Ibragimov r. Z. Markaziy osiyo arxeologiyasi

Hunarmandchilik. O'rta Osiyoning rivojlangan o'rta asrlar davri hunarmandchiligida, temirchilik, shishasozlik, toqimachilik, kulolchilik va boshqalar muhim o'rin tutadi. IX-X asrlardan boshlab, shisha ishlab chiqarish hunarmandchilikning asosiy tarmoqlaridan biriga aylanadi. Hunarmandchilikning bu turi asosan shaharlarda rivojlanadi. Afrosiyob, Varaxsha va Nisolarning o'rta asrlar davri madaniy qatlamlaridan bu davrga oid shisha buyumlar topib o'rganilgan. Ular shakl va hajmdagi uy-ro'zgor buyumlardan tortib, zeb-ziynat va parod-andoz buyumlarigacha tashkil etadi. Shishalarning asosiy ko'pchiligi rangsiz. Rangli shishalar ham mavjud bo'lib, ular asosan idishlarni bezashda ishlatilgan. Bu davr shishasozlari turli usullardan foydalanganlar va puflash yo'li bilan yupqa shishalar ishlab chiharganlar. Puflash yo'li bilan idishlarga pardoz berish ham keng foydalanishgan. IX-X asrlarda puflash yo'li bilan deraza oynalari ham yasalgan. XI-XII asrlarga kelib shishaga bo'lgan talab yanada ortib ishlab chiqarish sur'ati tezlashadi. Bu davrda shuningdek rangdor shishalar miqdori ko'payadi. Temirchilik nafaqat shaharlarda balki qishloq joylarda ham ancha rivojlanib, undan mehnat qurollari, uy-ro'zgor buyumlari, qulf-kalitlar bilan bir qatorda, shamdonlar, surmadonlar va boshqa antiqa buyumlar yasalgan. Temir buyumlari, quyish va bolgalash usulida yasalgan.

Metalchilikning yana bir muhim tarmogi misgarlik bo'lgan. Misgarlar tomonidan nafis ko'zalar, qozonlar, shamdonlar yasalgan. Kulolchilik ishlab chiqarish nafaqat shaharlarda balki qishloq joylarda ham yaxshi rivojlangan bo'lib, arxeologik jihatidan yaxshi o'rganilgan. Shahar va qishloq xarobalaridan kulollar mahallalari, ustaxonalar va xumdonlarning o'rni ochib o'rganilgan.

Rivojlangan o'rta asrlarga kelib kulolchilikda katta yutuq ya'ni idishlarni naqshlar bilan bezash va ularni sirlash texnikasi o'zlashtiriladi.

IX-X asrlarda ishgorli, qalayli va yuqori sifatga ega bo'lgan qo'rgoshinli sirlardan foydalanilgan. Idishlar oyoqda ishlayodigan charxlarda yasalib, turli ranglardagi angoblar bilan jilo berilgan va turli rang va tasvirlar tushurilgandan so'ng olovda pishirilgan. Undan so'ng esa sirlanib ikkinchi marta qayta pishirilgan. Bu davrda kulollar och ko'k, sariq va qoramtir jigarranglardan keng foydalanganlar. Bir turdagi idishlar esa oq rangga bo'yalib ustidan qora va jigarrangdagi yozuvlar bilan bezatilgan. Shuningdek och ko'k va havo rangdagi sirlardan ham keng foydalanilgan. Naqshlar geometrik setka. Shtrix, chiziq, yulduzcha va aylanalar hamda o'simlik, barglar va boshqalardan iborat. Shuningdek, ularda hayvon va qush tasvirlari tushirilgan naqshlar, hamda shukurona va nasihat so'zlari bitilgan yozuv naqshlar ham mavjud. XII asr ogiri XIII asr boshlariga kelib kulolchilik sifatining pasayishi sodir bo'ladi. Sirlari ko'kimtir rangdagi dogsimon tusga kirib, naqshlar o'zining aniqligini yoqotadi.

XIV asrning boshlariga kelib kulolchilik o'zining ilgarigi holiga qayta boshlaydi. Tagi qora boyoqda naqshlangan zangori rangdagi sirlar keng qollaniladi. XV asrlarda qora naqshlar va zangori rang sirlar an'anasi davom etib, o'zidan oldingi davrdagiga nisbatan sifati bir oz oshadi. XVI asrda idishlar esa oq va zangori boyoqlarga, asr oxirida esa toq zangori bo'yoqqa bezatilib, naqshlari girih va islimiy shakllardan tarkib topadi.