Ibragimov r. Z. Markaziy osiyo arxeologiyasi

Shimoliy Baqtriya qadimgi Baqtriya togrisidagi dastlabki ma'lumotlar Zardushtiylik dinining muqaddas kitobi bo'lgan Avestoning Vedevdat qismida Bahdi nomi bilan uchraydi. Qadimgi fors manbalarida Baqtrish va yunon-fors mualliflari asarlarida esa Baqtriya (Baqtriana) nomlari bilan keltirilgan qadimiy o'lka shimolda Sugd bilan Hisor tog tizmalari, janubda esa Hindikush toglari bilan chegaralangan. Garbda chegarasi Amudaryo oqimi bo'ylab Murgob vahasigacha sharqda esa Pomir tog tizimlarigacha bo'lgan erlarni ishgol qilgan. Qadimgi Baqtriya tabiiy-geografik jihatdan Surxon vohasi, Balxob vohasi (Shimoliy Afgoniston) va Janubiy Tojikiston hududlaridan iborat.

Qadimgi Baqtriyada bronza davrining oxiriga kelib Sopolli-Dashli madaniyatlari inqirozga uchragandan so'ng mil.avv. I ming yillikning boshlarida yangi turdagi madaniyatning qaror topish jarayoni kechadi. Bu turdagi madaniyat so'nggi bronza davri Sopolli-Dashli madaniyatidan bronza davri charxda yasalgan sopollar o'rnida qolda sirtiga naqsh berib ishlangan sopollarning qayta jonlanishi, torevtika, haykaltaroshlik san'atining yoqolishi kabi arxeologik belgilari bilan farq qiladi.

Mazkur hududda amalga oshirilgan arxeologik tadqiqot ishlari davomida bir necha o'nlab manzilgohlar o'rganildiki, ular Baqtriyaning qadimgi shahar madaniyati xususiyatlarini o'rganishda muhim o'rin tutadi. Bu davrga oid arxeologik yodgorliklar Surxon vohasi, Shimoliy Afgoniston va keyingi bosqichlarda esa Janubiy Tojikiston hududlaridagi alohida daryo vohalarida joylashgan manzilgohlarda o'z aksini topgan. Shimoliy Baqtriyada to'rtta mikrovoha yoki xojalik tumanlarida Ulanbuloqsoy, Sherobod, Bandixon, Mirshodi va To'polon.

O'rta Osiyoning qadimgi tarixiy-madaniy viloyatlaridan biri bo'lgan Baqtriyanining shimoliy hududlari. Bu o'lka hozirgi Surxon vohasi va Tojikiston Respublikasining janubiy hududlari kiradi. Mazkur mintaqada mil.avv. I ming yillikning boshlariga kelib, ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy jihatdan tub o'zgarishlar sodir bo'ladi. Ma'lumki II ming yillikning oxiriga kelib Surxon vohasidagi Sopolli madaniyati inqirozga uchragandan so'ng o'ziga xos otroq dehqonchilik madaniyati vujudga keladi. Bu turdagi madaniyat ayrim jihatlariga ko'ra O'rta Osiyoning janubida, xususan, Surxon vohasi va Janubiy Tojikiston hududlarida joylashgan Shimoliy Baqtriyaning ilk temir davriga oid yodgorliklarini o'rganish o'tgan asrning 50-yillaridan, ya'ni Qalai Mir manzigohida olib borilgan tadqiqot ishlaridan so'ng kuchayadi. Shimoliy Baqtriyaning mil.avv. I ming yilliklarning boshlariga oid manzilgohlari Surxon va Sherobod daryolarining irmoqlari atrofida Sopolli madaniyatining inqirozidan so'ng rivojlangan bo'lsa, Surxon va Amudaryolarning o'rta oqimi, Kofirnigon, Vaxsh va Panj daryo vohalari esa qadimgi dehqonlar tomonidan mil.avv. I ming yillikning ikkinchi choragi va o'rtalarida o'zlashtirilgan.

Shimoliy Baqtriyada mil.avv. I ming yillikning birinchi yarmida o'ndan ortiq dehqonchilik vohalari o'zlashtirilib, turli shakllardagi manzilgohlarning rivojlanishi kuzatiladi. Shulardan ettitasi Sargandak - To'palang - (Xolchayonning quyi qatlami), Xalqajar (Mirshodi) - (Qiziltepa, Qizilcha guruhidagi manzilgohlari, Ahatqul), Urgulisoy (Bandixon) - (Bandixon 1-2, Gozimulla), Sherobod - (Jondavlattepa, Talashkantepa 1, Pachmaktepa), Ulonbuloqsoy - (Kuchuktepa, Pshaktepa, Dabilqor-gon), O'rta Surxon - (Hayitobod, Nomsiztepa), O'rta Amudaryo - (Ko'hna Termizning quyi qatlami, Kampirtepa yaqinidagi Nomsiztepa.) kabi kichik daryo vohalari Surxon vohasida va quyi Kofirnigon - (Qalai Mir, Munchoqtepa, Hirmontepa), Vaxsh-Yavon - (Tomoshatepa, Boldoy 1, Sho'rchitepa), Boytudasht - (Boytudasht) kabi vohalar Tojikiston Respublikasining janubida rivojlanadi. Ularning har birining hududi tabiiy chegaralanib, arxeolog olim A.S.Sagdullayevning ilmiy tahlillariga ko'ra ularning har biri alohida dehqonchilik tumani yoki kichik ma'muriy tuzilmani tashkil etgangan. Mazkur ma'muriy bo'linmalarning har birida taxminan 3-5 tadan manzilgoh joylashgan. Ulardan birining maydoni katta va strukturasiga ko'ra murakkab bo'lgan. Ko'rinishdan ular malum tumanning ma'muriy markazi bo'lgan bo'lishi mumkin.

Mil.avv. II ming yillikning oxirgi va mil. av I ming yillikning boshlariga kelib, bu erda o'ziga xos madaniyat shakllanadiki, bu davr tarixi arxeologik jihatdan Kuchuk 1 (mil.avv. 1000-700) Qizil 1 (mil.avv. 1000-700 yillar) Kuchik 2 (mil.avv. 750-600) hamda Qizil 2 (mil.avv. 700-500), belgilangan. Kuchik 3 (mil.avv. 600-500), Kuchuk 4 (mil.avv. 500-350), Qizil 3 (mil. av 600-350) bosqichlari esa ahamoniylar davriga togri keladi.

Vohaning mil.avv. I ming yillikning birinchi choragiga oid tarixini arxeologlar Kuchuk madaniyati, deb yuritish odatlangan. Bu davr yodgorliklari-ning hajmi ancha kichik (3 ga dan oshmaydi). Ulardan mashhuri Kuchiktepa manzilgohi hisoblanib, baland sahni (4 metr qalinlikda) ustiga qurilgan qala-qorgonchadan iborat. Manzilgoh atrofida imoratlar joylashgan hamda ular mudofaa devorlari bilan o'ralgan. Keyingi bosqichdaa Kuchiktepa madaniyati taraqqiyoti davomida qadimgi Baqtriya madaniyatining vujudga keladi. Bu davr voha ijtimoiy-iqtisodiy muhim jarayonlar kechganligi bilan tavsiflanadi. Otroq dehqonchilik madaniyati hududi kengayib, manzilgohlar soni ko'payadi va ularning hajmi ortib boradi. Shuningdek, O'rta Osiyoning janubiy o'lkalaridagi kabi qadimgi yirik shahar markazlari shakllanadi.

Bu davrga oid Qiziltepa vohadagi yirik manzilgoh hisoblanadi. Uning umumiy maydoni 30 ga.ni tashkil etadi. Manzilgoh sitadel (ark), shahar (shahriston) va atrofi hamda shahar atrofi rabod qismlaridan iborat. Manzilgoh Qizil 1 davrida shakllanib, keyingi bosqichda kengayib asosiy qismi shakllanadi. Manzilgoh shimoli-garbida ark (may.2 ga) barpo etilib, ularning atrofi mudofaa devorlari bilan o'rab olinadi. Mil.avv. V-IV asrlarda mudofaa devori atrofi imoratlar barpo etiladi. Shahar ichkarisi alohida yangi imoratlar quriladi. Mudofaa devorlari ikki qatordan iborat bo'lib, ularning o'rtasida koridor mavjud. (Ichki devor 2,5 m, tashqi devor 0,7-1,0 m, koridor esa 1,5 m) devorlar yarim aylana va to'rtburchak minoralar bilan kuchaytirilgan. Ularning har birida jangovar shinaklar bor. Manzilgoh ichkarisida ochiq maydon joylashgan. Qiziltepaning vohadagi boshqa manzilgohdan har tomonlama va alohida ajralib turish madaniy-iqtisodiy hamda ma'muriy markaz vazifasini o'taganligidan dalolat beradi.

Manzilgohlar shakli va hajmiga ko'ra quyidagi tiplarga ajralib turadi. Yirik markaz bo'lgan manzilgohlar ular odatda ikki yoki uch qisimdan iborat muhofaza tizimiga ega bo'lgan manzilgohlar (Qiziltepa) tashqi muhofaza tizimiga ega bo'lgan maydon 5-10 g ms joyni tashkil etuvchi manzilgohlar (Talashgan 1, Bandixon 1) mudofaa tizimiga ega bo'lgan kichik hajmidagi alohida vazifalarni bajaruvchi manzilgohlar (Tillatepa, Kuchuktepa). Bu manzilgohlar Baqtriyaning har ikkala qismida alohida vohalarda taraqqiy etgan.

Qiziltepa va Talashgantepa shimoliy Baqtriyada me'moriy tuzilishi va hajmi jihatdan boshqa manzilgohlardan farq qiladi. Qiziltepa vohadagi yirik manzilgoh hisoblanadi. Muhofaza qilingan sitadel atrofida imoratlar torroq joylashgan. Manzilgohning atrofi qalin muhofaza devori (10 m) bo'lib o'ralgan. Devor bo'lib yarim aylana shakldagi burjlar joylashgan. Tashqi devor tashqarisida mudofaa xonadonlari mavjud. Qiziltepa taraqqiyotining keyingi bosqichida shahar atrof qismi ham o'zlashtiriladi. Bu manzilgoh butun voha uchun ma'muriy markaz vazifasini o'tigan bo'lishi mumkin. Ikkinchi yirik manzilgoh hozirgi Sherobod shahri yaqinidagi Talashgan yodgorligida. U doira shaklida mustahkam mudofaa devori (5 m) bilan o'ralgan. Devor bo'ylab yarim aylana minoralar bilan kuchaytirilgan.

Shuningdek tarqoq jaylashgan imoratlardan tashkil topgan Bandixon I qala qorgon o'rganilgan. Manzilgohlarning ierarxiyalashuvi jamiyatning tabaqalash-ganligida dalolat beradi. Ularda murakkab ma'muriy tuzilma mavjud bo'lgan yuqorida keltirilgan manzilgohlar ko'rinishdan alohida vohalarning ma'muriy-iqtisodiy markazi vazifasi o'tab ularni har birining otroq dehqon jamoalariga tegishli bir nechta kichik manzilgohlar joylashgan.

Sherobod vohasidagi Talashkon 1 ham diqqatga sazovordir. U doira shaklidagi istehkom qaladan iborat bo'lib, mudofaa devorlari bilan o'ralgan. Devorlar togri to'rtburchak shaklidagi minoralar bilan kuchaytirilib, ularda shaxmat shaklidagi ikki qator shinaklar joylashgan. Qala ichidagi uylar mudofaa devorlariga taqab qurilgan. Manzilgoh O'rtasi hovli sifat ochiq joy qoldirilgan. Bandixon voha tumanidagi yirik manzilgoh Bandixon 2 hisoblanadi. Bu manzilgohning umumiy maydoni 14 ga. dan iborat bo'lib, ikki qism sitadel va uning atrofidagi joylangan uy-joy imoratlari joylashgan qismlardan iborat. Janubiy Tojikiston hududidagi manzilgohlardan Boytudasht va Bolday 1 kabi yodgorliklar ajralib turadi. Bu yodgorliklarning shakllangan davri mil avv. I ming yillikning ikkinchi choraklariga togri keladi Bu yodgorliklarda ham shahar alomatlari mavjud bo'lib, Surxon vohasi manzilgohlarinikiga nisbatan sodda va ularda jarayonlar kechroq sodir bo'lganligi bilan ajralib turadi. Kichik vohalaridagi markaziy manzigoh atrofidagi manzilgohlarda ham uy-joy va xojalik imoratlari aniqlangan. Manzilgohlar shakllaridan uy-qorgonlar muhim o'rin tutadi. Qiziltepa yodgorligi atrofida joylashgan Qizilcha guruhidagi manzilgohlar mazkur davr qishloq xojaligi hayotini o'rganishdagi ahamiyati katta. Ulardan Qizilcha 1 va 6 yodgorliklari arxeologik jihatdan yaxshi o'rganilgan. Bu yodgorliklarning maydoni taxminan 0,2 ga. ni tashkil etadi. Manzilgoh qo'ra shaklida barpo qilingan. Umumiy devor bilan o'rab olingan hovlining bir qismida uy-joy imoratlari va uning old tamonida hovli joylashgan. Ko'rinishdan bu manzilgoh mazkur davr davlatmand patriarxal oilasiga tegishli uy-joy kompleksi hisoblangan.

Shimoliy Baqtriya hududida markaziy qismi muhofazalangan manzilgohlar yaxshi o'rganilgan ulardan biri Kuchuktepa hisoblanadi. U muhofazalangan saroy yoki uy qorgon hisoblangan. Manzilgohning markaziy qismi 4 metr balandligi sahna ustiga qurilgan. U erda diniy xususiyatga ega bo'lgan imorat aniqlangan. Imorat o'z taraqqiyoti davomida uch marta ta'mirlanishi natijasida memoriy-rejaviy jihatidan murakkablashib boradi. Bu erdagi ikkita xonada doimiy olov yonib turgan ochoqlar o'rganilib, ular turli bosqichlarga oid bo'lgan.

Shuningdek, topilmalar orasidan kamon oqlarining uchi muhim ahamiyat kasb etadi. Ulardan arqon shaklidagi bargsimon va va uch qirrali va ikki qirrali kamon oqi uchlari ajralib turadi. Keyingi mil. av 6-5 asrlarga kelib skif shaklida deb nomlanuvchi uch qirrali kamon oqi uchlari keng tarqaladi.

Janubiy Baqtriyada bu davrga oid Tillatepa yodgorligi o'rganilgan yodgorlik kvadrat shaklida baland sahna ustiga qurilgan. Atrof mudofaa devori bilan o'ralib yarim aylana minoralar bilan kuchaytirilgan. Bu yodgorlik zardushtiylik dining eng qadimgi manzilgohi hisoblanadi. Imorat 9 qavat ustundan iborat katta xona va boshqa kichik xonalardan tashkil topgan. Bu imorat mil.avv. X-asrlarda shakillangan uning markazida altar joylashgan va atrofida esa toza kul ko'milgan. Altar ko'tarib yurish uchun moljallangan bo'lib, qalin diniy marosimlarida ko'tarilgan. Ko'rinishdan o't yoqish odati Doroning Behustun qoyatoshlarda podsho maxsus tagkursida marosimini ijro etayotganligida tasvirlangan barelfi o'rtasida umumiy yaqinlik mavjud bo'lsada, Behustun barelfi tunboshon va ular o'rtasidagi oraliq davr 500 yilni tashkil etadi.

Dastlab zalga maxsus aylana dahliz orqali kirilgan keyinchalik, so'ngi tamirlash ishlari natijasida yangi dahliz togri shimolga qaratib quriladi. Keyinchalik Tillatepa minora bilan kuchaytirilgan mudofaa devori bilan o'ralib, Baqtriyada mil.avv. VII-VI asrlarda siyosiy vaziyatning o'zgarganligidan dalolat beradi. Assuriyaliklarning Baqtiriya hududiga hujum qilishi togrisidagi yarim afsonaviy manbalar ham ushbu davrga taalluqli.

Mil.avv. I ming yillikning yarmiga oid manzilgohlardagi ko'mish marosimlarga ham alohida to'xtash muhimdir. Bu davrga oid mozorlar yoki qabr inshootlari hali aniq bo'lmasada, bu davrga oid qatlamalarda murdalarning kam uchraydigan alohida bosh suyaklari baqtriyaliklar mil.avv. I ming yillikning I yarmida marhumlarni qabrlarga ko'mganliklaridan dalolat beradi. Bu marosim keyinchalik keng tarqaladi va keltiriladi. Xususan murda suyaklarini maxsus chuqur kulolchilik buyumlari bilan birga Jarqorgoning yuqorigi qatlamida ham aniqlangan. Kamolot yoshidagi erkak kishining murdasi ko'milgan so'nggi davrlarga oid qabr Tillatepa qabrlarining biridan topilgan.

Shunday qilib Tillatepa olov ibodatxonasi, Kuchuktepaning turli davrlarida oid olov ibodatxonasida Baqtriyada mil.avv. I ming yillikning o'rtalarida keyinchalik “Videvdat”da qayd qilingan Avesto kuloli kamoni shakllanganligini ko'rsatiladi.

Umuman boshqa turdagi manzilgohlarda ham arxeologik tadqiqot ishlari olib borilishi natijasida o'lkaning qurilish-me'moriy xususiyatlarini o'rganish imkoniyatlari mavjud Barcha turdagi imoratlar xom gisht va paxsadan barpo qilingan. Devorlar loysuvoq qilingan. Ba'zi imoratlarda yogoch ustunlarining o'rni aniqlangan. Imoratlarning tomi tekis yopilgan.

Mazkur davr O'rta Osiyo tarixida chuqur tarixiy-madaniy o'zgarishlar bilan belgilanib, yirik shaharlarning paydo bo'lishi, qadimgi davlatlarning qaror topishi va boshqa ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy yuksalishlar sodir bo'lgan davr hisoblangan.

Aholining asosiy mashguloti sugorma dehqonchilik bo'lib kichik daryolardan anhorlar orqali suv chiqarilgan, yoki togridan-togri daryolardan ariqlar orqali suv chiqarilgan. Katta anhorlardan birining izlari Bandixondan topib tekshirilgan. Bu erda boshoqli o'simliklar poliz va bogdorchilik rivojlangan. Chorvachilikning ham yaxshi rivojlanganligi togrisida Kuchuktepa va Bandixondan topilgan hayvon suyaklari etarli ma'lumot beradi. Topilmalarga ko'ra Shimoliy Baqtriyaning qadimgi aholisi qoy, echki, qoramol, ot, chochqa boqishgan.

Shimoliy Baqtriyaning ilk temir (Kuchuk 1) davri sopol idishlar asosan qolda va qisman kulolchilik charxlarida yasalgan. Qo'lda ishlangan idishlarning sirtiga geometrik shakllarda naqshlar bilan bezatilgan. Ularning shakllari turlicha, ko'pchiligining tagi yassi. Tosh va bronzadan yasalgan mehnat qurollari hamda qurol aslahalari ko'plab topilgan. Keyingi (Kuchuk 2, Qizil 2) bosqichida kulolchilik charxida sopol buyumlarini tayyorlash kuchayadi. Bu bosqichdagi sopol idishlar konsussimon va bankasimon shakllardan iborat. Idishlarning atrofi toq jigar rangda angob berilgan. Bu davrda sopollarni qolda yasash an'anasi ham saqlanib qoladi.

Bu davrga oid topilgan tosh qurollari, xususan yorguchoqlar, temir va bronzadan ishlangan turli mehnat qurollari va qurol-yaroglar boy madaniyat namunalaridir.