Ibragimov r. Z. Markaziy osiyo arxeologiyasi

Shimoliy Parfiya. Kopetdog tizmalarining yonbagirlarida ilk temir davriga oid quyidagi tipdagi manzilgohlar o'rganilgan.

1. Yirik hajmdagi arkga ega bo'lgan manzigohlar. (Еlkantepa, Uluqdepa).

2. O'rta hajmdagi sitadelga ega bo'lmagan manzilgohlar( may. 1 ga. dan ortiq), (Yassidepa, Agachlidepa)

3. Kichik manzilgohlar (kichik qishloqlar may. 1ga. gacha), (Krahandepa 1-2-3, Еlandepa, Ovadandepa).

Еlkandepa 1 va Uluq 3, so'ngi bronza davrda shakllangan. Еlkan 2, Uluq 2 lar mil.avv. 650-500, hamda Еlkan 3, Uluq 1 lar mil.avv. 500-350 yillar bilan sanaladi. Еlkantepa sitadeli bronza davrida barpo etilib, atrofida 14,5 ga iborat joyda aholi manzigohi shakllanadi. Mil.avv. X asrlarda mudofaa devorlari (umumiy qalinligi 10, 5 m; o'rtada- 6 m. dan iborat koridor mavjud) bilan o'ralib, imoratlarning asosiy ko'pchilik qismi quriladi. Mudafaa devori atrofida chuqur xandaklar qazilgan. Mil.avv. VII-VI asrlarga kelib esa manzilgoh atrofida imoratlar barpo etiladi. Uning atrofi ham mudofaa devorlari bilan o'rab olinadi. Shunga oxshash Uluqdepa ham bronza davrida shakllanib, mil.avv. X asrda baland sahni ustida qorgon barpo etiladi. Еlkandepadan farqi o'laroq bu erda aholi imoratlari joylashgan qismi mudofaa devorlarining izlari aniqlanmagan. Imoratlar to'rburchak gishtlardan qurilib, devorlari va uylarning sahni loy suvoq qilingan. Ba'zi bir imoratlarning devorlari ganch bilan suvalgan.

Aholining asosiy mashguloti sugorma dehqonchilik va hunarmandchilik bo'lgan. Dehqonchilikda asosan bugdoy va arpa ekilgan. Sugorish inshootlarining izlari o'rganilmagan bo'lsada, togdan oqib tushadigan kichik daryo suvlari dehqonchilikda asosiy manba bo'lgan. Suvga bo'lgan talabning yuqori bo'lganligini hisobga olib, qadimgi dehqonlar damba va togonlardan foydalangan, degan xulosaga kelish mumkin. Keyingi davrlarda bu erda korizlar paydo bo'ladi.

Bronza va temirdan mehnat qurollari, qurol aslahalar tayorlanganligi arxeologik jihatdan aniqlangan. Bulardan tashqari toshdan qurollar hamda sopol buyumlar o'rganilgan. Sopol buyumlari Margiyonaniqiga oxshash. Mil.avv. X-VII asrlarga oid sopol buyumlarning asosiy qismini qolda yasalgan, hamda naqshli buyumlar tashkil etadi. Naqshlar geometrik shaklda. Uluqtepaning mil.avv. VII-IV asrlarga oid sopol buyumlari Yazdepaning shu davrga oid buyumlari bilan oxshash. Yaz 1 sopollariga oxshash sopol buyumlarining bu erda bronza davridayoq paydo bo'lishi o'ziga xos xususiyatlardan biridir.

Janubiy Turkmanistondagi Tajang daryosi atrofida Seraxs vohasida ham tadqiqot ishlari olib borilgan (Ko'hna Seraxs, Movlekdepa, Beshdepa, Akchadepa manzilgohlari). Bu erda hayot neolit davrida boshlanib, mil.avv. I ming yillikning boshida qaytadan o'zlashtiriladi. Kohna Seraxs o'rnida manzilgoh shakllanib, atrofi mudofaa devori bilan o'ralgan. Sitadeldan tashqarida imoratlarning o'rni saqlangan. Movlikdepada qadimgi kanal izlari o'rganilgan. Vohaning sopol buyumlari Marv sopol buyumlariga oxshash. Tosh qurollari, yorguchoqlar, temir qotishmalarning chiqindilari topilgan.

Qadimgi Daxiston Turkmanistonning janubiy-garbida qadimgi Daxiston vohasi o'ziga xos tomonlari bilan ajralib turadi. Qadimgi Daxiston yodgorliklari Gurgen, Sumbar va Atrek Benguvona kabi kichik daryo o'zanlaridan mikrovohalarida tarqalgan. Qadimgi Daxiston yodgorliklari ham sitadelga ega bo'lgan. Yirik manzilgohlar yoki qadimgi shaharlar (Madov, Izzatquli), yirik hamda kichik hajmdagi qishloqlardan iborat. Imoratlar xom gishtdan qurilgan, tomlari tekis yopilgan. Bu erda Atrek daryosida chiqarilgan qadimgi kanal izlari o'rganilgan. Ularning uzunligi 50-60 km. ni tashkil etadi. Kanallarning suvlari bir necha ariqlar orqali ekin maydonlariga taqsimlangan. Dehqonchilik aholining asosiy mashguloti hisoblanib, bugdoy, arpa va boshqa dukkakli ekinlar ekishgan. Chorvachilik ham yaxshi rivojlangan. Sopol idishlar kulolchilik charxida ishlanib, naqshlar berilgan. Bu erda temir bo'laklari, temir qotishmasining chiqindilari ham topilgan. Umuman, Daxiston topilmalar Janubiy Turkmanistonning I ming yillik boshlariga doir moddiy manbalardan keskin farq qiladi. Ko'rinishdan qadimgi Eron qabilalari bilan keng aloqada bo'lib, ular ta'sirida rivojlangan.