Ibragimov r. Z. Markaziy osiyo arxeologiyasi

Mezolit davri tasviriy san'ati. O'rta Osiyodagi mezolit davri tasviriy san'at namunalarining eng qadimgisi davrining oxirlariga oid bo'lib, ularning noyob namunalari Zarautkamar (Surxondaryo) va Shaxta (Sharqiy Pomir) goya toshlari chizgilarida saqlanib qolgan. Zarautkamar suratlari 1939 yili I.F.Lamayev aniqlab, u haqda Termiz o'lkashunoslik muzeyi direktori G.V.Parfenovga ma'lumot beradi. U o'tgan asrning 40-yillari birinchi yarmida bir necha bor tekshish natijasida qazil boyoqlarda chizilgan 200 dan ortiq tasvirlarni aniqlaydi. Yodgorlikgaga uyushtirilgan tekshir ishlarida moskvalik mussavir A.Yu.Roginskaya hamkorligida teskhirilgan tasvirlarni paleolit davriga tegishli, degan xulosaga keladi. Lekin, o'tgan asrning 60-70 yillarida dastlab A.A.Formozov, keyinchalik esa A.P.Okladnikov, A.Kabirov, Ya.A.Sherlar tomonidan rasmlarni o'rganishib, ularning eng qadimgisi mezolit davrining oxirlariga, qolganlari esa keyingi davrlarga oid, degan xulosaga kelishadi.

Zarautkamar Surxondaryo viloyati Sherobod shahridan taxminan 30 km. shimoliy-garbda Kohitang togining janubi-sharqiy yonbagirida Zarutsoy soyi bo'yida joylashgan. Kamarda madaniy qatlamlar uchramaydi. Tasviriy san'at na'munalari qoya shiftlari va yon devorlarida joylashgan. Tasvirlar qizil boyoqlarda chizilib, mezolitning so'ngi bosqichi va neolitning ilk davriga oid. Ulardan uchta ov manzarasi tasvirlangan uchta kompozisiyasi diqqatga sazovor. Birinchi tasvir 19 nafar kishidan iborat ovchilarning yovvoyi buqalarlarni xalqa bo'lib ov qilayotgani tasvirlangan. Ulardan ikkitasi qochishga urinmoqda. Ikkinchi tasvirda ovchilar oldida jayronlarning qochayotgan va ulardan jarohatlangan holati tasvirlangan. Uchinchi tasvirda esa yovvoyi echkilarga qilinayotgan ov manzarasi aks ettirilgan. Bu erda mezolit davri jamoasining real hayoti tasvirlangan bo'lib, ularning asosida goyaviy qarashlar o'z aksini topgan. goyadagi kishilar ayrimlari boshiga niqob kiygan holatda chizilgan bo'lsa, ayrimlari sxematik tarzda berilgan. Kamarda madaniy qatlamning uchramasligiga ko'ra mezolit davri kishilarining ov oldi goyaviy qarashlari, ya'ni ov kulti o'z aksini topganligini ko'rish mumkin.

Shaxta tasvirlari Zarautkamar tasvirlaridan keskin farq qilib, unda yirtkich hayvonlar, xususan, ayiq tasvirlari berilgan. Yodgorlikda madaniy qatlam mavjud bo'lib, undan aniqlangan moddiy ashyolar mezolit davriga tegishli.

Bu tasvirlar o'z davri faunasi va xojalik xususiyatlari togrisida qimmatli ma'lumotlar taqdim etishdan tashqari ibtidoiy ajodlarimizning o'z davri diniy-dunyoviy mafkurasi togrisida muhim va o'z navbatida o'z davri dunyoqarash tushunchalari yashiringan.