni 
kuchaytiradi, o rg an iz m n in g oziq m oddalarni o ‘zlashtirishiga t a ’sir 
k o ‘rsatadi, hujayralarning norm al o ’sishiga va b u tu n organizm ning 
rivojlanishiga yordam beradi, organizm da ferm entlar tarkibiga kirib, 
ularning normal funksiyasi va aktivligini t a ’minlaydi. S hunday qilib, 
o rg anizm da biror vitamin yetishm asa yoki bu tu n la y yo ‘q b o ‘lsa, 
m o d d ala r alm ashinuvi buziladi. O z iq -o v q a td a vita m in lar yetish- 
m aganda, insonning m e h n a t qobiliyati pasayib, organiz m kasal­
liklarga h a m d a tashqi m u h itn in g noqulay t a ’siriga b ardosh bera 
olmaydi. V itam in yetishmasligi yoki m u tlaq o b o ‘lmasligi natijasida 
avitam inoz yoxud gipovitam inoz kelib chiqadi.
Vitamin yetishmasligiga ovqat ratsionida vitamin kam boNishigina 
emas, balki ularning ichakda solrilishi, to ‘qimalarga yetkazib berilishi 
va biologik aktiv shaklga aylanishining buzilishi h a m sabab b o ‘ladi.
338

---

S h u n d a y qilib, o rg a n iz m d a v ita m in n o rm a l o ‘zgarish siklining 
buzilishi vitam in yetishmasligiga olib keladi. M e 'd a va o ‘n ikki 
b a rm oqli ichakning yara kasalligi, kolit, jigar kasalligi va boshqa 
ko'pgina kasalliklarda vitaminning hazm boNishi buziladi va endogen 
v ita m in ye tishm a sligi p a y d o boNadi. V i t a m in l a r d a n ta s h q a ri, 
o rg an iz m d a turli o ‘zgarishlarga uchrab vitam inlarga aylanadigan 
m o d d ala r - provitam inlar h am m a ’lum.
P r o v ita m in la r g a k a r o t i n la r
(A
p r o v it a m i n i) , 
D
v ita m in ig a
aylanadigan b a ’zi bir sterinlar (ergosterin 7-degidroxolestirin va 
boshq.) kiradi.
V itam in yetishmasligi o d a m iste'm ol qiladigan ovqat tarkibida 
v ita m in lam in g yetarli boMmasligi, ularni o ‘zlashtirishning buzilishi 
yoki ic h a k m i k r o o r g a n i z m l a r i t o m o n i d a n v i t a m i n l a r s in t e z
qilinishining pasayishi sababli kelib chiqadigan kasallik holatiga 
tushuniladi. D oim bir xil ovqat yeyishi oqibatida ovqatda vitaminlar 
m iqdori kamayib, organizm ga uglevodlarning k o ‘p, hayvon oqsili 
va y o g ’l a r n i n g k a m t u s h i s h i , o v q a t d a s a b z a v o t va m e v a l a r
boMmasligi, shuningdek, m ah su lo tla m i n o t o ‘g lri saqlash va ovqat 
p i s h i r g a n d a va v i t a m i n l a m i n g p a r c h a l a n i b k e tis h i v i ta m i n
yetishmasligiga sabab boNadi. O rg a n iz m n in g vitaminlarga boNgan 
ehtiyoji ortishiga olib keladigan omillar, m asalan, aqliy va jism oniy 
toliqish, ruhiy iztirob, havo h a rora tining yuqori yoki past boNishi, 
kislorod tanqisligi, h o m ilad o rlik va bola em izish davrida h am
(organizm ga vitam in yetarli tushib turganda h a m ) vitam in yetish­
masligi kuzatiladi.
V i t a m i n l a r y e tis h m a s lig i a s ta - s e k i n p a y d o boN a di, h a t t o
vitam inlar sarfi ularning organizm ga tushishidan oshib ketganda 
h am vitamin yetishmovchiligi birdaniga vujudga kelmaydi. C hunki 
inson sifatli o vqatlanganda, ozroq m iq d o rd a vitam inlar zaxirasi 
yigNlib b o r a d i , u l a r s a rfla n ib b o N g a n d a n keyin, o r g a n i z m d a
m o d d a la r alm ashinuvi buziladi. Qaysi vitam in yetishm asa, o ‘sha 
kasallikka xos a lo m a tla r paydo boNadi. Q is m a n vitam in yetish­
movchiligi - g ipovitam inoz deyiladi. G ip o v ita m in o z n i b a rta ra f 
etish choralari k o ‘rilmasa, vitam in yetishmasligining m urakkabroq 
xili — avita m in o z (v ita m in la m in g toMiq yetishmasligi) kuzatiladi.
G ip o v ita m in o z belgilari kasallik boshlanishida r o ‘y-rost yuzaga 
c h i q m a y d i , b e m o r n i n g a h v o li o ’z g a r a d i , b o ^ s h a s h a d i, 
te z
c h a rc h a y d i, injiq boNib qoladi, uyqusi buziladi, m eh n a t qobiliyati 
pasayadi, ishtaha yo ‘qoladi. Kasallik boshlanishida b e m o rn in g qon 
va siydigidagi vitamin miqdori laboratoriyada tekshiriladi.
339

---

G i p o va a v ita m in o z la rn in g ayrim k o ‘p u c h ra y d ig a n turlari 
haqidagi m a ’lum otlarni berishdan a w a l , ushbu holatlarda yordam
q a t’iy shifokor nazorati ostida va uning k o ^ a t m a l a r i g a asoslangan 
holda olib borilishini ta'k id lab o ‘tish lozim deb hisoblaymiz.