Иқболмирзонинг"бону"романиҳАҚида иқболМирзонинг"Бону"дебномланганроманинингкомпьютер

1
ИҚБОЛМИРЗОНИНГ“БОНУ”РОМАНИҲАҚИДА
ИқболМирзонинг“Бону”дебномланганроманинингкомпьютер
нусхасиниўқибчиқдим.Романшуяқинкунлар,“бозориқтисоди”,
“глобаллашув”давриҳаётивабуҳаётнингсерпўртана,сертаҳлика,
сералдов,серрўё воқеалари ва бу доғули воқеаларни ҳаракатга
солган,уларни“характерли”қилганодамларнисаҳнагаолибчиққан.
Романшитоббиланёзилганваўқувчиҳамтабиийшитоббилан
воқеаларичига,қаҳрамонларнингтақдирдунёсигакирибборади.
Роман шу “бозор”замонида кўп фожиали дамлар,фожиали
шўришлар,айрилиқлар,хиёнатлар,шармандаликлар,разолатларни
ўзбошиданкечирганБонудегангўзалқиз–муаллиманингтилидан
мактублар,кундаликлар,хотиралартарзи-усулидабитилган.Бужуда
интим,ўтаинтимҳикояки,унга“битик”сўзижудамос,айнибадиий-
психологикҳодисани тўғри ифодалайди.Бонубитиклари ўзҳаёти
тарихига мисоли гирдоб,мисоли саҳро қучоғи каби олиб кириб
кетади.Биринсонгаберганҳаёт,жон,тирикликэвазигаХудоуни
шунчаларкўп,чигал,оғирданоғир,мушкулданмушкулсиновларга
ташлайдики,“ахирбунингмаъносинима?”–деб,кишиянаэнгқадим
“Айюбнидоси”,АйюбсабриниэслайдиваОдамАтоданқолганэкан-
дабудардусиновлар,дебўйгатолади.ГўзалБонуАйюбданҳам
кўпроқенгиш,чидаш,кўтариш,қарийбиложсизсинов-синоатларга
дуч келади.Енгиб ўтиш,омон қолиш имконсиз бўлиб кўринган
ҳолатлардауфавқулоддаматонаткўрсатади.Биз“Чолваденгиз”,
“Оқкема”,“Қиёмат”даҳамшундайфавқулоддаруҳонийқудраткасб
этганматонат–эпикшоиронаматонатҳодисасигадучкелганмиз.
Бону тимсоли бу инсоний матонатни яна бошқа бир улуғ
ҳаракатлантирувчи куч – Орият фавқулодда қувватлантириб,
фавқулоддаинсонийҳодисагаайлантирибтуради.
Инсон жозибаси нима эканлиги, моҳият-мазмуни нимада
эканлигинибизБонубитиклариорқалиюрак-онгимизалам-номусдан
хинадекэзилиб,убиланбиргадодуфарёдкўтариб,убиланбирга
додуфарёдимизгаетолмай,кузатибборамиз.
Гирдобнақадардаҳшатли эканини Бонубилан биргабошдан
ўтказамиз:вой-ей!Суфбудунё–будунга,дебҳайқирамиз.Бонудаги
умуминсоний куч ва салиқа касб этган Орият!Номус!– миллат,
2
инсониятмиқёсидатарбияланса,ижтимоийзарурийкучга–ҳаракат
ваинтилишдагикучгаайланса,қанийди,деймиз.Бонунингтабиий
самимияти,табиийориятиўқувчиниромэтадивабизгаҳаракатдаги
курашчанликнамунасибўлибтуюлади.
БутабиийжозибасарбиланИқболМирзонитабриклаймиз.
ИброҳимҒАФУРОВ,
ЎзбекистонРеспубликасисанъатарбоби,
5июнь2018йил.
3
ИқболМИРЗО
БОНУ
Роман
***
4август
Ассаломуалайкум!Хайрлиоқшом!
МенСизниузо-оқизладим...ваниҳоятэндитопдим,шекилли.
Адашмасам,менизлаганинсонСизсиз.
Албатта, аёл кишининг бундай чўрт иқрори унинг қадр-
қимматиниергауриб,суҳбатдошинидарровсергаклантиради.
Фақатжавобёзишга,хулосагашошилмайтуринг.
Мен тамагир эмасман,ёрдам-пордам керакмас,бировнинг
устидан ёзиш ниятим ҳам йўқ. Адолат истаб Сизни безовта
қилмаяпман. Ёшим ўттизни қоралаб, бу дунёда ҳар ким ўз
муаммосини фақатгина ўзи ҳал қилиши мумкин деган қатъий
хулосага келиб бўлганман. Қолаверса, адолат ва ҳақиқат
тушунчаларини турмуш талотўплари қуюни шу қадар биздан
йироқлаштириб,осмону фалакка олиб чиқиб кетдики,энди бу
мезонларфақатаршиаълодамавжуддеккўринади.
Йўқ,меналамзадаҳамэмасман.Тўғри,ҳаётменгинанимингхил
услубдаўйнабэрмакқилди,гоҳотуғилганимгапушаймонларедим,
лекин атрофга шундоққина назар солсам,мен каби бахтсизлару
менданбаттарбадбахтлартўлиб-тошибётганлигиникўриб,ёқамни
тутаман-да,яналабларимшукронаайтибшивирлайбошлайди.
Шошманг,кулманг,ҳукмчиқармайтуринг!
Кўнглингизга оғир ботмасин-у,Сиздан кўра машҳурроқ ва
истеъдодлироқадибларкўп,уларорасидаҳамсуҳбатбўлганларим,
4
дастхатолганларим,биргасуратгатушганларимҳамбор.Фейсбукда
кунда-шунда қаламкашлар билан дўстлик ришталарини боғлаб,
ўзимнимиллатойдинларисафидаюргандексанаганпайтларимҳам
бўлган.Айниқса,муҳиттақозосигакўраюртданайротушиб,дилимни
соғинч изтироби эзган вақтларда бутезкор восита жонимга ора
киргани рост.Аммо кейинчалик баъзи сабабларга кўра “ҳавойи”
муносабатларни узил-кесил узиб-кесишга аҳд қилдим. Бунинг
сабабиникейинчаайтарман.
Сизни “танлаганим”га келсак,дастлабки китобчангиз бизнинг
янгиликкаўчсинфдошлар“чиғириғи”данўтгани,бизгаошноайрим
қўшиқларнингмуаллифиСизбўлибчиққанингиздир,эҳтимол.Яна,
диляқинлик уйғонишига сабаб, қон-қонимизга сингиб кетган
юртдошликтуйғусибўлишиҳам мумкин.“Ҳарким ўзкўмочигақўр
тортади”,деймиз-ку.
Менгасуҳбатдошкерак.Янаямтўғрироғи,менитинглайоладиган,
дардларимни ҳисқиладиган,уни баҳолаб биладиган...ва ниҳоят,
маслаҳатберадиган инсон зарур,холос.Назаримда,Сиз шундай
одамсиз.
Биламан, бош оғриғига сабаб бўладиган масалаларни
қалаштирибташлайдигантанишунотанишларингизкерагиданкўп.
Вақтингизҳам жудатиғизбўлсакерак– менингқўнғироқларимга
жавоб қилмадингиз.Мана,телеграм орқали хат ёзишга мажбур
бўлдим.Бир ҳисобда шуниси яхши:ёзаётган одам мақбул сўз
қидиради,фикрини чиройлироқ ифодалашга уринади,кечмишини
таҳлилқилади,қолаверса,суҳбатдаайтаолмайдиганларинихатда
бемалолифодалашимконияралади¬–бужудасоз!
Агар ҳамсуҳбат бўлишга розилик берсангиз, кўрган-
кечирганларимнибирдўстдек,бирсингилдектўкибсолмоқчиман.
Муддаонисуҳбатимизпоёнидаайтаман.
Жавобингизниинтизорликбиланкутибқолувчи:
Бону
.
Москва
.
***
6август
5
Акажон(шундаймурожаатқилсам,Сизгамалолкелмайдими?),
раҳмат,илтимосимниердақолдирмай,суҳбатдош бўлишгарозилик
берганингизучунминнатдорман.
Лекин“бухороликмасман”,деганингизгаҳайронларқолдим,биз
ҳаммамизСизни ўзимизтомондан дебҳисоблар эканмиз.Балки,
СитораиМоҳиХосагабағишланганшеърингизбиздашундайсодда
таассуротуйғотгандир.Айтгандай,хоразмликШакаржонопаСизни
боғотликдебменбиланрўмолинимихгаилибқўйибтортишганди.
Барибир бизга нозик боғлиқ жойингиз бор экан, юз фоиз
адашмабман-ку:“Домодиман–омадиман” * дейдитожик.
***
Армонтошдекзилбўлганиучунҳамдилтубигачўкадидейдилар...
Тошлари тоғдекқалашибкетган юракни нимадебаташ мумкин?
Тошюракдеймизми?Инсоншутариқабағритошгаайланадими?
Буметинкўнгилнинечуктафт,ҳароратэритади?Қандайкучунга
қайтажонбағишлайди?Қайсиқудратбутошлардагулундираолади?
Билмадим,билмайман...
Сизгадилёришимучунанашутошюракдан зарра-зарра,ушоқ-
ушоқ учириб-кўчиришим керак.Яна ўша тошлар оғриғини ҳис
қилишим,ғанимгаҳам равокўрмайдиганкунларниқайтаданяшаб
ўтишимга тўғри келади.Қўрқаманки,бировнингизтироблари тез
бадингизга уриб, кўнгил дарчангизни тарақлатиб ёпиб
олмасмикансиз, танаси бошқа дардингни билмаганидек,
андуҳларимнитушунмасданзадабўлиб,мени“қорарўйхат”гақўшиб
қўймасмикансиз?
Майли,нимабўлгандаҳамолислардаменитинглайдиганяқиним
борлиги,убиланкўринмасришталарбоғлабтургани...ёқимли,жуда
ёқимли...
Менҳаётимнибирбошданҳикояқилиббераман.Бунгаойлар,
балкийилларкеракбўлар.
Акажон,сизгасабртилайман.Бир-иккикуннафасростлаболай,
зўрғатопгандўстимнибездирибқўймасликучунайтажакгапларимни
биртарозигасолиб,тортиболай...
Аллоҳнингпаноҳига...
6
***
7август
Саҳродегандакўпчиликқип-қизиляйдоқкенгликни,қоракўлдай
мавжланган барханларни, олисларга кўз тикиб лоқайд кавш
қайтараётгантуяларни,шувоқсоясидабироёғиникўтарганчақотиб
қолган эчкиэмарни, саксовул айрисига ўралиб, “ҳазми таом”
қилаётганчипорбўғмаилоннитасаввуригакелтиради.Манашуқуш
учсақаноти,одам юрсаоёғикуядиганчўлбағридақанчадан-қанча
хазина яшириниб ётгани,минг-минглаб турга мансуб жониворлар
турғун маскан тутгани, кўпдан-кўп мўъжизавий манзилгоҳлар,
мўътабар қадамжолар, не-не азизларнинг муборак дахмалари
борлигиаксариятнингхаёлигаҳамкелмайди.
Ҳа,одам боласи кўзлари илғаган нарсанигина мавжуд деб
ўйлайди,қўлларитутганжисмнинггинаборлигигаишонади.
...эшитар–тингламас,кўрар–англамас...
Бизўзҳолимизчавоситасизфалаккакўтарилаолмаганимиздек,
ўлмай турибзамин бағригаҳам буткул киролмаймиз.Юзадамиз...
юзакимиз...
Мен Қизилқум чўлларига ёндош оддий қишлоқ хонадонида
олтинчифарзандбўлибдунёгакелдим.Олдимдатўртопам вабир
акамбор,менкенжатой,“дадасинингэркаси”эдим.
Дадам мактабда тил ва адабиётдан дарс берган,онам эса
қишлоқкутубхоначисибўлибишлаганди.
Тинч,салқин,бирозмоғорҳидибосганиккихоналикутубхонага
камдан-камодамкелар,шубоисҳаддиданошгансичқончаларбурчак
-бурчаклардаюгургилаб,менингзавқимнитоширарди.Меноёқучида
уларга яқинлашсам,чийиллашиб пол ковагидаги инларига уриб
кетишар,бир муддатдан сўнг седанадай қоп-қора кўзчаларини
ялтиратиб,мўралабқарашарди.
Биркуниюзларичекичурилгандайчўтиркиши“ҳорманглар”,деб
кириб келиб,бўсағадаги ҳўл латтага оёғини арта-арта ҳол-аҳвол
сўрагани,онамсичқонларданнолиб,маргимуш зарурлигиниайтгани
7
ваменбирданйиғлабюборганим,“Керакмас,уларгатегманглар,улар
мени дўстларим”,деб ғишава қилганим эсимда.Онам менингбу
хархашамни кўп эслар,“Бонунингмайда-чуйдадўстлари кўп”,деб
кулибқўярди.Эҳтимол,тез-тезэсгаолинибтурганиучунҳам ушбу
воқеаҳалигачаёддақолгандир...
Бобом,ўз таъбири билан айтганда,Мир Араб мадрасаси
тупроғиниўнйилялаб,илмикомилбўлганмўминэди.Уйимизда
қизларкўплигиданмиёкибобомгадастёркераклигиданми,хуллас,
менбобомгабиркитилганэдим.Мактабданқайтдим дегунчачой-
пойимни апил-тапил ичиб,бобоҳовлига чопқиллардим.Бора-бора
ўқишданнаритўғриўшаёққаўтадиган,кейинчаликҳафталабётиб
қоладиганбўлдим.
Ёшлигидаўйнаб-қувнабўсгантенгдошларимданфарқлиўлароқ,
хонтахтагатирсаксанчиб,Аллоҳнингкаломиниваҳадисишарифни
тинглаб,гоҳиХожамназарҲувайдоғазаллариниўқиб-ёдлаб,уларнинг
сеҳри-жозибасибиланўсдим.
Бобом мадрасадаводилликбиртолиби илм билан ҳужрадош
тушган,уҲувайдонингшажарасилсиласигамансуббўлиб,ўшадаврда
тахаллусига зид равишда элга ноаён бўлган * сўфий ошиқнинг
девониниқўлданқўймасэкан.
“Муҳаббатдан муҳаббат бўлди пайдо” ** ,
дегандай
,
йиллар
мобайнидабобомизнингқалбигаҳамбуриндонағазалларнақшкаби
муҳрланиб бораверади. Мен авайлаб варақлайдиган ипакқоғоз
китобниҳамбобомўзқўлибиланкўчириб,муқовалатиболганэкан.
Тўғри, болалик зеҳним билан шеърлар маъносини тўлиқ
англаёлмасдим,лекинайнианашуномаълумликортидааллақандай
сирли олам,қудратли куч пинҳон бўлиб,тўлқин-тўлқин оҳанглар
замирида мўъжизалар яратишга қодир Зотборлигини ҳисқилиб
турардим:
Сифотингнинатилбирлабаёнайлай,Худовандо,
Эрурожизсифотингайғолибукуллийиашё. ***
***
10август
8
Сираси,ҳаётимнингасосиймазмунимутолааэди.
Ҳали-ҳанузуниққанмуқовали,ҳилвироқкитобгакўзим тушса,
лойўчоқда вишиллаб кўпик чиқазиб ёнаётган ғўзапоя,бўғотда
бўйниниичигатортибғуғулаётганмусича,хонтахтадагияшилпиёла
ичида аксланган тилла тангадек қуёш ҳилпир-ҳилпир жонланиб,
арузнинг баҳрлари тўлқинида тебранган салобатли овоз жаранг
сочаверади.
Менингфарҳундаболалигим бошигакутилмагандабалотоши
келибтушди.Бобом бирфурсатбетобётибқолдиватезкунда...
Тангрираҳматигаборди...
Ҳовлигайиғилганхеш-ақрабоимконқадаровозсизҳаракатланар,
марҳум руҳига озор етказмаслик учун паст товушда сўзлашар,
рўмолинитанғибўраболганаёлларпиқ-пиқйиғлашар,кейиндафн
биланбоғлиқикир-чикирларнипичирлашибмуҳокамақилишарди.
Жанозага келган оломон намозга саф тортаркан,мен совуқ
маъракадан кўра бобомсиз хонадон ваҳмидан таҳликага тушиб,
даҳлиздеворигасуянганимчатош қотиб,юракютибтурарканман,
маросим тезроқ тугасаю,ўзимизнинг уйга чопиб борсам деб
орзиқардим. Мулланинг тиловати ҳам қўрқувимни оширарди,
ҳолбуки,мениоятлараллалабухлатиб-уйғотган,бобомнингвазмин
қироатиқон-қонимгасингибкетганэди.
Тобутни елкалаб дарвозадан чиқишгач,мен лаш-лушларимни
кўтариб акамнингетовида ҳовлимизга қайтиб келдим.Аммо бу
дунёда бобожоним йўқлигини,уни йўқотганимизни тасаввуримга
ҳечам сиғдиролмасдим.Мактабдан қайтаётибоёқларим ўз-ўзидан
бобоуйимгатортиб кетар,“беш”баҳомни кўрсатиб мақтанишни,у
кишиданалқовэшитишниистабшошибборарканман,бирданқўш
табақали ёғоч дарвоза зулфинида каттакон қора қулфни кўриб
тиззамданмадорқочарди.
Дарвозагасуянибўтирганчаюм-юм йиғлардим-да,балкибобом
ичкаридаюргандир,кўрганларим тушдирдеганхаёлдатирқишдан
термулиб турардим.Бир неча марта мени бобомнингқўшнилари
уйимизгаэлтибқўйган,агарҳаяллабқолсам,ота-онам шужойдан
топадиганбўлганди.
Кейинбобомтушларимгакўчди...
9
Менбобомнимаҳкам қучиб,“Тирикэкансиз-ку,алдашганэкан-
ку!”деганчақувончданюрагим қиниданчиқардаражадаурар,шу
зарбларшовқинидануйғониб,тонггачаунсизкўзёштўкибётардим.
Аста-секин ҳамма марҳумлар қатори бобомни маърака
муносабати билан эслайдиган бўлишди,мен эса бир лаҳза ҳам
ёдимданчиқаролмадим.
Отауйимгакўникишимқийинбўлди,бора-бораодамовитортиб,
ҳечким билан гаплашмай қўйдим,сал нарсагаҳиқиллаб йиғлаб,
аразлаб олардим.Дадам дўхтирга олиб борди,у “Бола руҳий
инқирозда,тезўтиб кетади,иложи борича бобосинингҳовлисига
бормайтурсин,убиланбоғлиқнимаикибўлса,йироқроқтутишкерак”,
дебтайинлади.
Опаларимменгақўриқчибўлди.
Энди мен бобоуйим жойлашган маҳаллага яқин ҳам
боролмасдим.Акамгаялиниб-ёлвориб,қадрдонкитобларимниолиб
келтирдим.Олибкелтирдимужоним тинчиди,шубиланмутолаага
шўнғиб кетдим.Уйдагилар “Хайрият,қизгина чалғиди,машғулот
топди”,дебсевинишди,аслидаменҲувайдовоситасидабобомбилан
суҳбатқурардим:
Ўлимданбехабарбўлма,бўлурногаҳсангапайдо,
Яқонгданолсақўймас,айласангсадборвовайло * .
***
11август
Шу тариқа кунлар имиллаб,ойлар судралиб,йиллар чопиб
ўтаверди.
Гулшанопамнитурмушгаузатгандаменўняшарқизчаэдим.
Тўйгаҳозирликкўрибҳаммаясан-тусан,пардоз-андозқилар,ўртанча
опамқошлиқтортаркан,менгакўзгуданқараб:
– Кел,сениям қошингниқарайтирибқўяй,дадасиниэркаси,–
деди.
Менуялиб,ўзимниэшикортигатортдим.Ортимданхоламнинг
қизиМарзия:
– Худони қудрати!Муштдаккина-ю,ҳалитдан чиройи ақлни
шоширади-я!Бунингга қошлиқ шартэмас,қара қош-кўзни,сурма
10
тортилгандай,какликнингхуддиўзи!Қўшиқдаайтилади-ку:
Кўзларингизсурмагамуҳтожэмас,
Қошларингизўсмани қилмасҳавас * ,
– деб хиргойисидан ўзи
завқланибхандонташлади.
Мен ётоқхонага кириб,илк бор бошқача кўз билан кўзгуга
қарадим:менгакатта-каттакўзларҳадикбиланбоқибтурарди...
***
Тўғриси, синфдошларим баъзида чиройимга ҳавас қилиб
гапиришган,бировлариҳасаддасўзқистирганпайтларикўпбўлган.
Мактаб ҳаваскорлик тўгарагида бош роллар менга ишониб
топширилгандасинфдошимАдибанингғайирлигигажавобанадабиёт
ўқитувчимизЖаннатопа“Бонунингкўринишиҳам москелади”,деб
оғзигаурганиҳамборгап.
Кейинчаликколлежгаўтибўқийбошлагач,Тангритаоломени
беҳадсийлабмарҳаматкўргузганинианглабетдим.
Мен бўй етибулғайганим сайин чиройим очилиб,гўзаллашиб
бораётганимни ўзим ҳам билиб турар,кўча-кўйда суҳбатлашиб
турганларменўтганимдабирданжимибқолишларидан,автобусга
чиқсам беихтиёр ҳамма мен томон қайрилиб олишидан,
ўқитувчиларим баҳоларимни бироз ошириб қўйишларидан...ич-
ичимданқувонар...бирсўзбиланайтганда,ҳаётданмамнунэдим.
Онам кўзтегмасиндебеттипирниайлантирибдам солдирар,
туморлартақиб,кўзмунчоқларбоғларди.
Энгяқинўртоғим – кўзгудоим ёнимда,убиландийдорлашиб
тўймасдим,қараган сари баҳри дилим очилиб,яйраб борардим.
Чункиуғўрликпайтимқизболанингҳусниҳамбахти,ҳамфожиаси
бўлишимумкинлигихаёлимнингкўчасигакелмасэди.
Мактабдагидек,коллежда ҳам барча йигитлар ошиқушайдо,
мени талашиб ёқалашганлари қанча бўлса,мактуб йўллаганлари,
совчиқўйган“чилги”лариҳамшунчаэди.
Абитуриентлигимдабирвоқеарўйбердики,буменингчиройим
шуҳратиовозасиниянадаоширди.
Ҳужжаттопшириш ҳам ўсмирҳаётинингҳаяжонлиайёми...Мен
11
эгнимгаянгиатласкўйлаккийиб,ўзимгаишончим барқарор,Арк
ёнидан учиб-қўниб ўтиб бораётсам,бошига тўр қалпоқ бостириб,
бурнигазангоршишаликўзойнакқўндирганбирамаки“Тўхта,қизим,
бирдақиқа!”дебқолди.
Қарасам, у бўйнига осиғли фотоаппаратини созлаб, мени
мўлжалгаоляпти.Вақтим зиқлигиучунубиланортиқчатортишиб
ўтирмадим,шубиланбирга,шайтонликҳамқилгимкепқолди:шоира
қизларнинггазетларда чиқадиган бир хил суратларига тақлидан
кўрсаткич бармоғимни иягимга қўйиб жилмайдим: “Марҳамат,
олаверинг!”
Суратчи беш-олти марта аппаратини чирқиллатиб, мамнун
илжайди.Сўнгабитуриентлигимниэшитиб,янақувонибкетди:“Йўғ-е,
буниқара-я,росаменқидирганқаҳрамонэкансан-ку!”
Шузаҳоти рўй берган воқеани унутиб,дорилфунуннингқабул
бўлимигаравонабўлдим.
Ораданбиройўтар-ўтмасТошкентдачиқадиганранглижурнал
муқовасидакўйлагим ваюзим лов-ловёниб,кулибтургансуратим
босилиб чиқди.Ҳамма ёқда шов-шув:“Нима дейсан,ўзимизнинг
Бонуни Тошкентдаям танишаркан, илтимос қилиб суратга
туширишибди”, “Чиройли бўлсанг шу-да”, “Чиройи учунми ё
аълочилигисабабми?”,“Уяммас,буяммас,дадасиТошкентдаўқиган-
ку,танишлариниишгасолган-да...”
Консультациягакирсам,ўзаросуҳбатлашибўтирганмуаллимлар
менгабирқараб,кўзузолмайқолишди.Уларданбири– сочлари
жингала,ёшроқдомла:
–Журналдарасмичиққанқизсиз-а?–дебсўради.
–Ҳа,–дедимсалтортиниб.
– Жудасоз,– деди қоратўридан келган тўлароқ ўқитувчи,–
биздасиздайқизларўқишикерак,ичкигўзалликяхши,агарташқи
гўзалликҳамвобастабўлса,бу–аъло!
Кейинроқ дорилфунунга кириб, шанба кунлари қишлоққа
қайтсам,бирваракайигауч-тўртсовчиичкари-ташқаридамунтазир
навбаткутар,буҳол мен учун оддий воқеага айланиб улгурган,
меҳмонбор-йўқлигигапарвоқилмай,ўзюмушларимбиланандармон
бўлардим.Чунки...уларорасидаменкутганйигитданэлчийўқэди...
12
***
12август
Акажон,зериктирибқўймаяпманми?Адабиётчибўлганимучунми
ёсизга ақллироқ кўринмоқчиманми,ҳаётимни бадиий бўёқларда
тасвирлашгауринибёзяпман.
Балки,буёзмишимсизгабачкана,кулгилитуйилаётгандир,лекин
зарра ёлғони йўқ.Баъзан ўша пайтдаги ҳиссиётларим таърифига
сифат тополмай ожиз қоляпман.Ўйлайманки,айтмоқчи бўлган
гапларимни бус-бутун англаб,ҳолатимни тўла-тўкистасаввурэтиб
боряпсиз.
Москвадатунбўйиёмғирқуйибчиқди.Ҳа,буердаёмғирёғмайди,
айнанчелаклабқуяди.Гоҳмусаффоосмонга,об-ҳавобашоратига
ишонибкўчагачиқсанг,бирданбулутйиғилиб,уст-бошингнишалаббо
қилибташлайди.Ногоҳбошгатушганфалокатданқочолмагандай,
“обираҳмат”данҳамберкинибулгурмайсан.
Августбошидаёқёзтугаб,“бабьелето”–сунбулабошланди.
Тошкентдаҳалиям жазирамабўлсакерак.“Отёғи”шафтолилар
пишгандир...
Ҳикоямгақайтаман.
Ўқишга кириб олганимдан дадамдан бошқа ҳамма хурсанд
кўринарди. Ҳужжат топшириш учун елиб-югурганимда қўлидан
келганчакўмаклашгандадам (барибирўзкучибилансиновлардан
ўтолмайдидебўйлаган,чамамда)хушхабарниэшитиб,“Қизболатўрт
йилўқишишартми?Совчиларорасидатагли-тугли,бамаънилариҳам
кўп,уларниранжитишяхшимас,тенгичиқсатекинбер,дегангапбор”,
деб қовоқ уйиб олди. Тағинам мен тўлов-шартномага зўрға
илашганимниуларгаайтмагандим.Шундоқҳамсерчиқимоиламизбу
харажатникўтараолмаслигинибилардим.
Бахтимникўринг,коллеждаамалиётўтаббирмуддаттарихдан
дарсберибкетганўқитувчим Шоираопабилантасодифанучрашиб
қолдиму муаммони айтсам,“Болаларимга қараб,уй ишларига
кўмаклашиб бизникида яшасанг,хўжайинимга айтиб тўловингни
ёптириб бераман”,деб мушкулимни осон қилди.Шутариқа мен
отбозордан баттар ётоқхона ғалвасидан ва тўлов ташвишидан
биратўлақутулдим.
13
БуёқдаонамваЗебоопамжонимгаоракириб,“Бонуўқийдиган
қиз,келажакда олима бўлади,биздан ҳам битта чиқсин-да”,деб
дадажоним кўнглиниюмшатишди.Аслидадам ҳам менижонидан
ортиқяхшикўрар,кўнглимгақарар,ўқишимгамойиллигиборэди-ю,
оталаргахос“қизхавотири”туфайлисиёсатқилаётганди.
***
Икки ҳафта ўқигач,пахта ҳашарига отланишга буйруқ бўлди.
Тайёргарлик учун икки кун муҳлат беришди. Ашқол-
дашқолларимизниолибҚоровулбозоргакарвонбўлибйўлолдик...
Удаврниўзингизяхшибиласиз-ку,халқнингонгушууригапахта
муқаддас деб сингдирилиб,ғўза илоҳ даражасига олиб чиқиб
қўйилганэди.Ҳалишўравийчучварақалпоғиниечмаганраҳбарлар
пахта сўнгги мисқолигача терилмай қолиб кетса қиёматқўпади,
давлатнингбелисинади,уммонортидагибизникўролмайдиганёт
унсурлартиш қайраб,қўштиғигапитрабосибпайтпойлабтурибди,
дебишонар,бизниҳамишонишгамажбурлашарди...
***
Ҳашаргакетиш арафасидақўлтелефонимгапултуширамандеб
бошқауйқаш рақамгабеш мингсўм ташлабюборибман.Биркун
кутдим,телефоним жонланмади,компанияга бориб суриштирсам,
пулим бошқага ўтиб кетганини аниқлаб беришди.Рақамни олиб,
қўнғироққилдим,бировкўтарди,бўлганвоқеаниайтсам,“Ҳа,тушган
эди”,деди.Икки-уч кунда қайтаришини,ўзи ҳам талаба эканини,
ёнидаунчапулийўқлигиниайтиб,узрсўради.
Кейин қарзини қайтарди.Аввал пул тушдими-йўқми деб сим
қоқди,кейин ҳол-аҳвол сўраб қўнғироқ қилди...Бу сўзлашувлар
СМСларга,СМСларузоқсуҳбатларгауланиб,бир-биримизгабеихтёр
боғланибқолдик...
Ҳа,бизникўринмасришталарбоғлади...
***
14
Олмостиббиётинститутиталабасиэкан.
Гапимизгапимизгатўғрикелганинингасосийбоиси,укўпкитоб
кўрган,мумтоз адабиёт ошиғи бўлиб чиқди,севган шоири –
Лутфийданҳолатгамосиқтибосларкелтириб,завқимгашавққўшди,
анашулутфбизнизарофатбиланўраболдию,суҳбатдан-суҳбатгадил
майлизўрайиббораверди.
– Ўзингиз ҳам шеър ёзасиз-а?Шоирсиз,биламан...– дедим
тусмолкамонидантийротиб.
–Ҳа,сизнитопганданберишоирман...
–Ашъорингизданбаҳраолишбахтиқачоннасибэтаркан?
–Сизнингназарингизгамуносиббайтбитганкуним...
Уайтдики,аслижурналистбўлмоқчиэкан-у,аммопадарининг
қароригақаршиборолмай,буюкҳамқишлоғиСиногаиздоштушибди.
“Журналисттабиббўлолмайди,валетабибқаламкашбўлишиҳам
мумкин.Сенҳамтанани,ҳамқалбнидаволайсан...”–Отанингамри
вожиб...
У янаайтдики,“Эндидадамизданхурсандман,ўшандақаттиқ
турмаганида ҳозир Тошкенти азимда унга урилиб,бунга қоқилиб
юрган бўлармидим.Ва...сиз менинг борлигимдан,мен сизнинг
борлиғингизданғофилўтибкетармидик...Умуманолганда,ғафлат
одамзоднингбахтику-я...”
***
13август
Салўтмайуларҳамқўшнитумангапахтайиғимигакелишди.
Биласизми... ҳа, албатта биласиз, қишлоқда ўсгансиз-ку,
ҳашарнингўзгачагаштибўлади,а?
Менпахтаҳидиниболалигимданяхшикўрардим.Айниқса,ёз
тугаб улгурмай,куз бошланмай туриб очиладиган нишона пахта
бўлади-ку,унингаллақандаймомиқисинитуйгандирсиз,балкибу
қуёш куйдиргантолаҳидидир,балкишонагултароватидир,хуллас,
юмшоқ-қуруқбирҳидибўлади-да...
Тўғри,ноябрларгаборибтерим азобгаайланади.Ёғингарчилик,
лойгарчилик,кўзбўямачиликмавсумибошланади.Қизбечораларнинг
бошикасалданчиқмайди.Кимнингоёғиқақшаган,кимтумов-пучқоқ,
15
кимнингжигаришишган,кимбошоғриқ...
Лекин сентябрьпахтаси – романтиканингхудди ўзгинаси.Бу
вақтдакечаларҳамсафоли,чўлосмонидаюлдузларғўзапоячўғидек
бозиллайди,илиқшабададимоғинггаюлғунваянтоқнингачимсиқ
ҳавосиникўтарибкелади...
Тўп-тўп қизлар курсдош “эшик оғалари” кузатувида дала
йўллариниоҳистакезиб,пастовоздаўланларкуйлабборарканмиз,
номаълум бетийиқёввойишодликтуфайлитўсатданюракқинидан
чиққудайталвасақилади-да,юлдузларшуъласиданчароғоносмонга
қарабҳаётқандайгўзал,яшаш қандайяхши,дебҳайқиргингкелади
ваайнипайткўзларинггамаржондаййирикёшларйиғилади.Фақат
буҳоляқиндагинасевибқолган,бутуйғуданҳам хавотирда,ҳам
умидвор,ҳамсархушўсмирлардабўлсакерак.
Ана шундай эртакнамо оқшомлардан бирида кўкдан юлдуз
тушгандайупайдобўлди.Юзма-юзлолугунгтурибмизу,бирданқўл
телефонимга жон кирди.Қарасам,ундан қўнғироқ бўляпти.Мен
янадаҳайронбўлибунгабоқдим,узўракижилмайди,кейинбилсам,
қаршисидатурганқизменми,бошқами,аниқлашучунтугманибосган
экан.
Билмадим қанчавақт,қанчазамонларгоҳкўзтўқнашиб,гоҳ
нигоҳ қочиб шийпон ёнида телбавор қолиб кетдик.Унинговози
жудаямолисларданкеларди.
–Салом,менкелдим!–дедиуниҳояттилгакириб.
–Сиз...Қайдантопдингизмени?–воажаб,менинг-датовушим
қулоғимгабегонаэшитилди.
–Хатдаёзгандингиз-куманзилингизни...–уўзиниқўлгаолиб,
лутф этди.– Кейин,сизни топиш жуда осон экан.Мен қайдаки
чиройли дарахтларни,гулларни,қушларни,капалакларни кўрсам
сизнисўраб-сўрабкелавердим...
–Нимадебсўрадингиз?
–Дунёдагиэнгчиройлиқизқайда?Кўрмаганбўлсаларингҳам
эшитгандирсизлар,дедим.
– Улар ҳам сизга ўхшаган шоир экан-да? – “шоир”ўрнига
“ёлғончи”демоқчибўлувдим,қарасам,қўполроқчиқадиган.
–Сизникўрганҳаммашоирбўлади...
16
Эйсанам,васлингниизлабдарбадарсолдимсўроғ,
Барчаайди:“Улсангажондиняқиндур,сан–йироғ... *
***
У ортига қарай-қарай кетди. Кўз илғамас манзилга етиб,
қайрилибтўхтади,шундаҳамменунингчақноқнигоҳларинианиқ-аён
кўрдим.
Ажаб,илкучрашувдаёқуменгакўҳнақадрдондек,мингйиллар
дилдош,йўлдош бўлгандек,туғилганману кўзларим унингкўзига
тушган,қулоқларимунингтовушиданочилгандектуюлди.
Мениҳайратгасолганишубўлдики,бобом раҳматлихонтахтага
муктушибҲувайдониқироатқилганчоғларикўзолдимга...укелар,
йўқ,йўқ,тушларимдами,хаёлларимдами,билмайман,ҳарқалай,
қачондирменуникўрганимростэди.
Унгақарадимуменқачондирйўқотган,эҳтимол,унутган,лекин
унутганим эсимдан чиқиб яна соғинган...инсоним,қадрдоним,
азизимшуэканинидил-дилимданангладим.
Унингмаъюскўзлари,ҳазинқарашлари,сийрак,аммотимқора
киприклари,учқурзаковатиникўрсатибтургансиниқсиёҳқошлари,
турмуш машаққатиничеккантолибикутублардаучрайдиганрангпар
чеҳраси...буменгажонқадаряқинэди.
Меншукунданбошлабишқоташигатушдим,кечаю кундузуни
ўйлардим,хаёлан суҳбатлар қурардим,кўнглиданелар борлигини
аниқ билгим келарди ва шу истак мени баттарроқ оловларга
ташларди.
Ишқ–роҳатми,азобми?Лаззатми,изтиробми?
Телбаликми,хорликми?Жонгахаридорликми?
***
14август
Менэндиишқдунёсигаҳижратқилдим.
Унданбошқаҳаммахилқатбачкана,ҳаммагапмайда,ҳаммаиш
кераксиз,ҳаммақайғукулгилиэди.Қўлларим бешпанжачаноқлар
17
чангалиданмомиқпахтанибеихтиёрюлиб,белимгабоғланганэтакка
шитобташлабборардию,бошимузраасаларидекбирбайтайлангани
айланганэди:
Саниишқингдин,эйдилбар,ажабдевоналарбўлдум,
Халойиқғабўлубкулгу,басеафсоналарбўлдум... *
У замонлардабир кун келиб мазкур байтпешонамгатақдир
муҳри бўлиб босилишини билмасдим,Зуҳро юлдузидек лўппи
пахталарни чаққон теримчи қўллар этакларгақамабборган сари
эгатларшумшайиб,кўланкатушгандайхиратортибқолганикабибу
оқ-ойдинкунларимомонатэканихаёлимнингбирчетидаҳамйўқэди.
***
“Дилбаёр-у,дастбакор”,деганларидек,қўлим ишдаю,дилим
ишқдаэди...
Менэндипахтаниянадакўпроқтерадиганбўлдим.Ўзим билан
ўзим қолишим,хаёл эркинлигидан баҳра олишим учун тезроқ
бошқаларданилгарилаб-ажраб,холибўлишимкеракэди.
Тушликдаги оби-ёвғонни шоша-пиша ютиб, яна пайкалга
ошиқардим. Бу жиҳатим муаллимларимга маъқул тушса-да,
талабаларнинг ғашига тегар,атай менга тегизиб биттаси:“Иби,
художоним,ордона,ишқилиб жўялани арасига йиқилиб қомасам
гўргайди”,деса,бошқаси“Пулнидебтомданташлайдигонларнижони
сўлкавойданқаттиқбўлади”,дебпичинготарди.Кейингикинояда
пичажонбор:азза-базза“оқолтин”теришимнингянабирсабаби–
ҳарна,ота-онамгауч-тўртсўмёрдамбўлар,дердим.
Пахтадахулқим,меҳнаткашлигим вафидойилигим учун гуруҳ
сардориқилибқўйишди...
...
Гапларим пойинтар-сойинтарлигивабадхатлигим учункечирим
сўрайман.
***
17август
18
Акажон,сафардамиз,вақттопиббафуржаёзарман...
***
21август
Теримнингиссиқкунларичелаккўтариб,ҳашарчиларни“суғориб”
юрадиган мешкобчи талаба бўлади.Одатда бундай “мансаб”га
шаҳарликтакасалтангйигитларқўйилади.
Курсдошларим биринчи эгатнинг ярмига бормай, мен
иккинчисидан қайтаётган пайтим қаторбошидан пахтамни тўкиб-
чайиб Шариф мешкобчи келаверди.Жиғибийроним чиқиб,қўлим
билан эгатдан қоч,деб ишора қилсам,у қўлини карнай қилиб
“Суюнчи!Уйдагиларингкўрганикелишибди,минггақўй!”деди.
Яримтўлганэтагимниапил-тапилэгатгаташлаб,ҳаллослаганча
ғўзасиўрилганпайкалбошигаошиғиччиқсам,Шоираопатурмуш
ўртоғиваболаларибиланчарақлабтурибди.Аввалигаҳайронбўлдим
–коллеждагирасмиймуносабатимизнидемаса,еттиётбегонабўлсак,
ҳалиуларнингуйларигакўчибборибяшаб,меҳруйғотмаганбўлсам...
Лекинбарибирхурсандбўлибкетдим.Шоираопақучоқлашиб
кўришаркан,хўжайинигақараб:
¬¬¬¬¬¬¬¬¬¬¬¬¬¬¬–Икромиддинака,менсизгаайтганБонумана
шу,ўзимизнибиринчифарзандимиз,қизимиз,болаларимизниопаси,
–дедиярашиқликулиб.
Икромиддинакахушсурат,маданиятлиинсонэкан.Қаранг,мен
ҳашарга жўнабманубулар оилам билан танишиш учун қишлоққа
боришиб,онам қўлидан қора қумғон чойини ичиб,менга янада
кўнгиллариилибди.
Дугоналаринингота-оналари кўришга келса,бизнингқизимиз
ажралиб,ўксиб қолмасин деган ўй-фикр билан шунча йўл босиб
келишибди.
ГапорасидаШоираопам“Уйдагиларинггақўнғироққилиб,овора
бўлибюрманглар,бизўзимизҳарҳафтахабаролибтурамиздедим”,
дебқўйди.
Ҳақиқатан ҳам сўзидатурди:ҳарякшанбабиртоғоратансиқ
таом кўтарибкеларди.“Ҳечбўлмасаўнбеш кундабиркелинглар,
19
мени ноқулай аҳволга соляпсизлар”,деганимга қулоқ солмасди.
Эҳтимол,тўрт мучаси соғ,топиш-тутиши рисоладагидай эр-хотин
меникўриш баҳонасидаталабаликйиллариниэслаб,янабирбор
ҳашаргаштинингҳавосиниолиб,чигилёзибкетармиди...
Мен-ку,етишмовчиликка кўниб яшашга ўрганганман,бобом
раҳматли шундай тарбия берган... “Бойлик тилло-зарда эмас,
қаноатда,қизим,кўзи оч одам ҳеч қачон тўймайди,кўзи тўқ
одамнингкўнглитўқбўлади”,дебкўптакрорларди.
Меникўпчиликёқтирарди,аксариятияхшикўрадигангаўхшарди.
Назаримда,эндиТангриҳамсевиб,сийлаётгандайэди.
Буларнингбарчасиқаноатусабрим...ва,очиғи,гўзаллигим учун
дебҳисоблардим.
***
22август
Акажон,сизга шухотираларни ёзяпману,деразага ёзёмғири
урилгандектелефонимойнасигакўзёшларимдона-донатўкиляпти.
Ўзармонларим,фожиаларим билан сизнингдилингизни сиёҳ
қилиш ниятим йўқ. Аммо қисматим битикларига қизиқиб
қолганингиз,“Бонужон,ҳикояларингўта қадрдон,худди ёнингда
юргандайман, димоғимга пахта ҳиди урилгандай бўляпти, ёз,
ёзавер...” деган илиқ гапларингиз тезроқ кечинма-туйғуларимни
тўкибсолишгаундаяпти.
Ҳай,майли,ҳалиқайғуларгачаанчабор.Ҳозирчаяхшигаплардан
гаплашамиз...
Юқори курс йигитларининг деярли барчаси атрофимда
гирдикапалак,тарози маҳали зил-замбил чойшаб-этагим талаш,
бирови номимга шеър бағишлаган,бошқаси қўшиқ куйлаган,бу
ёқдагиқизларнингқовоқ-тумшуғинидемаса...тугалбахтиёрэдим.
Фақат ота-онам, акам ва... унинг соғинчидан ташқари
хўрсинтирадигансабабйўқ.
Пахтанитугатибшаҳаргақайтдик.
Ўқиш,сессия...Баҳо олишда қийинчилик йўқ,биринчидан,
хотирам яхши – бир варақлаган китобим муҳрланиб қолади,
имтиҳонгакиргандасаволгақарабўшакитобнихаёланварақлайман.
Иккинчидан, хоҳлаймизми-йўқми, худо берган чиройга маҳлиё
20
бўлмайдиган,ўзиҳамяхшикўрингисикелмайдиганодамтопилмаса
керак.
Олмос СМСларидан дастлабкисида шундай ёзганди:
“Парвардигориоламинсониятгааталганҳусннияхлитолиб,унингбир
фоизиниажратибди.Ўшафоизниянаюзбўлаккабўлибди-да,тўқсон
тўққизини Ҳазрати Юсуфга,қолган бирини бани одамга ҳадя
қилибди...Юсуфалайҳиссаломандоғгўзалинсонэканларки,Зулайҳо
у кишини сабзи тўғраб ўтирган қиз-жувонлар чодирига таклиф
этганда,бечора аёллар укишинингҳуснларига маҳлиё бўлиб,ўз
бармоқларинитўғраётганларинисезмайқолишганэкан...
Гўзалликдашундайсеҳр,жодубор,Бону.
ЎртаасрЕвропасидаинквизицияҳукмибилангўзалаёлларни
жодугарликда айблаб, тириклай ёндиришган. Ҳозир эса бир
соҳибчиройгуриллабосмонгаўрлаб,булутларнипарокандақилган
ишқоловидакаминаниёндириб-куйдирадир.
Менсизникўрганданбериҳажрингизюрагимнипаррон-паррон
тўғрайди,не ажабки,буқийноқ,буоғриқ,бужафо менингжон-
жонимгаҳузурвалаззатбағишлайди:
Жафонижонимаозқилки,ногаҳонбиркун
Жафотугарса,нетарсен,жафокеракбўлса?
Кишикиўзжониғақасдэтар,сенисевсун,
Дағиэшикингакелсун,балокеракбўлса * .
***
23август
МенданолдинпартадошимСарвинозтелефонимгақараб:
–Бону,Олмосингданхаткелди!–дебсуюнчилади.¬
Қулоқларимга ишонмай, унинг қўлидан телефонни олиб,
беихтиёровозчиқарибўқидим:“Ас.ал.!Сизнингтуғилганкунингиз
менингбахтим таваллуд топган кундир.Тун бўйи муносиб туҳфа
қидирдим,кўз ўнгимдан дунёнинг бор дурри акбарлари,лаълу
забаржадлари,олтину кумушлари...ўтди.Ниҳояда,Сиз учун энг
арзимас,мен учун яккаю ягона бўлган...жонимни ҳадя қилишга
21
қарорқилдим.Бу–йўлчетидаётганоддийтошқаторибеқадрбўлса-
да,СизнингбармоқларингиздаКўҳинурбўлибжилотопишигазарра
гумонимйўқ.Шутош–Олмосбутунлайсизники:
Сенсансеварим,хоҳинон,хоҳинонма,
Қондуржигарим,хоҳинон,хоҳинонма! *
Қизларнинг қийқириқ аралаш табрикларидан қулоққинам
қоматгакелди.Эҳ-е,туғилганкундабунданҳамортиқсовға,бундан
ҳамоташинтабрикбўлишимумкинми?Еттинчиосмонгаучибкетдим:
“Ассаломуалайкум!Раҳматэътибор,ҳурматватабрик-шеъручун,
ўзингизгаҳам Жумаайёмимуборакбўлсин”,дебхатюбордим.“Бу
ўзбек филологиясида ўқийдиган толибанингжавоби эмас”,деган
номақайтди.Салўтибқўнғироққилибянақутлади.Пешинданкейин
университетгакелишини айтиб,“УнгачаСМСимгажавобкутаман”,
дебтаъкидлади.
Чиройлишеърийжавобтопиш мақсадидакурсдошларнингён
дафтарию телефон хотирасини титкилаб чиқдик. Ва ниҳоят
ҳаммамизгабиршеърмаъқулбўлди:
О,илкмуҳаббатим,илиқмуҳаббат,
Тотлитуйғуларгатўлиқмуҳаббат!
Баҳорқуёшидайиссиқбўлгин-у,
Баҳорҳавосидайўзгармафақат! **
***
Дарстугашиниинтизоркутдим.Назаримда,бирярим соатлик
сабоқюзэлликйилчўзилгандектуйилди.
Ниҳоят,дорилфунун чорраҳасида учрашдик.У минг андиша
билан:
– Табрик орқали сиздан розилик олмоқчийдим,қўлингизни
сўрагандим,–деди.Менкулиб:
–Жавобимниёзибюбордим,–дедим.
Уэсаэшитилар-эшитилмастовушда:
–Розимисиз?–дебпичирлади.Менелкақисдим.Олмос,–Сиз
иккиланибтураверинг,менэсабугунюрагимнисовғақиламансизга,
22
униасраб-авайлабюраоласизми?–дебчўнтагиданбиттаузукчани
олибқўлимгатутди.
Каҳрабодай тўқ-сариқ тилла узукча...Ўртасида майин яшил
рангликўзчасинурланибтурибди.
Узуккақарабкулибтуравердим.
–Олмасангизхафабўламан,менданэсдалик,–деди.
Ҳарқандайқизюракҳовучлабкутадиганизҳоридилвоқеаси
бунчаликтезсодирбўладидебўйламагандим,довдирабқолдим.
– Қўрқяпман,– дедим шивирлаб.Негадиркўзимгаёш келди.
Олмосҳайронбўлиб:
–Нимадан?–дебсўради.
–Билмайман,–елкақисдим...
– Олинг,ҳечнимадан қўрқманг,мен ўлгунча,умрбод,абадий
ёнингиздабўламан,–дедиуҳаяжонданқўллариқалтираб...
Узукниолдим.Бироқтақишгаҳаддимсиғмади.У:
–Тақинг,–дебоёқтирабтуриболди.
–Кейинроқ,–дедимоҳиста...
–Ҳозирчашу,камигақарздорман,қолганитўйда,–дедиуовози
бўғилиб.
–Раҳмат,–дедим.Лекин,менимча,овозимчиқмади...
Шутурганчаиккаламизҳамжимбўлибқолдик.
Бироз айланган бўлдигу Олмос ётоқхонага, мен Шоира
опамникигақайтдим.
Шукун,шутунфақатгинажисмимердаэди.Руҳимэсасамоларда
нурларгачулғанибпарвозқилибюрарди.
Сиз ҳам тушингизда учганмисиз?Нималар деяпман,албатта,
учгансиз.Ўшандааллақандайчароғонқувончбутунвужудингизни
чулғаболади-ку,пардайенгилбўлибқоласиз-ку,илоҳийнигоҳниҳис
қилибсархуш бўласиз-ку...Барибираллақандайингичкабирхавотир
– кўкданқулаш хавфиёномаълумликқутқусионгостидачатнаб
тураверади.Билмадим,мендашунақа...
Эртаси ўқишга келсам,қизлар Олмос нима совға берганига
қизиқди.Узукни кўрсатдим.Кимдир “Ярашибди,муборак бўлсин,
сизларга ҳавасим келяпти, бахтли бўлинглар”, деса, кимдир
“Йигитингиз қаттиқ экан,дур кўзлигидан олиб берса асакаси
кетардими?”деблаббурди.Бироқҳечқандайэътирозкайфиятимни
23
буза олмади.Ўшанда келажагим ҳеч бир суюк бандасига насиб
этмаган айрича бахт саройида иккимизни интизор кутаётганига
ишончимкомилэди.
Қулоқларимда Олмоснинг “...мен ўлгунча, умрбод, абадий
ёнингиздабўламан”,дегансўзлариқайта-қайтажарангларди.
***
24август
Шоира опамнинг уйида Сужи деган кореялик қиз ижарада
яшарди.Феълимизросттушдими,биройўтмайяқиндугонабўлиб
қолдик.Мен унга ўзбекчани,у эса менга корейс тилини ўргата
бошлади.
Ҳар куни ўқишга бирга қатнардик.Мен уни бир неча бор
қишлоққа,уйимизгамеҳмонгаолиббордим.
Кейинча Сужинингонаси келди,танишдик,шаҳар айландик...
Аллақандайсамимий,соддаваўтақизиқувчанбуаёлга,айниқса,Арк
маъқул тушди. Унинг айтишича, қадим даврларда уларнинг
бобокалонлари бизнинг тупроғимизда истиқомат қилган,
ёдгорликлари ҳали-ҳамон Сурхондарёдаги обидалардан топилиб
турар,яқиндаБудданингноёбҳайкалчасичиқибқолиб,росашов-
шувгасабаббўлганэкан.
–Қаранг-а,мингйиллардавомида“худо”деганингизертагида
ғингдемай ётганига қойил!Биз бандаи ожизлар икки дақиқага
лифтда қамалиб қолсак, осмонни бузгудай сурон кўтарамиз.
Ишқилиб,ўзларингдаунданбошқазахирадаги“худо”ларингбормиди?
–дебҳазиллашмоқчибўлдим.У:
– Худобитта,моҳиятбитта,бандабитта,қисматбитта,– деб
кўрсатгичбармоғибиланкўкканиқтабқўйди.
Шу тариқа тилни пухта ўзлаштириб,Қурияда ўқишни давом
эттиришфикритуғилди.
Саралаш синовида иккинчи ўринни қўлга киритиб,имтиҳон
топширишучунйўлланмаолдим.
Сужимуҳаббатқиссамданхабардорэди.Лекинусевгийўқдеб
ҳисоблар,кўнгил–одамнингэнгхавфлидушмани,дерди.УОлмос
иккимизникорейсресторанигаолиббориб,тавозеаралаш миллий
24
ошхонаси билан таништираркан,таклиф қилинган емакларга қўл
урмайбожрайибтурганимизникўриб“Буҳалол,молгўшти,“вов-вов”
эмас”, деб жилмайиб, ўзи бошлаб берганини кула-кула кўп
эслаганмиз.
Биз ҳам уни “Лаби Ҳовуз”ва бошқа миллий ресторанларда
меҳмонқилганмиз,Сужиюзларинибуриштириб,“Сиздагўштваёғ
кўпейилади,бузаҳар,заҳар!”деганиҳамэсдақоларлибўлган.
Бу меҳмоннавозликларда Олмос базўр ўтирар,дугонамнинг
очиқлигиғашиникелтираётганикўринибтурар,яхшики,Сужиўзбекча
кесатиқватагдоргапларниунчаликтушунавермасди.
Бир куни туш маҳали “Дур”емакхонасига кирдик.Мулозим
буюртмага кўра кўзашўрва келтирди. Олдимиздаги ликопларга
кўзачаларни қўйиб ўгрилган ҳам эдики,бирдан Олмосга аталган
сопол кўза “тарс” этиб синиб кетса бўладими!Бу кутилмаган
ҳодисаданхабартопганемакхонахўжайиниюгурибкирибкелдию
узрсўрайкетди.Бизкарахтҳолдаэдик.Яхшики,тагидачуқурликоп
борлигиданшўрванингзабтисусайиб,кийимларимизгатегмади.Бир
зумдансўнгСужимуқаллидликсанъатининамоёнқилди–ҳолатга
кириб,ҳариккимизнингюзифодамизникўрсатибберибичагимизни
узаёзди...
***
26август
Мен Тошкентдаги имтиҳонгаОлмоснингқатъий тақиқи сабаб
бораолмадим.
***
...Дорилфунундагисиновлардаменикўпамқийнашмасди.
Менинг изтиробим боиси... ишқ имтиҳони саволлари оғир
келаётганди.
Олмосдан дарак йўқ эди. Тўғрироғи, ҳар кун телефонда
гаплашамизу,лекинборамандемасди,бутутумименибаттаршубҳа-
хавотир гулханига ташлар,нега мени кўргиси келмайди,нега
кўрингисикелмайди,дебзаққумютардим.
25
Ошиқкўнгилнинггумониишончиданбаландроқкелади.Қайси
сўзим,қайсиатворим биланкўнглигаозорберганэканман,деган
иштибоҳдаубилансуҳбатларимниюзборқайтатаҳлилватадқиқ
қилибчиқаман.ТанишганимизданберибирнечамартаИкромиддин
ака билан таништириб қўйишимни сўраганди.Мен бу сўровда
куёвликка номзоднинг “яқинларингиз билан юзлаштиринг,мен
қатъий қарор бердим”, деган ишорасини тушуниб, қиз бола
истиҳоласи юзасидан ҳали эрта,деб пайсалга солиб келардим.
Охиргиучрашувдаги“Вақт-соатибилантанишиболарсизлар”,деган
жавобимдан энсаси қотгандектуюлганди.Лекин бугаплар орага
совуқчиликсоладиган,ўзинитортадигандаражадажиддийэмас-ку...
Анашундайолакўланкакунларнингбиридауқўнғироққилиб:
–Мендорилфунунингиздаман,кўргоникелдимсоғиниб,–деди.
Ҳаётимгабаҳорқайтакелди,табиатгаянаранг-жилоинди.Ҳарир
булдуруқ боғлаган мажнунтоллар кўзимга қийғосгуллаган бодом
бўлибкўринабошлади.
Очиғи,ўшакунинимаҳақидагаплашганимиз,ўлайагар,эсимда
йўқ.Аммосуҳбатнашидаси,нашъаси,суруриэсимда–менхуддитуш
кўраётгандай,эртаклароламидаучибюргандай,гўёпариёҳурман-у,у
эса ғилмондай эди.Ва...ихтиёр бўлса,бутушдан қиёматқадар
уйғонмасликнитилардим.
Унингкўзларитубигабирлаҳзабоқиб,қорачиқларинингқуёш
нуридай тарамларига жоним риштаси пайваста тушиб, масту
мустағрақэдим.Шундаёдимдабирҳолқолдики,воажаб,бирлаҳзада
бирданиккикўзбиланёрнингиккикўзигаайробоқиббўлмасэкан,
нигоҳнуқтасифақатбирқорачиқдажамланаркан!
Уҳамбирумрликорзусинитотлитушидакўраётгандексархушва
буширинрўёданажраганданкўражонданайрилишниавлобилишини
шивирлабайтарди:
Башардурёпари,ёҳуруғилмондур,билиббўлмас,
Эруртурфаназокатлиғкиандинайрилиббўлмас... *
*
**
30август
Эсингиздабўлса,ўшакезларгўзалликтанловлариўтказиш урф
26
бўлганди.Ғарбқизларнингқадди-қоматибичимигакўпроқэътибор
қаратса,бизникилартабиийгўзаллиги,орасталиги,пазандалигива
уқувинибосқичма-босқичбаҳолар,дастлабкикўрикўқувюртларида
ҳамўтказиларэди.
Курс раҳбаримиз мени қўярда-қўймай шу танловга тайёрлай
бошлади.Барибир“Менҳаммаданчиройлиман”,дебдаъвоқилиш,
кимлар биландир бу борада баҳслашиш менга эриш туйилар,
уйдагиларрухсатберишмасакерак,дебиккиланарэдим.Ажабки,бу
гапнионам орқалиэшитгандадам “Бунингнимасиёмон?Муносиб
топибтаклифқилишганэкан,қатнашаверсин.Ҳарнабилмаганларини
билиб,кўрмаганларини кўриб олади.Асосийси,танлови шарқона
экан-ку”,дебди.ЭндиҳаммагапОлмосдақолганди.
Уотасиҳадданзиёдқаттиққўллигинитаъкидлаб,“таъбиназми”
ҳавас қилса арзигулик шоира синглиси етуклик шаҳодатномаси
олган куннинг эртасига эрга бериб юборилганини афсусланиб
эсларди.
Отаўғилбундай“хурмача”сайловгақатъийқаршичиқади,деб
унгабирозюмшатиб,“Латофаттанлови”гачақиришяпти”,десам,уям
кутилмагандачеҳрасиёришиб:“Сизгўзалқалбингизниўзгақизларга
кўрсатиб,уларнимастуравакомилаликкачорлайсиз,бизмутаассиб
эмасмиз,худоберганҳуснҳам тарбиявоситасидир”,дебменитонг
қолдирди. Лекин вилоятда ғолиб бўлгач, пойтахтга боришим
кераклигини айтганимда пешонаси тиришиб, “Шартмикан шу,
эшитганлар қош-кўзини бозоргасоляпти демасмикан”,дебфеъли
айниб,тўнинитерскийиболди.Менэса...буфеълданхурсандбўлдим.
Рашкқиляпти,қизғаняпти,демак,туйғуларичин...
***
31август
Акажон,Истиқлолайёмимуборакбўлсин!
Тақдиртақозосибиланкўпюртлардабўлдим,баъзансафаримиз
ҳархилбайрамларгатўғрикелибқолди.
Бирлашган Европанингбағрикенг,эркин давлатлари озодлик
билан боғлиқ кунларини энгулуғайём деб нишонлашини шунда
кўрдим.Уларўзбайроқларинишуқадарэъзозлашадики!Ҳарбир
27
хонадон,қўрғон,мактабубоғчапештоқидаяловларисарбаланд...
Байроғимизҳамишаҳилпирабтурсин!
***
3сентябрь
Онамнингбирқўшиғибўларди,гоҳидаиш тикибўтирибҳазин
овоздахиргойиқилибқоларди:
Жондансевганёримданўзимсабабайрилдим,
Ўзбахтимданчиройликўзимсабабайрилдим...
Атиргулничиройисабабузишади,хонгулникўзибоисовлашади
деганларидек, ҳусним бошимга бало бўлди. Танловда
қатнашаётганимнинговозасиёйилиб,шуҳратимтўрттомонтаралиши
баробарида ошиқи беқарорларим кўпайгандан-кўпайди.Уларнинг
баъзисишунчакиэрмакталабхуштор,гўзалликхаридорибўлганидай,
“Ўламансаттор,олсам ҳам оламан,олмасам ҳам!”дебқасам ичган
ўтасурбетваашаддийлариҳамборэдики,меннадорилфунунда,на
кўча-кўйда,наавтобусдахотиржамюраолар,бетийиқкўзларубеҳаё
нигоҳларданбезиб,безиллабқолгандим.
Баъзи суюқроқ устозлар ҳам киши билмас гап ташлаши,
бойваччалар ўқишдан чиқишимни пойлаб, қимматбаҳо
машиналариникўзкўзлабйўлтўсишиҳаркунибирможарогасабаб
бўлар,дугоналарим бу машмашалардан қутулишнингягона йўли
турмушгачиқиш,дебшаъмақилишарди.
Ўзим ҳам шухулосагакелиббўлгандим,аммоначора,қизлик
ғурурим бўлғуси Луқмони ҳакимга ишорат қилишга йўл бермас,
“Уржуза”ниҳижжалаб,чиноряпроғиданҳам малҳам олиб,инсоният
жароҳатигаэмбўлишнимўлжаллаб,илмосмонидаҳардамхаёлсайр
қилибюрган,замингафақатментуфайлибоғланганбутолибифан
ўзибилибкутилганмавзукўчасигамундоққадамбосайдемасди.
***
Аммо...кўришгандабузаминийможароларданасарҳамқолмас,
бизўзимизчабахтиёр,фақатилксевгинингилккезларидагинарўй
берадиганбетоқатсармастликилакейингивисолонлариникутардик.
28
Ҳа,бизбир-биримизниросманатопдик.Ҳарсешанбавашанба
кунлари учрашиб,гоҳ хаёлан келажагимизга сайр этар ва унда
ўзимизни бахтиёр ва хуррам топар,хуллас,бахт тушунчаси бир-
биримизнингисмимизгаайланибулгурганэди.
Уўзиниолижанобвамард,оқилйигитсифатиданамоёнэтар,
бебош туйғуларни жиловлай оларди. Неча бор ёлғиз қолдик,
кимсасиз хиёбонларни кездик,аммо у бирор марта билагимни
ушламади,одамийистакларгаэркбермади.Фақатбирмарта...ҳа,
майли,буҳақдакейинроқ...
Кўчадаистироҳатқилсак,бирқадам олдиндаюрар,шутахлит
менинг кўзимга ҳазрат Румийнинг чодиридан чиққану,адашиб
бизнингкунларгакелибқолганмуршидикомилдайкўринарди.Унинг
бор-йўқ “беадаблиги” – ҳали туғилмаган болаларимизга исм
танлаганиэди:бирўғил,бирқизбўлар,ўғилунга,қизменгаўхшар,
болага Ўктам деб,қизалоққа Севинч деб от қўярди.Чунки бу
исмлардаҳаморзу-умид-тилакбор,янабуномларсофўзбекча...Мен
розиэдим.
Баъзан хаёлимда уларни эркалаб ўпардим, ҳидлаб-ҳидлаб
тўймасдим,бешикларинитебратиб,аллаларайтибухлабқолардим...
Ўғлимқуйибқўйгандекунгаўхшар,қизимиккимизиккитомчибулоқ
сувидекэдик.Фақатуларкичик,жудакичик...жудабеғуборэди.
***
7сентябрь
Бирйилшутариқаширинтушкабиўтди...
Биринчикурснитугатиб,сессияниёпибуй-уйимизгақайтдик...
Қишлоқдаиккиҳафтасовчиларданбезиб,ота-онамгатурли-туман
важ-корсонлар топиб тозазериккан чоғим Шоираопам қўнғироқ
қилиб,эри хитойликларбилан пиллани қайтаишлайдиган қўшма
корхона ишга тушираётгани,менингкўмагим зарурлигини айтиб
чақириб олди.Мен уч ой “пиллачилик”қилиб,маошимга кийим-
бошимнитўғрилаболдим...
Иккинчикурсбошланди.
Янапахта...янаўқиш...
Ҳаёт жуда ширин ва завқли эди. Бу шавқ ким билан
29
боғлиқлигинияхшисезибтурибсиз,албатта.
***
Биркуниодатдагидек,қишлоққақайтишучунавтобусгаўтирдим.
Жамоатуловидаюришнингҳамўзигаярашагаштибўлади,а?
Автобусдеразасиданқарабкетсанг...
Йироққочибкетарташвишлар... *
Эсингиздами?
Бекатдануйгачауччақиримчапиёдаюришгатўғрикеларди.Бир
ўзим йўл четидакетаётсам,оқ “Жигули”келибтўхтади.Қарасам,
акамнингсинфдошиЮсуфака.
–Танибқолибмашинанисақладим,–дедиуёнбошлабэшикни
очаркан.
Сўрашибуловигаминдим,суҳбатлашибуйгачакелдик.Акамга,
дадамга салом айтиб қўйишимни тайинлади. Тушаётганимда
тўхтатиб,қачоншаҳаргақайтишимнисўраб:
¬–Душанбаэрталабшуергакелибтўхта,олибкетаман,–деди.
Хўпдеб,хайр-хўшлашибуйгакирдим.
Душанбакунидорилфунунгакелтирибқўйди.
Кейинҳаркункеладиганодатчиқарди.
Ууйланган,лекинкўнгилсизбўлибми,учойгақолмайхотинига
жавоб бериб юборганини эшитгандим. Ўзи “Жаҳон бозори”да
дўкондор,топиш-тутиши яхши,хушбичим йигитбўлса-да,негадир
тенгқурлариқаторгақўшмас,сабабиниМирхондакамдансўрасам,“Э,
удевона,инс-жинсларбилангаплашибюради”,дебкулганди.
Азбаройи акамнинг ўртоғи, ҳамқишлоқ деб хуш муомала
қилардим.
Мениолибкетишучунҳовлимизгададилкириб,уйдагиларбилан
бемалолсуҳбатлашганиникўриб,ҳартугулёмонниятийўққаўхшайди
деганхулосагакелгандим...
***
8сентябрь
Шанбакуниқишлоққаотланибшоҳбекатгакелсам,беш дақиқа
олдин охирги автобус жўнаткетган экан,ортимга қайтаман деб
30
турганимдақаердандирЮсуфпайдобўлиб:
– Ҳа,Бону,яхшимисан,шуердан ўтибкетаётган эдим,кўриб
тўхтадим.Юр,олиб кетаман,– деди.Негадир оёғим тортмади.
Унамадим. У оёқ тираб,– қани,машинага мин,нега менга
ишонмайсан,бирорвақтсенгаёмонликқилганмидим?–дебтуриб
олди.Мен:
–¬¬Эртагаавтобусдаборақоламан,–десам,у:
– Дадангтузукми,қачон гаплашган эдинг?– деб кўнглимга
ғулғуласолибқўйди.
–Кечаоқшомуйдагиларбилангаплашгандим,тинчэди,–дедим-
у,дилимғашбўлди.
Аксигаолибшутобдателефонимқувватитугаб,ўчганэди...
***
Шайтонвасвасакўтарди.
Иккилана-иккиланамашинагаўтирдим.
Шаҳардан чиқишимизбилан Юсуф рулни туйқусГазли томон
бурди, қарасам, унинг авзойи чатоқ, бегона, кимсасиз йўлда
машинасинишамолдекучирибборяпти.“Қаёққакетяпмиз”,десам,
“Ҳужжатларимни мелиса обқўйган,айланма йўл билан қишлоқ
яқиниданчиқамиз,қўрқма”,дедипешойнаданқараб...
Вақт ўтгани сари билгисиз чўлу биёбон қаърини ёриб
борарканмиз,аста-секин теварак зулмат оғушига сингиб,бепоён
қоронғиликҳайбатимендаваҳм уйғотар,қўрқувнияширишгақанча
тиришсамҳамич-ичимдантошқинқалтироқниберкитолмасдим.
Буёғиянатушдек,иситмааралаш босинқиуйқудеккечди.Мен
бақирдим,ёлвордим,машинадан ўзимни отмоқчи бўлдим,лекин
Юсуфмиқэтмайтошқотганчамашинанитезлатиббораверди...
Ниҳоятбирянтоқзоргаетгандамашинабирсилтанибтўхтади.
Менингқўрқуваралашқарашимгажавобану:
– Бензинтугади,кутамиз,битта-яримтамашинаўтибқолар,–
дедиатрофгааланглаб.
Одамзотиуёқдатурсин,бирортажонасарикўринмайди...
Кутилмагандауорқатомонгаўтиб,эшикниочмоқчибўлганди,
менсапчибнаригисидантушдимужонимборичақочдим...
У икки ҳатлаб етиб олди,йиқитиб,тинчлангунимча икки
31
билагимниқумгабосибтурди.Уэркак,менқизбола,укучли,мен
ожиз эдим. Ҳар қанча типирчиламай, қаршилик кўрсатмай,
чангалиданчиқолмадим...
Тинчланди,тақдиргакўндидебўйлабменикўтариболаётганди,
бўйниданғарччатишладим.Ужоначчиғидасўкинди,лекиншунда
ҳам мени қўлидан қўймай, аста чўккалади. Бир кафти
бўйнидалигиданфойдаланиб,типирчилабсилтанганпайтим бурним
пешонасига қаттиқ урилдию қон тирқиради.У бир лаҳза гангиб,
бўшашганиданфойдаланибўрнимдантурибқочишгачоғландим.
Ҳарқадамбосганимдаоёғимгатиканниш ураётгани“ғирт-ғирт”
этганичкитовуш биланмиямгакелар,лекинзаррачаоғриқниҳис
қилмасдим,ортимданизма-изкелаётганЮсуфнингҳансирагандами
елкамникуйдирар,ментелбаларчаномаълум томонгажон-жаҳдим
биланюгурибборардим.
У чап қўлимни тутиб,илкистортди,мувозанаткетдию қумга
ёнбош йиқилдим.Шундагинаҳолдантойганимни,бечораэканимни
ва...чап оёқ кафтимни тешиб чиққан ҳўл чўкиртакни пайқадим.
Пайпаслаб,пойабзалимйўқлигинисездим...
Юсуфгап-сўзсизчўкиртакнисуғуриб,қўлигаилашгантиканларни
терганбўлди.Сўнгрўмолчасибиланоёғимнитанғиббоғлади.Мен
оғриқдан,хўрликдан изиллаб йиғлар,кўз олдимдан Олмоснинг
маҳзункўзларикетмасди.
Ранги қув оқариб кетган Юсуф чўккалаб ўтирган кўйи мени
севишини, менсиз ҳаёт ҳаромлигини, менга уйланишини, ўзи
ўқитишини,шаҳарда уйи борлигини аввал аччиқ билан бақириб,
кейинмуросаоҳангидаўксингандайайтди.Мен:
–Севганйигитимбор,¬–дейишимбиланжинниларчатутақиб:
–Биламан,анавилаттами?Уменгаяримсоатликиш,бирпасда
йўққиламан!Сенунгаишонма,унингзотипаст,менқишлоғигача
бориб суриштириб келганман! Ўзи билан ҳам гаплашганман!
“Севаман,Бонунитинчқўй”,десам,муштотишўрнига“Унингихтиёри
ўзида”,дейдидаюс!¬–дебайқирибсаҳронибошигакўтардию яна
ваҳмимни қўзғатиб,ўз бошига мушт ура кетди.Унинг бирорта
далилигаишонмадим.Фақатқўрқинчсабабэътирозбилдиролмадим.
– Эсингдами,Азаматлар аканг билан сени қуршовга олгани?
Ўшанданбери...
32
Кейинбирданжимиб,ергақараганчасукутгачўмди.Бирозўтгач:
– Саҳротабиатиёмон,кечасиқаттиқсовуқбўлади,машинага
чиқибухла,менгаишонмасангичиданқулфлабол,менташқарида
ётаман,– дедиҳорғиновозда.Ментиззамниқучоқлаб,жойимда
ўтиравердим.
–Машинагачиқ,буердақашқирларизғийди...
–Менқашқирданқўрқмайман...–оқсабборибмашинагачиқдим
-да,тугмаларинибосиб,ичкариданқулфлаболдим.У менўтирган
эшиккасуянганчаянаҳасратқилакетди:
– Негабундайчиройлибўлдинг-а,Бонужон?Меннимақилай?
Сендан бошқани кўзим кўрмайди...Ота-онам бўйнимдан боғлаб,
холамнингқизигауйлантирибқўйди.“Оққиламан,кўкқиламан”,деб
бахтимни қора қилишди.Эшитганмисан,йўқми,хотиним номига
хотин эди,ўртадаҳечнарсабўлмаган.Униям ҳаёти расвобўлди.
Лекиннимақилай?Қўлиқўлимгатегса,илонушлагандайбўлардим.
Уйга сира боргим келмасди...Менга қара,нима десанг,ҳамма
шартинггатайёрман,–унинговозидайиғипайдобўлди,–менҳам
одамман-ку,сенидебхотинимгаталоқбердим.Негаменгараҳминг
келмайди?Сени ўн бешимдан бери севаман!Ўзимни ўлдирайми,
уволимданқўрқмайсанми?!Сендаҳамюракборми,Бонужон?!
Мен:
–Юсуфака,мендаямюракбор,фақатбуюракаллақачонбанд
бўлган,айтдим-ку,яхшикўрганинсонимбор,менибунчақийнайсиз?
Менга сизнинг раҳмингиз келсин, акамдан – жўрангиздан
уялмайсизми,унингкўзларигақандай қарайсиз,– дедим йиғлаб-
сиқтаб.
– Ё меники бўласан,ёҳеч кимники!– деб машина эшигига
тарсиллатибшаппатурди.
***
Кечасибирданҳавосовиб,дағ-дағқалтирайбошладим.
Мен-кубаҳарнав ичкаридаман,унингҳоли не кечдийкан деб
ойнаданқарасам,ўша-ўша¬–ғилдираккасуяниб,ойгақараганчаўй
ўйлабўтирибди.
Бирзумраҳмимҳамкепти.
33
Тонгга яқин қуш уйқуси ичида Олмосни кўрдим.У куйиниб
ниманидиргапирар,лекиновозиэшитилмас,менуст-бошимдагиқон-
қусникўрсатибизоҳбермоқчибўлардиму,мениям товушим ичимга
кетарди.
Машриқтарафкўкариб,саҳроосмонидабиргинаЗуҳроқолди.
***
10сентябрь
Юсуфменўйлаганданкўрамаразроқ,тубанроқ,аблаҳроқбўлиб
чиқди.
Оқшом қилган хатти-ҳаракатлари ҳолва экан.Машинани ўзи
ўчириб,бензинйўқдебалдаганини,бубиланменитонггачатутиб
турмоқчибўлганинисаҳарбилдим.
Оламниёритгантонгунингбашарасиниҳамочиқ-ойдинкўрсатди.
Қишлоққакириббораверишдауловинитўхтатиб,ишшайди:
–Бугуноқпешинданкейинсовчиюбораман,розиликбер,бошқа
йўлингйўқ!Менбиланбиркечабиргабўлдинг,ҳаммаёғингқон!Сен
меникисан,йўқ десанг,дунёгажарсолиббадном қиламан!Аканг
нима,худойингданамқўрқмайман!
Унингбошқасўзлариқулоғимгакирмади,кўнглимозиб,ҳушимни
йўқотдим.
***
Душанбакунитушданкейинларгаўзимгакелибман.
Ҳамшираиссиғимни ўлчаб,сув берди-да,уёқ-буёқни тўғрилаб,
бошшифокорничақирди.Шифокорбиланбиргададамҳамкирди...
Бирданқўрқибкетдим,уятдан“ҳозирхудодаҳшатлизилзила
солсаю ҳаммашуофатбилановорабўлиб,мениэсданчиқарса”,
деганфикрмиямничархлабўтди.Кўзимниюмиб,уришибберади,
уриши ҳам мумкин деб ўйлаб ётсам,у кутилмаганда бошимга
эгилдиюбиржуфтйирик-йирикилиқтомчиюзимгатомди.
Дадамдафарзандгақўлкўтариш одатийўқэди,сабабинибобом
раҳматлишундайизоҳлаганиэсимда:
– Ҳамма боласини белдан топган бўлса,сизларни ота-онанг
34
зиёратгоҳлардаюриб-юриб,авлиёлардантилаболган...
Бўлибўтганвоқеанидадамгарўй-ростайтиббердим...
Шифокордадамга,“Қизингизнитекширибкўрамиз,агарбирор
гапбўлса,анавиниқаматишгаҳаққингизбор”,дебелкасигадўстона
қўлқўйди.
Кейин ҳамшира билан аёллар бўлимига бордик, мени
текширишди,шукурки,ҳаммасижойидаэкан.
Лекинбуҳақиқатменитурлиёлғонлардан,иснодвамаломатдан
қутқарибқололмади...
***
11сентябрь
Ҳушимдан кетганимни кўриб ўтакаси ёрилган Юсуф туман
касалхонасигаолибкелганидагиаҳволимнишужойдадаволанаётган
ҳамқишлоқхотинкўрганвауйидагиларгаҳам етказганэкан.Ўша
хотинҳаркунименётганхонагахабаролгани,янаямтўғрироғи,гап
олганикирибтурарди...
Даволаниб чиққунимча бутун қишлоқ бўлиб ўтган воқеадан
хабардор,табиийки,буҳикояқўшимчатафсилотларбиланбойитилиб,
“халқоғзакиижоди”нингмулкигаайланиббўлганэди...
Ҳамманингоғзидамиш-миш...
Ахиркўпчиликкўзибиланэмас,қулоғибиланкўради-ку...
Хуллас,ихтиёрсизэтагигабалчиқтеккан,номигадоғтушганлар
рўйхатигатиркалдим...
***
14сентябрь
Шифохонаданчиққач,кимдиркўрганикелди,кимдиркулгани.
Айниқса,совчисиқайтганхаридорларгахудоберибқолди.
Кейиниккиоилаўртасидакаттажанжалбошланди...
Акам,тоғамларборибЮсуфнишифохонагаётқизибкелишибди...
Унингаймоқлариўзнавбатидаўчолиш учунакамнингйўлини
тўсишиб,тафсилотниэшитгач,қўлсилтабқайтишибди.
–АйбюзфоизЮсуфдаэкан,чиқсаўзимизянабирбортаъзирини
берамиз,–дебниятқилишибдиамакилари,–тағинамқизгараҳмат,
35
қаматишигаҳаққиборэди...
Бироқбухулосаларлойчапланганномимниаввалгидайпокиза
вабокирақилаолмас,чункигапурчиббўлган,элоғзигатутиладиган
элакнингтўри йўқ,мен асоссиз хўрликка чидашга,номард ҳаёт
ҳузуридабошэгишгамажбурэдим...
***
18сентябрь
Юсуфтакрорсовчиқўяверди...
Онамдарвозаниочмади...
Акамҳайдабсолди...
Дадамдарвозахонадатурибуларга:
– Қизим бирумрўтдакуйиб,номард эрбиланяшагунчатоқ
ўтганиафзал,–дебтақа-тақжавобқилди...
***
Олмосгауйданқўнғироққилдим.
Уменингсаломимнисилтабташлаб,биринчимартазардақилиб,
телефоним ўчиқлигиучунхавотиролганини,хатларёзганини,бугун
ўқишимгаборибдараклаганиниайтди.
Бўлганвоқеанисўзлабберганимданкейинузоқсукутгачўмди.
Менқўрқуваралаш “Гапимгаишонмади,қинғирхаёлгаборди,
энди ташлаб кетади,балки,аллақачон ташлаб кетиб бўлди”,деб
ўйладим.
Биздафожианингўзиданкўраунинггап-сўзи,миш-мишиёмонроқ
эмасми,акажон?
МениҳаётдаушлабтурганягонаумидчироғимОлмосэди.Агару
ҳамменданюзбурса,менҳаётданюзўгиришгатайёрэдим.
У менга ишонишини,яхши кўришини,келажагини мен билан
боғлаббўлганини,тезорадасовчиюборишиниайтди.Менҳайратва
қувончдан эсимдан оғай дедим,ажаб,кутилмаган шодлик онгу
шууримдақиличтиғидайсерманиб,ёқимлиоғриқ уйғотди,ҳамма
кўргиликлар,туҳматлар,пасткашликлар...барча-барчасинингсариқ
чақачаликаҳамиятиқолмади.
36
Менянаўзимниаввалгидайинсонҳисқилабошладим.
Назаримда,оппоқ кўйлагимда кўринган қора доғ ўрнимдан
туришим билан чўлнинг ғижирқумидек тўкилдию оқ атиргулга
айландим-қолдим.
Шунча кундан бери биринчи бор кўзгуга боқиб,қовоқлари
шишган,рангисиниққан,аммокўзлариқувончданпориллабтурган
чеҳраникўрдим...
***
20сентябрь
Эндиўқишгақайтмоқчибўлибтурганимдададамнингсоғлиғи
ёмонлашиб,шифохонагатушибқолди.
Дўхтирларюракхуружидейишди...
Буменбиланбоғлиқмашмашанингасоратиэди...
Дадамнишифохонадаўзимолибётдим...
Кўрганикелганқариндошборки,мениайбситар,очиқайтмаса-да,
“Ҳа,юракмасаласинозик,буёғигаэҳтиётқиласан-даўзинг”,қабилида
писандақилибкетарди.
Дадам шифохонадан чиқдию,ичкиликка ружу қўйди.Энди
оиламиз бошига бу ташвиш тушди.Ҳеч қачон ичмаган бообрў
муаллимтўсатданкўча-кўйдагандираклабюрса...
Тўғри,мастбўлибжанжал-суронкўтармас,ундан-даёмонроғи,
хонасига кириб ичкаридан беркитиб ётаверарди.Айни ана шу
беозорлиги,одамовилиги менинг ич-этимни еб битирар,ўзимни
қўйгани жой тополмас, назаримда, ҳамма мендан
нафратланаётгандай,кўрганикўзийўқдайтуйиларди.Ҳа,ҳамманинг
кўзигахунуккўринибқолгандим.Айбсизайбдорэдим.
Шутариқауйдан,уйдагилардан,қишлоқдан,ҳаммадан...безиб
борардим.
Яхшики,ўқишимбор.Шаҳарбор,шаҳарда...Олмосбор...
***
22сентябрь
МенэндиШоираопамгаастойдилқарашар,сидқидилданўқир
ва...интизорбўлибОлмосдансовчикутардим.Менганажотйўлишу–
37
убиланбиргабўлиш,унгасуянибяшаш эди.Бироқуҳам негадир
ўзиниолибқочаётгандай,кўришгиси,кўргисикелмаётгандай,тобора
узоқлашиббораётгандайтуйиларди.
Бир куни Олмос ўқишдан чиқишимда қарши олиб,холаси
гинеколог эканини ва текширишга олиб бормоқчилигини айтди.
Кутилмаганбутаклифданкарахтбўлибқотибқолдим.
–Ораданқанчавақтўтибкетди,сизшупайтгачашубҳа-гумонда
юрибсизми?–десам:
–Менишонамансизга,бироқуйдагиларучунилтимосқиляпман,
–дебчетгақаради.
Суҳбат орасида уйидагилар қишлоғимизга бориб оиламизни
сўраб-суриштирганида кимдир мен ҳақимда “Бузилиб кетган”,
деганинишунчакигапдайқилибайтди.
Нимақиларимни,нимадеяримни,нимадебўзимниоқларимни
билмадим...Йиғлаб-йиғлабуйгақайтдим...
Эрталаб яна телефонда илтимос қилди,шанба холасининг
навбатчилик куни, тушдан кейин боришимиз кераклигини, бу
иккаламизнингкелажагимизучуншартлигинитаъкидлади...
Хўрлигимниенгиб...розибўлдим.
***
23сентябрь
Икки кун қандай ўтди, билмадим, ич-этимни шубҳа-гумон
тимдалаб,юмдалабташлади...
Хаёлимдафақатбирўй чархуради:Юсуф туман шифохонаси
дўхтирларинисотиболмаганмикан?Унданимабўлади?..
Мингтурлигумонлардаадобўлдим.
Мана,ОлмосбиланМоҳиХосаёнидагитиббийбўлимгакириб
боряпмиз...
У юзимга қаролмайди,мен сўз тополмайман.Иккимиз ҳам
бўйниданбоғлангандекмажбурвамаҳкуммиз.
Холасиврачларгахоссовуққонликбилантекширибкўриб:
–Ҳаммасижойида–қизболасиз,–деди...
Ўшапайтдагиҳолатимнисўзбиланифодалайолмайман.
Ўзимга келдим...Худойимга чексизшукроналар айтдим.Мен
38
шармандаликданҳамкўраОлмоснийўқотишданкўпроққўрқарэдим.
Бирдан...кўнглим ўксиб,хўрлигим келибкетди.Шунчаситам кўриб,
адолатсизликтаёғиниебкўзимгаёш келмаганэди,шужойда,ҳаёт-
мамотхулосасиайтилганпайтиўзимнитутибтуролмадим.Йиғлаб
кўчагачиқибкетдим.
***
27сентябрь
Болалигимизда об-ҳаво маълумоти тусмоллиги туфайли кўп
латифаларгасабаббўларди.
Кечкузёкиқиш аввалидаэрталабуйғонсак,кўзимиздастлаб
қўшнинингқор босган томига тушиб,севинчдан дик-дик сакраб,
ҳовлигашошардик.Бубизучунтабиатнингкутилмагантуҳфасибўлиб,
қоркатталаручунташвиш,болаларучунбайрамэди.
Шанбауйгақайтиб,наҳоруйғонибянаўшаболаликтуйғусини
бошданкечирдим.Кўзимдануйқуқочгач,ётганжойимдадеразага
қарасам,лопиллаб лайлакқор уряпти.Сакраб ўрнимдан турдим.
Таассуфки,шодлигимгашерикбўладиганопаларим эруйида,акам
далада,дадам бемор,онам беҳолэди.Барибирбуоқликтасодиф
эмаслигига,бунда ҳам бир рамз борлигига пешинга яқин иқрор
бўлдим: огоҳлантирмасдан, қўнғироқ қилмасдан Олмос совчи
юборибди.Буунингменга,менгинағарибгамарҳамати,кутилмаган
армуғониэди.
Менэҳтиётшартбирйилданберикичикопам орқалионамни
пишиқлабкелардим,совчилариккиэркакбўлганиучунонамдадамга
ётиғи билан тушунтириб,кейин меҳмонларга пешвоз чиқишибди.
Зиёлинамо кишилар билан дадам роса мириқиб суҳбатлашибди,
таомилга кўра,биринчи ташрифда нон ушатилмаган эса-да,умид
ишорасиберилиб,совчиларқайтакеладиганбўлибкузатилибди.
Сизбахтнингсуратиниқандайтасаввурэтасиз?Менўшасуратни
кўзгудакўрибтурардим...
***
28сентябрь
39
Орадан бир ҳафта ўтиб,совчилар яна келди.Бу сафаргиси
шунчаки ўзбеконарасмиятчиликюзасидан эди.Элчиларбемалол
гурунглашиб ўтиришди.Тўй кунини ҳам ўзларича тахминан май
ойларигатайинқилишди.
Оиламизда тўй кайфияти уйғонди. Дадам ҳам ичкиликни
йиғиштириб,менга очиқ юз билан гапирадиган бўлди.Ҳамма
тараддуддаандармон,майдагапларнингдамикесилган,меншаҳар
вақишлоқўртасидақалдирғочдекчархуриббориб-келар,ҳаргал
курсдошдугоналаримниуйгатаклифқилиб,сарполаримниёйибфикр
сўрар,тезроқкамомадимнирисоладагидекбитиришпайидаэдим.
“Мен қиларман ўттиз,Эгам қилар тўққиз”деган нақл беҳуда
тўқилмаган экан. Бандасининг тадбири манглайдаги битикни
ўзгартиролмаслигиникимҳамўйлабдидейсиз?
Не-не ширин орзулар билан қайта-қайта сандиққа тахланган
сарполартахибузилмайқолибкетишинименхом сутэмганбанда
қайданамбилибман...
Одатдагидекшанбакунипешинданкейинқишлоққаучиб-қўниб
қайтсам,дадам,“Қизим,оёқларимни уқалабқўй,негадир ўзимни
ҳолсизсезяпман”,деди.Уст-бошимниалмаштирибэндиоёқларини
уқалашгаўтирганэдимки,дадамгапбошлади:
–Қизим,ўзимбилиб-билмайсенгакўпзулмўтказдим,ичибуйга
қайтган пайтларим эзилганингни билатуриб,иродамни жиловлай
олмадим.Меникечир...Сениямжонинггатегдим-а...Ўқишгабормай
туратур,янауч-тўрткун...буёғиозқолди,яқиндаҳаммаситугайди,
–¬¬¬¬¬¬¬¬¬¬¬¬¬¬деди.
Букутилмагангапнингзарбиданэсанкирабқолдим.
–Йўғ-е,дада,нималардеяпсиз?Ҳечам менгазулм ўтганийўқ.
Аксинча,менсизниюзингизниергақаратдим.Умримниохиригача
оёғингизниуқалаб,хизматингизниқилсамҳамўзимникечирмайман.
Ахирбуоёқларменучунқанчахизматқилган,– дедим кўзларим
ёшланиб.
–Раҳмат,қизим,яхшиямонангсенитуққанэкан,кенжақизнинг
меҳри–фариштанингсеҳридегангапрост,–деб,енгилхўрсиниб
олди-да,бугунгисананисўради.
–Тўққизинчимарт,–дедим.
¬– Ҳа,туғилган кунингга икки кун қопти-да? Унгача кетиб
40
қолмасамбўлдиэди,–деди...
–Дўхтирчақирайми?
– Керакмас,ўзуйимда тинч-хотиржам ўлмоқчиман,– юзини
девортомонастаўгирди-да,–менўлсамйиғлайсанми?–дебсўради.
– Дада!– овозимни кўтардим жаҳл қилиб.Кейин вазиятни
юмшатишучун,–жиннибўпманмийиғлаб,–дедимзўракикулиб.
– Йиғлама, агар сен йиғласанг, мен чидай олмайман,
кўзёшларингникўтаролмайман,–дебўзийиғлабюборди...
– Дадажон,кетишгақўймайман сизни,ҳаққингизйўқ таслим
бўлишга,ҳалитўйдафотиҳаберишингизкерак,–дедим янагапни
ҳазилгабуриб.
¬–Айтганча,сенгабиромонатбор,тўйданкейинбермоқчиэдим...
¬– Ўша омонатни менга бергунча кўксингиздаги омонатни
топширмай туринг,– дедим сўз ўйини қилиб.Одатда бунақа
гаплардандадамзавқланибкетарди.Бугалилгаригидекмуносабат
сезмадим.
– Кошкийди ажал бирортамиздан рухсат сўраса...афсуски,
сўрамайди.
Қарасам,ҳақиқатанҳамжиддийоляпти...¬
–Дада,қаерингизоғрияптиўзи?–дебсўрадим.
Дадамчапкўксигакафтиниқўйди:
–Манавижой...
Менбирданожизванотавонлигимниҳисқилиб,дадажонимнинг
ажалпанжасидажўжадектипирчилаётганжонини,дарахтшохида
зўрға илашиб турган олмадек ғаниматюрагини кўргандек бўлиб,
ўксибкетдим.
–Ҳалиўлмасимданйиғлаяпсан-ку,менсеникучлиқизсандеб
ўйлабюрибман,–дедиужилмайишгауриниб.
–Чидолмайман,дада,ундайқилманг,илтимос,–дедимизиллаб.
¬–Биркелганнингбиркетарибўлади,ҳамманибошидаборбу
кўргилик.Мендан кейин онангни,опаларингни сенга ишондим,–
деди.– Акангниажратибқўйманглар,узоқлашибкетмангларбир-
бировларингиздан,мен тинч ётишим учун ҳаммасидан хабардор
бўлибтур,–деди...
Сув сўради,косада сув келтириб,тутдим.Кейин бироз дам
олишиниайтиб,менгарухсатберди.
41
Кечга қадар аза кайфиятида юрдим. Уйимизни дадамсиз
тасаввурқилибдаҳшатгатушибкетдим...
Оқшом амаким келиб,қишлоқдагилар Наврўзга тайёргарлик
бошлабюборишганиниайтганди,дадам:
–Менҳамбораман,насиббўлса,–деди.
Юрагимсалёришгандайбўлди...
***
29сентябрь
Туғилганкунимниҳамюракҳовучлабўтказдим...
***
1октябрь
Ҳар йил Наврўзда дадам бош бўлар,бу байрам одамларни
бирлаштиради,меҳр-оқибатнитиклайди,болаларнитарбиялайди,деб
ҳаммамизгауқтирарди.Янаайтардики,Наврўзфақатсумалаква
кўксомсаю емак-ичмакданиборатэмас,санъатвашеърияторқали
миягаҳамозуқаберишишарт!
Кўргани келган ҳамкасб ўқитувчиларга қайта-қайта вазифа
тайинларкан,меникўрсатиб:
–Мана,Бонуҳамўқишиданрухсатолибкелди,сизларгакўмакчи,
–деди.
Қадрдон мактабимгакириб,юқори синфлар орасидан уқувли
ўқувчиларни йиғдим.Ақлим вабилимим етганчабайрам дастури
тузиб,уларгашеър,қўшиқўргатдим.Баъзиўқитувчиларим менинг
аралашувимнималололса-да,бир-бирларигакиноялиқарашларини
сезибтурсам-да,азбаройидадамгабўлганмеҳримтуфайлитишимни
тишимгақўйибишладим.
Кўнглим алағда,хаёлим дадамда,ҳар икки соатдазув бориб
хабаролибкеламан.
Кечқурун дадамнинг гапхалтаси очилиб,опаларим ва акам
туғилган пайтларни эслаб ҳангома қилиб ўтирди.Мирхонд акам
дунёгакелгандажонимнингвориситуғилдидебшукронасигахалққа
оштортганиниэслади.
42
¬– Боладанзерикканпайтингизолтинчибўлибтуғилгангўдак
сизниунчаликхурсандқилмагандир?–эркаланибўсмоқчиладим.
– Йўқ,мен сени ҳаммадан кўпроқ яхши кўраман,– деди
қошларини кўтариб.– Бирорта боламнингортидан гап эшитган
эмасдим.Сентуфайлиотамданшаттаеганман.Эсингдами?–деди
кулимсираб,– Шундаям,энгузоқ куттирган фарзанддан кўнгил
совирмиди!
Эсимда,бундайвоқеаниунутиббўлармиди!
Мактабда Наврўзга атаб тадбир бўлди. Иккита 3-синф
беллашдик...Кейинҳариккаласинфбошиларнидаврагачақиришди.
Рақиб синфбошиси Азамат берилган саволларнинг аксариятига
дудуқланибтурганда,менбурро-буррожавобберибқўяқолдим.Биз
ғолиббўлиб,совринниқўлгакиритдик.
Тадбир тугаб,ҳамма ўқувчилар уй-уйига йўл олди.Мен ҳам
синфдошларим БекжонваЛазизбиланқайтаётсам,мағлуббўлган
ўқувчиларАзаматбошчилигидазахкашбўйидақаршиолишди.
Ўртада ёлғизоёқ тахта кўприк.Улар билан кўприкнинг қоқ
ўртасида юзма-юз келдик.Эртакдаги икки эчкига ўхшаб бир-
биримизгайўлберишниятимизйўқ.Азамат:
–Ҳалигисаволларнингжавобинисенгададанголдинданбериб
қўйган,шуучунбиринчиликниолдиларинг,–дебтўнғиллади.Мен:
–Дадамэмас,бобомданўрганганман,–дедим...У:
–Қайсибобонгдан,балкимомонгдандир?–дебтилиничиқазиб
кулди.
Унинг сурбетлиги жаҳлимни чиқарди, бобомни масхара
қилганигачидабтуролмадим.
– Қоч йўлдан,“иккичи”,билмасвой!– дедим алам билан ва
ёниданўтибкетмоқчиэдим:
– Ҳозир туртиб юбораман,сувга тушиб оқиб кетасан,– деб
қўлиникўтарганэди,қўрққанимданунданолдинкўксиданитариб
юборибман,чинқирганчазахкашнингўртасигашалоплабтушди.Икки
дўстиуниқутқариш учунқирғоққаюгурди.Бизучаламизкўприкдан
амал-тақал ўтиб,энди қочабошлаган пайтимизболалардан бири
етиб келиб елкамга осилган китобхалтамдан тортқилади.Халтам
боғичиузилиб,ергатушди.Қўлчўзибэнгашганэдим,халтанитепиб,
сувсизариқчагатуширибюборди.Халтамниоламандебариқчага
43
тушсам,бирҳовучтупроқниюз-кўзим аралаш сочди.Бунисиошиб
тушди.Халтамнисудрабариқчаданчиқдимуқовжирабётганянтоқни
жон-жаҳдим билантортгандим,таг-томирибиланқўпорилибчиқди.
Янтоқбиланболанингюзигачунонамсолдимки,турганжойидабир
ирғиб,ўзини ерга ташлаб думалаганча увиллаб юборди.Атрофга
қарасам,БекжонбиланЛазизданном-нишонйўқ,мениташлабқочиб
қолишибди.
ТолилдизигатирмашибчинқираётганАзаматнижўралариикки
қўлтиғиданолиб,судрабқирғоққаолибчиқишди.Удағ-дағқалтирар,
ҳар ўқчиганда оғзидан бўтана сув қайнаб чиқарди. Аянчли
манзарадан менгаям муздек титроқ ўтди – уйга ура қочдим.
Бобомникидаберкингани жой йўқ деб ўйлаб ўзимизнингҳовлига
бурилдим.
Уйда ҳеч ким йўқ:дадам ҳали мактабда,онам кутубхонада,
опаларим одатдагидексигир-бузоқларучунем-хашакўрганидалага
кетишган.
Биринчи дадам келди.Тадбирдаги ютуғим учун энди мақтай
бошлаган пайти йўлтўсар болаларнингота-онаси бир гала бўлиб
кирибкелишди.Янтоқбиланурганимдатиканлариҳалигиболанинг
қош вакўзиўртасига,юзига,қовоғигасанчилиб,башарасикунжут
сепилган патирга ўхшаб қопти. Бўлди қизил-қиёмат!.. Бечора
боланингонасибобиллабдадамбилануришакетди:
–Бировларнифарзандинитарбиялагунчааввалўзингизникини
йўлгасолинг!Боламникўзикўрбўлибқолсанимабўларди?!
Дадамнингжаҳличиқди,тутақиб,менгақарабважоҳатбилан
кела бошлади.Мен паноҳ истаб жавдираб тургандим,эшикдан
Хизрдекбўлиббобомкирибкелдию чопқиллабунингпанасигаўтиб
олдим.Воқеаниэшитганбобом ғазабланибаввалболаларнингота-
онасибилан,кейиндадамбилантортишакетди.
– Сенингқизингни тўртта бола ўртага олса,нима қиласан,
индамайўтир,дейсанми?!Билганиниқилсин,бошингниэгибтуриб
бер,дейсанми?– деб келганларнингота-онасини мулзам қилди.
Кейинменгақараб,–Янагисафарйўлингнитўсишса,уриббошиниёр,
жавобинименбераман!–деди...
Масала бобомнинг раислигида менинг фойдамга ҳал бўлди,
“меҳмон”ларшаштиқайтиб,бўшашибгинакўчагайўналишди.Бироқ
44
дадам жаҳлидантушмади.Аёлнинггаплариқаттиқтекканэканми,
дағдағакўтарибёнимгакелаётганҳамэдики,бобом“Ҳе,сениқараю!”
дебирғайҳассасибиланелкасигатуширибқолди.Дадамёшболадек
қўллариникўтариббошинияширганчабоғтомонгақарабқочди.Уни
биринчиборшундайкулгилиаҳволдакўришимэди...
Шуларниэслабдадам:
– Ўғил бўлиб бирор маротаба отамдан калтак емаган эдим.
Қирқниқоралаб,сенингшарофатингбиланбобонгданшаттаеганман,
–дебмириқибкулди...
***
5октябрь
...4-синфнитугатиб,ёзгитаътилгачиқдик.
Маза!Мактабйўқ,ягана,чопиқдавриўтган,уйгавазифадеган
бошоғриқданқутулганмиз.Уйдавазифамизўтўриш,тандиргаолов
ёқиш,даладан чўп-чўмак йиғиб келиш...Қолган пайт эркимиз
ўзимизда:ўйнаймиз,чўмиламиз,китобўқиймиз.
Биркунионамсурпаёйиб,лаплаплатибэлакурар,тўрнингмайда
кўзларидан тўкилаётган ун бархан бўлиб уйилар,гўё фалакдан
бетинимқуюққорёғиб,Қизилқумнибосаётгандеккўринарди.Менбу
манзарагаанқайибқопманшекилли,онам ёнбош қараббиркулиб
олди-да:
– Бону,Барчинойничақир,ўчоқбошигаўтинташинглар,бирор
соатларданкейинтандирниоқартирасан...
Тандир билан ўчоқ оралиғидаги пастқамга бир боғ ғўзапоя
ташлаб,энди ҳовли этагидаги ғарамгақайтаётсак,кўчадан аввал
ғингшибсирқовлангановозэшитилди,кейиндарвозаданҳаммаёғи
қон,кўйлагийиртилган,лаблари,қулоқларишишибкетганМирхонд
акамоқсоқланибкирибкеларкан,онамгакўзитушиб,йиғинибаралла
қўйибюборди.Онам“Войўлай!”деганчаэлакнисупрагачангитганча
ташлаб, ковушини ҳам оёғига илмай, дарвозахонага югурди.
Акамнинг ҳиқиллаб берган маълумотига кўра, Азамат икки
амакиваччасибиланменингаламимниунданопти.Биргачўмилиб
бўлишгач,Мирхондуйгақайтамандеса,кийимлариниберкитибқўйиб,
росамасхарақилишибди.Сўнграатайуриш чиқариб,ўртагаолиб
45
беармондўппослашибди.
Онамостонагаўтирибйиғлаганчамуштумзўрларниқарғади:
–Уйикуйсинномардларни!Ёмонникучияпалоққаетади!Булар
ҳам билишадикимниуришни!Бунисўроқлайдиганакасийўқ-да!Уч
кишибирболани-я!..
Онам айтиб-айтиб,дод солиб,ичикиб-ичикиб йиғлаб,уларни
худогатопширди.
Барчинойопамиккимизнимақилишнибилмай,карахтаҳволда
қолдик.
Онам акамнинг юзини авайлаб ювиб,сочиқ босиб,сўрига
балиқдайётқизибқўйди.
Оқшомдадамкелганданкейинбўлгангапниозгина“пардозлаб”
айтиб берганди,дадам акамнингиягидан кўтариб чироққа солиб
қаради-да:
–Ўлмабди-ку,йигитчиликдабўлибтуради,қўй,сенҳам оловга
мойсепма,–дебонамнизўравонларнингуйигаборишданқайтарди.
Кейинакамгақараб,–сенэркаксан,ўзингниҳимояқилишниўрган-да,
қувватинг,жонингборми,–дебуришди...
Онамнингостонадаўтирибожизонайиғлаганларианчагачакўз
олдимданкетмайюрди...
***
6октябрь
Акам вабўлаларим биланёбонданўт-ўланўрибэшакаравада
қайтаётсак,анҳорда чўмилиб чиқиб,бўзтупроқда тобланиб ётган
Азаматникўрибқолдик.
Акам иккимиз аравадан сакраб тушиб,мен этагимга,акам
чўнтагигайўлёқаларидагишағалларданйиғиб-териб,ғафлатдаётган
Азаматнитошбўронқилакетдик...
У кутилмаган ҳамладан ўзини йўқотиб,бошини кафти билан
паналаганча“войбибижон”лабчинқириб,ариқлабигаўзиниташлади.
Биз “душман”ни узил-кесил тор-мор қилиш учун қирғоқ томон
югурдик.Шупайт“ҳий-юв!”деганқийқириқянграб,акамни“копток”
қилгантўдапайдобўлиб,бизниқуршовгаолди.Бўйибаландолакўз
боласўрашмоқчидекқўлчўзибкелиб,бирданМирхонднингқулоқ-
46
чаккасигатортибюборганди,акамшўрликқияликданпастгадумалаб
тушибкетди.
Навбатменгакелди.
– Муқбил тошотар ўғил бола бўлганми,қизболами?– деди
олакўзшерикларигаишшайиб.
–Акасиямқизболабўлган...
Тепага тирмашиб чиқаётган акамга бармоқ ниқтаб,мириқиб
масхаралабкулишди.Менэтагимдагитошларорасиданйирикроғини
ажратиболдим-да,тўдабошигаўқталдим:
–Ҳозиркўзингничиқараман,олхўри!
Олакўз ўзини қўрқиб кетгандай кўрсатиб, икки кафтини
бирлаштириб,ҳиндчатавозебажокелтирди:
–Муқбилхонимафанди,бирқошиққонимданкечинг...
Қуриб кетгур авваллари ҳам машқ қилиб юрганми,ҳинди
киноларидагиоқиштонлиқаҳрамонларнингўзибўлди-қолди.Бирпас
чалғидим шекилли,муғомбирқандайқилиббилагимгаурибтошни
учирибюборганинипайқамайқолдим.Этагимдагилариҳамсочилиб
кетди.Гангибқолдим.
Акамйўлгачаэмаклабчиқдиюўрнидантуришгаҳолиетмадимиё
қўрқибми,ўшажойдаҳансирабўтираверди.
Бирмаҳалбурқситибчангкўтарганчавелосипединиғизиллатиб
акамнингсинфдошиЮсуфпайдобўлди.Оғзида“ғий-йқ!”дебтормоз
садосини чиқазиб тўхтаб,уловини толга суяди-да,икки муштини
биқинигақўйди:
– Учта бўрдоқини кучи битта қизалоққа етдими?Ўғил бола
бўлсангбитта-биттакелавер!
Олакўз ҳарсиллаб ўтирган акамга,довдираб турган менга,
баҳодирлик қиёфасидаги Юсуфга бир-бир синовчан назар ташлаб
чиқдивабирданқаҳқаҳлабтиззасигаурибкулабошлади.Гоҳида
кулгидағдағаданваҳималироқбўлади.
Мирхонддастўрнидантуриб,аста-секинбизтомоншахдамкела
бошлади.Демак,ростманажангбўлади!Менруҳланиб,ердаётган
қирраликесакнисекинқўлгаолдим.Акамшошмасданйўлбошигача
чиқдию умидворқарабтурганЮсуфнингёниданўтишибилан“Қоч,
Бону!Қоч!”дебоёғиниқўлгаолибқишлоқ томонучди.Бунисини
кутмагандим,эсанкирабқолдим,панжамдагикесакуваланибкетди.
47
Юсуфнингҳам бирданпопугипасайди.Лекинсирбойбермай,
аввалгигапинитакрорлади:
–Қани,битта-биттакелаверинглар!
Олакўзюгургилаббориб,бирсакрабЮсуфнингбўйнигачирмашиб,
гуппайиқитди.Азаматбиланшеригиайланибюриб,жойинитопиб
тепкилай бошлади.Мен нима қилишни билмай,жўжа олдирган
товуқдай уларнинг атрофида югурардим. Ҳол-беҳол тўда
аъзоларинингелкаларигамуштурардим,зарбаларимчивинчаққанча
таъсирқилмаётганиданаламимошиб,хўрлигимкеларди.
–Кимбо-ор?!Одамла-ар!–ўзчинқириғимданўзимчўчибтушдим.
Тўдабошкўтарибатрофгааланглай-аланглайжуфтакниростлади.
Юсуф моматалоқюзинисийпалаб,ўрнидантурди-да,ювингани
анҳорбўйигатушибкетди.
Менбираччиқгапайтибтезроқхуморданчиқиш учунакамнинг
ортиданюгурдим...
***
7октябрь
Дадам йўқотган ўйинчоғи эсига тушган боладай бесаранжом,
безовта.Ўрнидантурмасдан:
–Совқотдим,печкагаўтинқаланглар,–деди.
Акамўтинқалаб,оловёқди.Кейиндадамустидагикўрпанисуриб
тушириб:
–Исибкетяпман,эшикниочибқўйинглар,–деббетоқатланди.
Олдинмен,сўнгакамдадамнингмуздекоёқлариниуқаладик.
– Бугунмениакангбирчўмилтирсин,– дедидадам ўзигаўзи
гапиргандайпасттовушда.
– Хўп,– дедим-да,оҳорли ички кийимларини,сочиқларини
ҳозирлабқўйдим.
Оёғим тортиб-тортмай мактабга жўнадим.Байрам дастурини
бирров кўздан кечирдимуортга қайтдим.Йўл-йўлакай хавотирим
боргансариошиббораверди.
Келсам,дадам бираҳволда,елкасиданнафасоляпти.Кўзлари
катталашибкетгандек,аланглабниманидиризлаётгандектуйилди.
–Дада,нимақидиряпсиз?–дегансаволимжавобсизқолди.
48
–Иссиқладим,ойнаниочибқўй,–деди...Деразаниочаётсам,–
қара-я,бодом чиройли гуллабди,– деб ишора қилди.Ташқарига
қарадим:
–Дада,буйилбаҳоркечикди,кўчасовуқҳали,–дедим.
–Яхшилабқара,Бону,ахир,ана,гуллабётибди-ку,ана,отамҳам
ўшаерда,–дедибошиниёстиқданузиб...
Янаҳовлигақарадим:қуп-қуруқгилосшохиданбошқаҳечнима
йўқ...
Онам:
–Отангалаҳсираяпти,–деди.
Ҳовлиқиб қишлоғимизврачига қўнғироқ қилдим.Келиб укол
қилибкетди.Дадамухлабқолди.
Ҳовлидаайланибюрганчаопам Гулшангақўнғироққилдим,у
келаолмаслигиниайтди.
Зебоопам:
–Бонужон,иккикунҳам бўлмадиуйларингданкелганимга,ҳар
кунитўртболабиланйўлгачиқолмайман-ку,–дедизорланиб.
Барчинойопамгақўнғироққилиб,эрталаббўлгангапниайтиб
бердим.
–Жиннимисан,кечатуғилганкунингдаяхшиўтирганэдилар-ку,–
деди.
–Ҳа,лекинбугунэрталабданўзгарди...
Мактабда сариқ касали тарқаганини,болаларинингкийимини
қайнатиб ювиб,дазмоллаб,мактабга узатиши кераклигини...ва
бошқаоилавиймуаммолариниқалаштирибташлади.
Жаҳлимчиқибкетди:
– Эртага келганингизда дадам бўлмаса, ёқа йиртиб, ер
муштламанг,–дебтелефонниўчирдим.
Тўртинчиопам – Розиябошқатумангатурмушгачиққан.Учта
боласибор.Поччам темирйўлдатунгинавбатчиликдатуради.Унга
айтишнингҳамфойдасийўқ.
Дадам ухлаб тургандан кейин бироз енгиллади.Кечга қараб
Барчинойопамбиланпоччамкелишди:
–Ваҳимакўтариб,аччиққилибтелефонниқўясан,дадамҳалиюз
йиляшайди,–дедиопамзардааралаш.
–Келганингизжонимга,сизларнисоғинсамбирбаҳонатопаман-
49
да,–дедим.
Гурунглашибтурганэдикки,Наврўздастурининазарданўтказиш
учунўқувчиларим кирибкелишди.Уйдамеҳмонборлигиниайтиб,
холироқжойтопишнибуюрдим.Маҳаллабошидагиўқувчинингуйида
тайёргарликкўрадиганбўлдик.Опам:
– Мени ўшанчажойдан чақириболдинг,энди кетмайсан ҳеч
қаёққа,–дебйўлимнитўсди.Дадамопамга:
– Қўй,бораверсин,нимадейсанунга?Эртабайрамгакелсанг
кўрасантадбирларини,–деди.Опамхоҳламайгина:
–Майли,бор,ҳай,лекинтезкел,–деди.
–Хўп,–дебқоғоз-қалам,дафтарларимниолибкетдим...
Ораданўндақиқаўтдимикан,акамтелефонқилиб:
–Тезқайт,дадамоғирлашибқолди,–дедиқаттиқшивирлаб.
Қандайқилибюгурибуйгакелганимнибилмайқолдим.Акамнинг
иккиўғлийўлакдайиғлабтуришибди.
–Ҳа,Файзулло,нимабўлди?–дедимужавобҳам кутмайуйга
кирдим.
Акам дадамнингелкалариданушлабтурар,опам сочиқбилан
елпир,онам эса орқароқда дадамдан паналаб йиғларди...Акам
дадамгақараб:
–Дада,ана,Бонукелди,–деди.Опам:
– Сени қайта-қайта сўраяпти,– деб пастки лабини қаттиқ
тишлади.
–Дада,дадажон,менкелдим,нимадейсиз,нимақилай?
Сув сўради.Пиёлани ҳовучимда узатдим.Лабларинингикки
ёниданоқизибичди.Кейинюзимгаузоқтермулибқолди.Ниҳоят
таниди.
–Хайрият,келдингми?Ёнимгаўтир,ҳечқаёққакетма...
Жудачуқурватез-тезнафасолабошлади.Икки-учдақиқаўтиб
янаменисўради.
–Дада,шуердаман,ёнингиздаман,нимақилай?
Узоқтермилибтурди...Танимади.Атрофдагиларнингҳаммасига
бир-бирқарабчиқди.Акамданянақайтиб:
–Бонуқани?–дебсўради...
Ҳарқанчагапирмай,қўллариниўпибкўзимгасурмай,юзларига
ҳўлюзимнибосмай,менитанимади.Кейиншошилибҳамширакириб
50
келди.Қонбосиминиўлчаб,“Тезтушяпти”,дедисаросималаниб.
Уколтайёрлаб,дадамнингқўлтомиригатушаолмагач,шприцни
бўйиндагишакартомиргасанчди.Томирданакдекбўртайибшишиб
чиқди.Ҳамширабош чайқаб,игнанисуғурди-да,ликопчагаташлади.
Дадамнингюзлариданқонқочиб,кўзларитортилибкетабошлади...
–Дадажон,“Лаилаҳаиллаллоҳ”денг,калимақайтаринг,–дедим.
–“Лааааила...ҳаилл...Аллоҳ,–дедитовушиузилиб-юлқиниб...
Шошибқолганҳамшира билакнингикки-учжойигашприцуриб
ҳамтомиргатушаолмади.Менунгаёрдамберибтурганэдим.Дадам
қўлимдан маҳкам ушлади.Қўл курашида олишадиганлар қандай
тутишса,бизбир-биримизнингпанжамизнишундаймаҳкамбоғлаган
эдик.
Ҳамширанинг“Кечиқдик,улгурмадик,бефойда”,деган сўзидан
ўзимгакелиб:
–Ўлдими?–дебман.
Акамйиғиаралаш:
– Ҳа,Бонужон,қўлларини қўйиб юбор,ётқизиб қўяйлик,
қийналмасинлар,–деди.Онам:
–Дадангўлди,болам,ҳаммаситамом,ҳаммаситугади,–деди
ҳўнграб...
Акамдадамниётқизибқўйгач,қўлларимизниажратишгаҳаракат
қилди.Бироқменбуилиқ,кучливамеҳрибонқўлниқўйибюборишни
истамасдим...
Акамдодсолибйиғлади.Опамҳамҳўнгради...Онам,янгамҳам...
Фақатментошгаўхшабқотибқолганэдим...
Худдикутибтургандек,бирзумдаҳовлиодамгатўлибкетди...
Бирин-кетин опаларим “дадам”лаб,аммаю амакилар “акам”лаб
келишди...
Қолганинисўзбиланифодалаббўлмайди,акажон...
***
11октябрь
Кеча телеграмда “Кун ҳикматлари”ни ўқиб турсам,
“Бошқаларнингқалбларидаги ғам-ташвишларини билганингдаэди,
кўнглингдаги ҳаловат учун Аллоҳга ҳамдусанолар айтар эдинг”,
51
дегансатрларгакўзимтушибқолди...
Биз одамлар шунақамиз,бировларни худбин деймиз-у,ўз
манфаатимизучунбошқаларниқурбонқилаётганимизниўйлабҳам
кўрмаймиз. Ўзимни шундай ҳис қиляпман... Чунки менинг
тингловчимнингҳамюракларидагиоғриқлинуқталарменикиданкўп
бўлсакўпки,кам эмасдир.БекорқилдиммидейманСизнибезовта
қилиб?
Малолимкелмаяптими?
Ростиниайтсам,дадамнисоғиндим...Жудаям...
***
Бир мўмин савдогарнинггўзалликдатенги йўқ рафиқаси бор
экан.Савдогарўзжуфтиҳалолинибеҳадсевар,имконқадартижорат
корвониниманзилдан-манзилгақистабборар,тезроқуйигақайтиб,
маҳбубасиёнидабўлишинихоҳларкан.
Шу тариқа кунларни қувиб ойлар,ойларни қувалаб йиллар
ўтаверибди.
Бир куни Шом юртида савдо қилиб, тарқатган моллари
даромадини буромадига чамалаб,ҳисоб-китоб қилаётса,изидан
келгансарбонбирмактубтутқазибди.Савдогарнингопасибитганбу
хатдатақдириазалҳукмиилааёлинингюзигачечактошиб,аввалги
ҳуснидан нишон ҳам қолмагани,билъакс,“хунук”деган таъриф
бечорахотингамақтовдексифатбўлишибитилганэкан.
Бушумхабарданғуссагачўмгансавдогарчунабринайсонкўзёши
тўкиб,ёқачокайлаб,қайтарйўлбошинитутибди...
Алқисса,учойтоғутошданошиб,саҳроюкўлникечибхонадонига
етиб келган савдогар чиммат ёпинган хотини билан довдираб
кўришаркан,унингҳуснижамоливажҳиданқилганарзушикоятига
жавобан:
– Бас,йиғини тўхтатинг,хоним,обидийданингзарар-касофати
андоқким,каминахожангизбухабарниэшитганданбериқароғимни
кўзёшидан тиёлмадим,ўзимга,кўзимга зулм этдим,мана энди
кўзларим ёруғдунёникўрмассўқирбўлди.Зеро,минбаъдсизнинг
чиройингизўзаҳамиятинийўқотди.Тасаввуримдаўша-ўшагўзалсиз!
Бовужуд, кўнглингиз гўзаллиги зоҳирий ҳусндан минг чандон
52
улуғвордир!–дебожизагатаскинберибди.
Шундансўнгсавдогаркасбинийиғиштириб,уйданчиқмасбўпти.
Аёликечаюкундузиунингхизматидаэкан.
Йилларўтибқазомуддатиетиб,хотинчиндунёгарихлатэтибди.
Унисўнггиманзилигақўйиб,қабрбошидағамбодаўтирганмўминга
дўсти:
–Бўлди,қазовакадаргабўйинсунмоқдаркор,тур,эйбиродар,
уйинггаетаклабэлтибқўяй,–дебди.
Унгамўминшундайдебжавобқайтарганэкан:
–Боравер,дўстим,менянаозгинаубиланёлғизқолмоқчиман.
Уйга етиб олиш ташвишимни қилма.Менингкўзларим сўқирмас,
йигитликдавримдагидайўткирвабасир.Азбаройиаёлим“Чечакдан
бадбашара бўлдим,эримнинг кўзига қандоқ кўринаман”,деган
истиҳоладан қутулиши учун ўзимни кўр бўлиб қолгандай,сўқир
бандадайтутдим...
***
13октябрь
Дадам акамга“Кўрибкўрмаслик,билиббилмасликсанъатини
эгалламаганэроиладабахтлибўлолмайди”,дебюқоридагиривоятни
келтирганэди.
Раҳматлибуҳикматниайтаркан,“корвон”дебатайтаъкидлагани,
Зебоопам“Карвон”бўлмайдими,дада,китоблардашундайёзилади”,
деб ақллилик қилганида,“Карвон”дейилса,карларнингбошчиси
тушунилади,аслида“корвон”–ишэгаси,битирувчисидегани,қизим”,
дебуқтирганди.
Кейинчалик,паст-баландникўриб,баъзиўринда“карвон”дейилса,
моҳиятантўғрибўларкандеганхаёлларгаҳамборганман.
***
15октябрь
...Ҳаммадафнмаросимигатайёргарликкатушибкетди...
Ким ғассолга чопган, ким гўрковга югурган, биров
камчиликларниростлаганибозоргаошиққан...
53
Бушошма-шошарликвабетоқатликданменёқатутибтаажжубда
эдим:“Шунчапайтсокиняшаганинсоннегабирданерюзигасиғмай
қолди?Негауниеростигаберкитишгашунчаликошиқишади?Кимга
халалберяптиу?Кимгаортиқчаликқиляпти?Дадам-а,мўмингина
дадам-а...”
Амакимонамга:
–Янга,акамниоҳорлироқкийимларинитахлабқўйинг,гўрковга
берилади,–деганди,онам:
–Иби,садқаижон!Лекинбиттагўрқазгангашунчаликсийлов
нега керак? – деб эътирозланди. Акам ҳам онамни қўллаб-
қувватлади.Шундаумрим бинобўлиб,амакимданбирмартаақлли
гапчиққаниникўрдим:
–Мирхонд,мана,янгиуйганеччийилданбериуринибётибсан.
Қанчапулсарфлаганингниўзингбиласан,худобилади.Янга,бубир
мисол-да, ўғлингиз нари борса эллик-олтмиш йил яшайдиган
вақтинчаликуйгашунчахаражатушунчавақтсовурибётибди.Энди,
янгажон,гапакамнингқиёматгачабошпанаси,абадийуйиҳақида
кетяпти.Ўлақолсинкийилганкўйлакиштонупошнасиқийшиқэски
бошмоқ!
Онамҳам,акамҳамбирзумлолқолишди.
Балки,амаким бугапни бироржойдаэшитибилиболгандир,
аммоменгаямжудаибратликўринди.
Дадамнибошқауйгакўчиришди.Эртасисаҳарпокшўйкелгунча
яқинларимайитниювиб-тарабқўйишикеракэкан.
Ҳовлидақолганлараёл-эркакларгаалоҳидажойтайёрлашбилан
овора,менбиланҳечкимнингишибўлмайқолди...
–Кимкиоламданўтса,ортидақолганларўқигандуоюфотиҳасиу
дунёдабакоркелади,жаннатэшиклариниочади,–дердибобом.
Таҳоратолиб,иккиракаатнамозўқидим.Дадамулгурмайқолган
калималариничарчаб,чанқабқолгунимчақайтардим вамарҳумлар
руҳигабағишладим...
***
16октябрь
–Акамниохиргимаротабакўрибқолинглар,тағинармонқилиб
54
юрманглар. Покшўй ювинтирганидан кейин аёлларга рухсат
берилмайди,–дебамакимҳовлигачиқибкетди.
Зебо опам ва янгамдан ташқари ҳамма бир назардан кўриб
чиқди.Навбатменгакелди.Дадамгақара-абтурдим...Одам ҳам
шундайчиройлибўладими?Эҳ,Зебоопажоним-а!Шундайодамдан
ҳамқўрқадимикиши?Дада-куахир!Юзлариоппоқ,қошвакиприклар
узун-узун,тимқора.Бурнитик,қиррадор,лаблариқаттиққимтилгану,
кулгигамойил...
Бобом раҳматли “Жон узилар чоғи мўмин одамга жаннат
боғчалари кўрсатилади.Марҳумнингтабассуми шундан далолат”,
деганиэсимгатушди.Илоё,жойингизфирдавсчаманзоридабўлсин,
дадажоним!..
Дадамнингталабаликсуратларини,альбомлариникўпкўрганман,
ҳозирхуддиўшаёшлигигақайтибқолгандекётибди.Тикилибтуриб:
–Дадажон,бемавридкетибқолдингиз,–дебюрагимданўтказиб
турганэдим,акам:
–Кўптермулма,майитбезовтабўлмасин,–дебюзлариниёпиб
қўйди.
“Майит”дегансўзмиямгаоғриқберди.Дадам...майит...марҳум...
Амаким қайтиб кириб,деворга суяниб ўтирди.Аҳён-аҳён “Ҳа,
акажоним-а!”деб қўяр,бунолиш озурда дилимни баттар вайрон
қиларди.
Вақт ярим кечадан оғган бўлса-да,дадамнингсинфдошлари,
яқинўртоқларитўп-тўпбўлибкелаверди.Ўнчоғлиодам хобгоҳга
кирибвидолашибчиқди.Хонадаамакимваакамқолдик.Амаким:
–Бор,Бону,ётибдамингниол,эртагасенгакўпкучкеракбўлади,
дадангниёнидабизқоламиз,–деди.
–Йўқ,дадамохиргикунмеҳмонимахир,–дебунамадим.
Тонгоқарибкелабошлади.
Ғассолкелгач,меничиқарибюборишди.Дадамниохиргибор
кўрганимшубўлди.
Таомилга кўра эркаклар овоз олишди...Иккинчи томондан
аёллар...Бошим айланиб,кўзим тинибкетди.Нимабўлгандаҳам
келим-кетимвақтидаодамларорасидабўлишкеракэкан.
Негалигинибилмайману,ҳечдодлаб,бақирибйиғлайолмадим.
Ичикиб,унсизйиғлайман.Буйиғиҳисобгаўтмасэкан.Қишлоқнинг
55
кайвонисикелиб:
– Овозолиб йиғланг,одамлар айб қилади,– деб қулоғимга
пичирлабкетди.Уринибкўрдим.Эплолмадим.Аммамкелиб:
– Нега овоз чиқармаяпсан?Акам сени ҳаммадан кўп яхши
кўрарди,овозқўйибйиғла,–деди.Ҳечнимадемадим.Биқинимдан
қаттиқбурабчимчилаболди,–овозчиқарибйиғла-е,одамларайб
қилади!
Астағфируллоҳ,жиннибўлганмибулар,менийиғимникўришучун
келишганминимабало!Эйхудожоним,фаросатбербандаларингга,
дебичимдаянакалимаўгиравердим.
Бир вақтдеразадан тобутни олиб чиқишди.Олдинда акам...
тўннисириббелбоғбоғлаган,бошидадўппи,кўзлариқизариб,шишиб
кетган...кейинамаки-тоғалар...
Тобутниҳовлигақўйибжанозаўқишди.
Юрагимқонбўлибоқибтушди...
Атрофгақарадим,ҳовлидаоёққўядиганжоййўқ...Тобутгаетиб
олиш иложсиз,елкалардан-елкаларга ўтиб,қайиқдек чайқалиб
боряпти...Шундателбаларчадодсолиб,фарёдкўтарибман:
–Меншўрликникимгаишонибташлабкетяпсиз,дадажон!
***
...Кўзимни очсам, тепамда онам, холамлар, опам, акам
туришибди.
–Эртагададамгабегойижума,тур,Бонужон,бунчаухладинг,–
дедиопам.
–Дадамниқабргакимқўйди?–сўрадим.Акам:
–Менқўйдим,ўзимқўйдим,–деди...
Ҳа,ўғиланашукунгакеракэкан-да...Оталаршунингучунўғил
фарзандсўраркан-да,дебўйладим.
–Ҳай,борингизгашукур,раҳматсизга,–дебпичирладим.
–Нимаучунраҳмат?Дадаммениямдадам-ку!Ўғилманменам,–
дедиакамелкақисиб...
***
19октябрь
56
Шундай қилиб,тўй номаълум муддатга сурилди.Бу ҳақда
гапириштугулўйлашҳамкўнгилгасиғмасди.
Дадамни жойларига қўйганимиздан кейинги куни Олмос
амакиларибиланкўнгилсўрашгакелди.Албатта,ёнигаборолмадим.
Узоқданкўрдим,бошидадўппи,қаддиэгик...Дарвозахонадагиёғоч
эшакдаўтирибузоқтиловатқилишди.
У кунлар,назаримда,бировнингҳаётидан олинган парчадек,
қайсидирасардаўқиганим лавҳадекбегонатуюлади.Ўшакитобда:
“Отасиўлганэркактўлақонлиэркинвамустақилбўлади,аёлэса
баттарожизвақарамгаайланади”,деганаччиқсўзларёзилгандек
эди...
***
20октябрь
Учликмаъракаберилди.Унданкейинеттилик...
Йиғиоддиймашғулотгаайланиб,мотаммоҳиятинийўқотаборди.
Эндиэшикданоёқтовушикелса,аёлларбеихтиёрўринларидантуриб,
бириси тиззасигашапатлаб,бошқаси қўшқўллаббошини тутганча
йиғи-сиғини бошлаб юборар, ора-чора “Фалончи кўринмадими,
пистончинингкийиб олган кўйлагини қара!”каби мавзулардагап
ташлашиболишарди.
Дадамнинг тобути ердан узилган куни мен учун ҳам ҳаёт
тугагандай,қиёмат қойим бўлгандай туйилган,ҳовлида ивирсиб
юрганодамларўтааҳамиятсиз,майдакўринибқолган,ўтинёриб,сув
ташиётганларга қараб нега буларнинг кўнглига бу қадар икир-
чикирларсиғяпти,негабуларосмонниёрибфарёдкўтаришмаяпти,
дебҳайронбўлардим.Билсам,буқайғуменики,буандуҳфақатгина
менгақарашлиэкан.
Хонадон дадамнинг йўқлигига кўникиб бўлган, бир-бирини
етаклабкеладиганмаърака,расм-русумўзмаромидаўтибборарди.
Ўлдинг–ўчдингэкан.
Кунларзахкашнингсувидайортигақайрилмайсокинкетаверди...
***
57
– Буйил Наврўзбўлмайди.Янаги йилгақолдирилди,– деди
қишлоқвакили.Амакиюаммамлар:
– Акам тадбирларни, маъракаларни яхши кўрарди,
ўтказаверинглар,–деброзиликберишди...
Йигирмабиринчимарткуниэрталаббирчелакҳалим келтириб
ташлабкетишди...
Дадамҳалимнияхшикўрарди.Қишлоқвакилинингўғлибайрам
учунсолимпулигакелганида:
– Эртабиланбориббиркосаҳалисаеб,биттайўрғалабўйин
тушибкеламан,–дебҳамманикулдирганэди...
Афсуски,насибасиқўшилмаганэкан.
ҲарНаврўздачолларбиланвақтлиборибисми-расминиқилиб,
ҳалимқозониниочдирар,аввалбайрамгакелолмайдиганқарияларга,
дардмандларга,етим вақаровчисини йўқотганларгабиркоса-бир
косатарқаттириб,кейинтадбирнибошлашгафотиҳаберибкеларди.
Бизшеървақўшиқбиландавомэттирардик...
Буйилҳалимтарқатилибди,холос...
***
22октябрь
Дадамнингйигирмасиниўтказиб,ўқишгақайтдим.
Эшитган,бошимдаги оқ рўмолимни кўрган таниш-билишлар
кўнгилсўраббаттаркўнглимниэзишди.
МенучунягонатаскинваюпанчОлмосэди.Уҳаркунимендан
хабаролар,қайта-қайтаСМСйўллар,меничалғитишучунбўлсакерак,
китоблар совғақиларди.Аммо...китобдаги ҳар бир сурат,воқеа,
ҳаттоисмлардадажонимниэслатаверар,Олмосгаўзимниқувноқроқ
кўрсатишгауринсам-да,юрагимҳилвирабборарди.
Гоҳида уйга қайтарканман,остона ҳатлаб ҳовлига киришим
билан ичкаридан,“Келяпсанми,жон қизим,ўқишларингяхшими,
қийналибқолмадингми?”дебдадам жилмайибчиқиб,пешонамдан
ўпадигандайтуйилаверарди.
***
58
Биркуниуйгақайтсам,остонадаонаммунғайибгинаўтирибди...
Қийин-қийин – онагинамга қийин бўлди, ҳар ўқишдан
келганимдададамбиланқаршиолишарди,дебюрагимданбирнима
узилди.Билдирмасликучункулибкелиб:
–Ҳа,онажон,менгайўлқарабўтирибсизми?–дебюзларидан
биттаўпдим.
Онамтўлибтурганэкан:
– Ҳа,сендан бошқа кимимни кутаман,болам,– деб йиғлаб
юборди.
–Сизганимабўлди?
–Биргапайтаман,хафабўлмайсан,хўпми?
–Хўп,нимагап?
Онаменгинимижжаларигабосиб:
–Аканггапулзарилэкан,бобонгниҳовлисинисавдогақўйибди,
–деди.
Музлабқолдим...
Бирвақтакамкелди.
– Ҳовлини нима учун сотяпсиз?– деб гап бошлашим билан
онамгабақирди:
–Дарроветказдингизми?Ўзимайтардим!
– Биринчидан,онамгабақирманг,айтганбўлсабегонагаэмас,
қизигаайтди.Иккинчидан,барибирэшитардим.Учинчидан,ҳовли
дадамники,сизники эмас,сотишга ҳаққингиз йўқ!Сотилмайди!
Тамом,вассалом!–дедим.
–Дадамданкейинмеросменгақолади,чункименёлғизўғилман,
–дебғудилладиу.
– Меросхўрлигингизга қаршилигим йўқ. Лекин у... оддий
ҳовлимас...
Акамростманаажабланди:
–Нимасиоддиймас?Хароблигими?
–Бобомяшаган...Бобом...
Акаммажбуранкулди:
–Ҳозиряшамайдичоғи?
Нимадейишгасўзтополмай:
– Дадам,ўғлим бобомерос ерларимни сотсин деб қолдириб
кетмаган.Унданкўраўзингизниҳовлингизнисотинг!
59
–Янгиерни-я?!Бону,сенгаҳаммагапниижикилабайтиш керак,
дадам шифохонадаётганидақайнакамданқарзолгандим.Улартўй
бошлашяпти,пулкеракэкан.Қарзимниқайтаришимкеракми,йўқми?
–Қанчақарзингизбор?Нимагабизнингхабаримизйўқ?
–Анчагина!
–Ундаозгинакутишсин,менШоираопамдансўрайман,узамиз
қарзингизни.
–Йўқ,менгакўппулкерак!
–Янанимага?
–Бону,ҳаддингданошма,менотаўрнидаотаман,сенгаҳисоб
беришимшартмас!
– Мен ҳисобсўрамадим,пул нимагакераклигиниям билишга
ҳаққимйўқми?
–Керакбўлмагандасотмасдим!
–Эркакерсотмайди,ака!
–Менлафзқилдим,гапимданқайтсамиснодгақоламан.
– Дадам тўртта қиз чиқариб,ўғил уйлантириб ер сотмаган.
Арвоҳданқўрқмайсизми?–дедимаччиғимгааччиққўшилиб.
–Удаврларбошқаэди,–дедиакам.
Янгамкурктовуқдайҳурпайибкелиб,можарогақўшилди:
– Акангни пули кераг-у,ўзи керакэмасми?Унингобрўси-чи?
Акамдан қарз олган,шуни бериш шарт!Маҳримга берган тилла
занжирийўқолган,худобилади,бироволганми...Эндиқалинроғидан
тақмасамтўйдауятқилишади...Болаларникийим-бошигаҳамқараб
бўлмайди...
–Ҳа,эндитушунарли,хотинимгаваъдаберганманденг,ака,–
дедимўпкамтўлиб.Янаакамўрнигаянгамжавобберди:
– Эрим Россиягаборибишлабтопганини даданггаишлатган,
сенларгасарфлаган.Ҳаммапулнибошигасувқуйганўзларинг...
Менянгамгаҳечнимадеёлмадим.Янакучимакамгаетди:
–Янагисафарпулкеракбўлгандаонангизбилансинглингизни
ҳамсотинг!
Ўқнишонгатегди– гапим акамнингжон-жониданўтибкетди.
“Ҳе!”дедиююзимгабиршапалоқтортибюборди.
Шапалоқзарбиданбетим биржизиллабўтганбўлса,менгақўл
кўтарганиюрак-юрагимниўнборшилибўтди.
60
Янгамакамгақараб:
–Қалайэкан?Анашунақа,синглинггасиғиниб,майдагапбўлиб
юравер,–дедиуниямсенсираб.
Акам янгамга ёпишиб,бир-икки тарсаки туширган бўлди.У
аюҳанноссолганчакўчагачиқибкетди.Онам:
– Агар ўша ҳовли билан ишинг битадиган бўлса,бор,сот!
Московда ишлаган пулларингниям чиқариб ол!Бошқа сарфлама
бизга!Нимабўлса,пешонамизданкўраверамизэнди,–дебйиғларкан,
менинг билагимдан тутиб,– бундан кейин акангни ишларига
аралашма,билганбўтқасиниесин!–деди...
***
25октябрь
Бобоҳовлисотилди.
Акам“қарз”ларинитўлади.
Янгамянгизанжирлибўлди.
Тўйгателевизўрқўшанқилишди.
Ҳовлиможаросигача,шукур,акамбор,дебюрардим.Ўшакундан
бошлабакамниҳамюрагимгакўмдим.
Мен дадамнингхонасида “Роҳати дил”ни ўқиётсам,акамнинг
иккиўғлидастурхонгатаклифқилиб,остонадатуриболишди.Кейин
онам,ниҳоятакамовқатгачақирибкелди.
–Менминнатлиошемайман,–дедим.
Акамёнимгакосакўтарибкелиб,кечиримсўради.
–Йўқ,кечирмайман!–дедимжаҳлбилан.
– Ол,овқатни е,Бонужон,мени эзма,мажбур бўлмасам
қилмасдимшуишни,–дедиакаммуросасозликбилан.
Баттар жиним қўзиди.Деразани очдимуовқатни коса-посаси
биланулоқтирибюбордим.Акамбирқалқибтушди,рангибўзарди:
–Кечирмайсанми?–дедихириллаб.
–Кечирмайманми?Ниманикечирай?Сизҳақ,менноҳақман-ку!
Негакечиримсўраяпсиз?
– Демак,сенга ака керак эмас,шундайми?– деди кўзлари
олайиб.
– Йўқ!Агар ака дегани сиздай бўлса,керак эмас!Дадасиз
61
яшашгакўникдимми,акасизҳаётгаямчидайман!Бўлди,дадамбилан
биркундаакамниямкўмдим!–дедим.
Акамшахдбиланташқаричиқиб,эшикниқарсиллатибёпди...
Онамдастурхонданқўлтортганиникўрганянгамжавраб-вайсаб,
иккиболасинидиконглатибуйигаолибчиқибкетди.
Шу можаро сабаб акамнингрўзғори бутунлай бошқа бўлди.
Ҳовлидабир-биримизгасуянибонамбиланқолдик...
***
27октябрь
Бир кун ўқишдан қайтаётсам,ёнимга машина келиб тўхтади.
Қарасам, акамнинг қайинакаси. Шаҳардан келаётган экан,
саломлашиб,чиқиболдим.
–Ака,сизданМирхонднингқанчақарзиборэди?–дебсўрадим
мавридинитопиб.
– Қанақа қарз? – таажжубланиб юзимга бир қараб қўйди
акақариндош.
–Дадамшифохонадаётганпайтларипулданқанчаёрдамқилган
эдингиз?–суриштирувнидавомэттирдим.
Убирозўйланибтурди-да:
–Мендомодгаҳечқарзберганимйўқ,ҳазиллашгандир,–дедию
ўйланибқолди.
– Яқинда синглингизни тўйи арафасида қарзини қайтардими
ахир?–дедимҳайратаралаш.
–Йўқ,домодбиланолди-бердимйўқэди.Фақатқўшанучунюз
доллар берди.Кейин...телевизўр ҳам...Эрта-индин жиянчаларни
тўйидақайтарамизнасиббўлса...
Тушунарли...
Буҳақдаҳечкимгаоғизочмасликкааҳдқилдим...
Машина қабристон ёнига етганда секинлади,акақариндош
магнитофоновозинипасайтирди.Юзимизгафотиҳатортибўтдик.
Ана,дадамнингқабри.Ҳалитупроғинам.Энди-эндимайсалари
нишурибчиқяпти...
***
62
1ноябрь
Азадородамбировгакўрингисикелмайди.
Балки,кимлардир ачиниб қарашидан безиб,эҳтимол,аза
кийимидан ноқулай тортиб... билмайман... Бундай пайт одам
марҳумни асраб қололмагани учун ўзини бошқалар олдида
гуноҳкордекҳисқиладими...
Менҳамдадамнингруҳиқошидаўзимниайбдорсезардим.
***
4ноябрь
Бобоҳовлинисотиболганқўшнименикўрибанчахижолатчекди.
Рухсатсўраб,бобом билан китобхонлик қилган даҳлизда ўтириб
тиловатўқидим.Ҳаммақадрдонларим–ўчоғуболоргачабирма-бир
хайрлашибкелдим.
***
Акамбиланюзкўрмасбўлганимиз,ҳайҳотдайҳовлидаонамнинг
ёлғизқолиши мен учун зўр қайғубўлиб кўринар,кўнглимга қил
сиғмасди.Аммофурсатўтиб,букўргиликларшахсийфожиамнинг
бошланиши,янатўғрироғи,ҳолвасиэканинитушундим...
Олмостўйнитезлатайлик,дебқистар,бирордўконёниданўтиб
қолсакмениичкаритортиб,кийим-кечакми,уйжиҳозимичамалаб
танлаб,фикримнисўрар,нархинисуриштириб,ёндафтарчасигаёзиб
оларди.Менингоилавийаҳволимўзимгамаълум,ўликчиқаргангаўн
йилтегмадегангапбор,орзу-ҳавасўзйўлига,келинкўйлакнингнархи
бойвуччаникапалакдекқитиқласа,мендақаларничаёндекчақиши
тайинэди.
Олмоснинграъйигақарабдўконкезибюргандик,рўпарамизда
дўхтир холаси пайдо бўлди.Аслида,убизни узоқдан кўриб атай
йўлимизни кесиб чиққани аён:ичкари салқин бўлса-да,саратон
егандай бўғриқиб кетганди.Салом-аликдан кейин менга ёвқараш
қилиб:
– Ҳа,пошшақиз,дадангизниқирқичиқдими?– дебписанда
63
қилди.МенжавобберишгаулгурмайОлмосжонимгаоракирмоқчи
бўлди:
–Бироғайнимдаомонатгапборэди,шуниайтганикиргандик...
–Қачонданберийигитниомонатиниазадорқизетагида
етказадиганбўлдик?–дебунингҳамоғзигаурди.
Кейинбирданҳушёртортиб,лабларимга,қошларимгақаради.
Мен қўрқиб кетдим.Чап қўлимни тутиб,айлантириб текширди.
Бармоқларимучипўстташлабоқаринқирабтурганишубҳалантирди
шекилли,–буқачонданбери?–дебсўради.
–Кечақишлоққаборганимдагулэккандик,атиргул,ўшаники,–
дедимқўлларимниортимгатортиб.
Бирданкўнглим ўксибкетди.Шартбурилибдўконданчиқдиму
бекатгақарабкетавердим.Анчаюргачтўхтаб,ортимгаўгирилдим.
Йўқ,Олмоскўринмади...
***
5ноябрь
Очиғи,мотамсабабўзимгаунчақарамайқўйгандим:азадорқиз-
жувонпардозқилсаайбсаналади.Шубоискўзгугаҳаманчаданбери
ишим тушмаган, қараган бўлсам ҳам шунчаки нари-бери кўз
ташлагандим.
Шоираопамнингуйигакелибхонамгакирасолибдарҳолкўзгуга
ёпишдим.Ҳа,қошларимнингтаги шамол ялагандай қуруқшаган,
лабларимёрилиб,пўстбойлагандай...
Бухотиннимахаёлларгабордийкан,нимаданшубҳаландийкан?
Олмоснингқўнғироқларигажавоббермадим.Холасивалламат
бўлгандаямортимданкелиши,мениюпатишикеракэди.СМСюборди:
“Бунчатезкўзданғойиббўлдингиз?Холамбиланхайрлашибчиқсам,
ерукўкдайўқсиз...Эртагаўқишингизгаўтаман”.
***
7ноябрь
Лекин Олмос эртаси, индини ҳам келмади. Учинчи куни
муюлишдакутиболиб,узрсўраганбўлди.Айтишича,Самарқандда
64
доришунослартанловидақатнашиб,ғолибларқаторигаилашмабди,
тўғрироғи,ташкилотчиларпорасўраган экан,жаҳл қилиб,соврин
керакмас,дебуйгақайтибди.
Менбусўзларгаишонмадим.Кўнглимғаштортди.Ғашликкаяна
бирсабаб,уора-чораменингқошимга,лабимга,бармоқларимгасин
солибқараётганибўлди.
***
14ноябрь
Ментемираткидебўйлаганнарса,ҳайҳотки,бошқабалобўлиб
чиқди.Автобусдауйгақайтаётганчоғим биртаманноаёлюзимга
ғалатиқараганинипайқадим.Ҳамроҳига:“Тавбақилдим,гулдайқиз
лабиданбузилибди-я”,дебшивирлаганиқулоғимгачалиниб,ичимдан
зилкетдим.
Хавотиримни онажонимга тўкиб солдим.Онам юзимни икки
кафтигаолибёруғликкатутиб,бирпасқарадию елкасиучибйиғлаб
юборди:
– Вой шўрим-а,шўрликкина бошим-а!Энди букўргилик ҳам
бормиди!Жонболам,қошинггақошлиқми,ўсма-пўсмақўй,лабингга
бўёғингнисур,оқарибқопти-я,еттиуруғимизгайўламаганнарса-я!
Худоганимаёмонлигингборэди-я,шунчаурганиетмасмиди?Сендан
бошқаёмонийўқмикан-а?Войболам-а!
Иккидунёзимистонбўлди.
Олмос нега тайсаллаб қолганини тушундим.Тонггача худога
йиғлабилтижоқилиб,жойнамозустидаухлабқолибман.
Тушимгаолтиёшликпайтим,боғчаданқизамиқюқтирибкелган
кунларим кирди.Ўша-ўшаманзара:бошимгачамайдатошмачалар
босибкетганисабабсочим олибташланган,миттипуфакчаларсув
ёрибёйилмасиндебкўкдоритеккизилганиданюзимажи-бужибўлиб
кетган,иримқилибқип-қизилгулноркўйлаккийгизибқўйишганидан
масхарабознингўзгинасибўлибқолганим,ойнагақараганиюрагим
бетламайтошойнагадастурхонёпибқўйганим,юзимнисийпалаблаб
буриб йиғламсирасам онам қучоқлаб кулгани,акам “Олабўжини
кўрмадингларми?”деб менга тегишгани,опаларим бир-бирларига
қарабсирликўзқисишгани,кўрпагабурканибўксибётганларим...
65
эшикданқучоқёйибкирибкелгандадажоним бошимнисиламоқчи
бўлса нари қочиб,тегинманг,сизгаям юқиб қолади,деганимда
кўзлариникатта-каттаочибқарабқолгани,бобомисириқайлантириб
дамсолаётганидаэндитузалмайманми,деббараллайиғлабюбориб
ҳамманичўчитганим...бариникўзгудагидеканиқ-тиниқкўрдим.
***
Эртасикўчагаодамчиқмасдан,саҳарлабшифохонагабордим.
Меникўрикданўтказганврачкўнглимникўтариб,буҳечнарса
эмас,жиддийкасалликҳисобланмайди,фақатгинажигарфаолияти
бузилган холос,деб дори ёзиб берди.Умидим учқунлади.Енгил
тортдим.Онамнингҳамчеҳрасиёришиб,шифокорнидуоқилди.
Парҳез тутдим,суртма малҳамларидан ниқоб чаплаб уйқуга
ётадиганбўлдим.
***
15ноябрь
Олмосэндиҳарҳафтадабирбор,фақатжумакуниСМСёзадиган
бўлди.Эндиўйлабқарасам,буйўқловшунчакимажбуриятюзасидан,
бир пайтлар ичилган қасаму,берилган ваъдалар уятидангина
қилинган экан... Мен ҳам уни ортиқча безовта қилишни
хоҳламасдим...
Табриклар қисқагина,беш сўздан иборат бўлиб:“Ассалому
алайкум.Жумамуборакбўлсин!”тарзидахудди қолипдан чиққан
ғиштдайкелар,менингҳамжавобим:“Раҳмат,сизгаҳам!Борингизга
шукур”қабилидаэди...
***
Сессиябошланишиарафасидаўқувхонамизэшигитақилладию
устозимизменичақириб,бираёлсўроқлабкелганиниайтди.Ҳайрон
бўлиб чиқдим,йўқловчи билан салом бериб сўрашдим... Аёл
Олмоснинг онаси эканлигини,гаплашиб олишимиз зарурлигини
айтиб,ташқаригаетаклади.
66
Спортмайдончасидагиўриндиқларнингбиригаборибўтирдик...
Ўртаганоқулай,зилсукунатчўкди.Юрагим биринчимартақафасга
тушганкаптаркабипотирлар,қош-кўзимдагинуқсоннияшириш учун
ергақараб,бармоқларимнимуштқилибберкитибўтирардим.
Аёл биратўла муддаога кўчиб қўяқолди. Яқинда Олмосни
уйлантиришларини, тагли-тугли, ўзларига муносиб хонадоннинг
қизинисўрабқўйишганини,кечатўйкунинибелгилабкелишганини
айтдию бошимданбирчелакмуздайсувқуйгандайбўлди...Менинг
қарашимдагисаволаломатинипайқаб,норозиоҳангдабизникига
борган эркак совчилар Олмоснинг домлалари эканини, бу
ўзбошимчаликданоилабехабарванорозилигиниписандақилди.
Мазам қочди,кўнглим беҳузурбўлиб,кўзим тинди,еруосмон
чайқалабошлади.Эндиаёлнинговозибулутларортидан,майсалар
остиданкеларди:
–Ҳа,қизий,ҳаётниўйинчоқбилибмидинг?Ҳаркимнингазалий
қисмати бор,уни ўзгартиролмайсан.Ё чиройинг билан тақдир
яратмоқчимидинг?Ҳуснҳам омонатнарса,бугунбор,эрта– йўқ!
Тўғриюрганингдаюзинггадоғтушмасди,хўпми?Кўзгугабирқара!
Нималигингэсингданчиқмасин!Кўрпанггақарабоёқузат!
МениШоираопамникигадугоналаримолибкелибташлашибди.
Эртасига бор гапни опамга тўкиб-солдим.Опам ҳам бошимни
қучоғигаолибмунчоқ-мунчоқйиғлади.Шунда...дунёдамениушлаб
турганягонаилинжимдан,биттагинаумидимданҳамажралганимни
ва...Шоираопамдекқиёматлижигаримборлигинианглабетдим...
***
19ноябрь
Вақтўтгансайинҳолсизланиббораётганэдим,асабийлашсам
қўлларим қалтирабқоладиган бўлди.Аста-секин бармоқларим ва
оёқларимпанжалариоқарибкелабошлади...
Учинчи босқичда ўн кунча ўқигач,Қоровулбозорга пахтага
кетдик...Сал-пал юракка шамол теккандай бўлди...Кейин пахта
чаноғиқўлимнитилганжойлариоқарибкетди.Сўнградоғларёйилиб,
аъзойибаданимгалахтак-лахтакбўлибтарқалди...
Биркундалагаотланибтурсам,деканимизёнимгакелиб:
67
– Негабунақабўляпти?Бужиддийкасаллик,ота-онанггаайт,
дўхтиргакўрсатишсин,–деди.
– Хўп,айтаман,– дедиму,кимга айтишимни,кимдан нажот
кутишимникўзолдимгакелтиролмадим.
Аслида,яқинларимданйироқюриш менгамаъқулэди,уларнинг
ваҳималикуйинчаклиги,шафқатименизадақилган,айниқса,тўзғиб
бораётган чиройим билан онамни об-оташларга ташлашни
истамасдим.
***
23ноябрь
Касалликавжолганисариодамовибўлибборардим,сабабиаён,
ҳаммаустимдан кулаётгандек,раҳми келиб,ачинибқараётганлар
ҳам ич-ичидан мамнундек туйилар, хайрият, бу дардга мен
чалинмаганман,дебкўксигатуфлаётгандеккўринарди.
Декандан илтимос қилиб, штабда қоладиган, ош-овқатга
қарайдиган,супур-сидир билан шуғулланадиган бўлдим.Ишимни
талабалардаладанқайтгунчабажарибқўйиб,каравотим жойолган
бурчакдакитобўқиётгандайўтирардим.Уларқий-чувқилибкириб
келишганидаўзимни уйқугасолибётган бўлардим.Аста-секин бу
ҳолатга мен ҳам,бошқалар ҳам кўникди. Лекин юқори курс
талабалари,айниқса,илгарименгасевгиизҳориқилиб,раджавоби
олганАҳаддеганбола“Бупиширгановқатнибиземаймиз,таъбимиз
тортмайди”,дебжанжалқилдиюянатинчимбузилди.
Эртасикуниўзихтиёримбиланиндамайдалагачиқибкетдим.
***
26ноябрь
Ёзишқийинбўляпти,акажон...
***
2декабрь
Сессиятугаб,таътилберилди.
Ментўрт-беш кунуниверситетдаушланибқолдим.Имтиҳондан
68
кўнгилдагидек ўтолмаган даъвогар талабаларнингбаҳолари учун
курашиб,журналларнитўлдириб,кейинқишлоққақайтдим.
Шукунларичидалабимнингпасткиқисмиданбўйнимгачаоқариб
кетди.Буниқандайяширишнингйўлинитополмай,ақлданозишимга
озқолди.
Энди мен кечаю кундуз ўзимни,тақдиримни,бутун дунёни
қарғардим,ўзимгаўзимўлимсўрабПарвардигоргаилтижоқилардим:
“Эй худо, дердим, аввало, мени яратмасанг нетарди? Баски,
яратибсан,мурғаклигимда омонатингни олсангбўлмасмиди? Ҳеч
қурса,шубугун,шудақиқадаосонўлим бериб,жонқушимниозод
қилсангуменҳаммадан,ҳаммаменданқутулақолса,тезэсларидан
чиқаришса... шу сенга қийинми? Мендан ҳазар қилмайдиган
дадажонимнингҳузурларигаборсам,юзтубантушибоёқлариниўпсам,
айтсамки,жондадажон,сизданбошқаҳечким менияхшикўрмас
экан...”
Кўзларимдансел-селобёш тўкардим-да,янабечораонаизорим
ёдимгатушиб,тавбаларқилардим...
Таътилтугади.Менўқишгабормадим,тўғрироғи,боролмадим.
Аввалкурсдош дугоналарим,гуруҳраҳбаримиз,кейиндеканимизва
шаҳардагиқиёматликопам ҳаммаларителефонқилибчақиришди,
лекинзинҳор-базинҳороёғимтортмади.
Деканимиз уйимизни излаб топиб келди.Аҳволимни кўриб
кўзёшинитияолмади,охиритақдиргатанберишкерак,пешонадашу
савдоборэкан-да,ўзингнитут,дебмаслаҳатберди,сабртилади,
ўқишгаундади...
Аммаюхолаларбирин-кетинкўришга,ҳолсўрашгакелишди...
Беморникўргандаҳамматабиб,беморгакўринганҳаркимтабиб,
деганларидай,ҳарбиримингхилмаслаҳатберди,бужонкуярликлар,
будардкашликларжонимниҳиқилдоғимгакўтарди.
Бирпайтҳуснимникўролмайкуйканакликқиладиганопалариму
холаларим келишди,негадир уларнингкўзлари туб-тубида “йилт”
этган қувонч, оғизларининг четида кулги кўргандай бўлдим.
Ўйладимки,будардменихудбинлаштириб,тубанлаштирибборяпти
шекилли,ҳамма нарсада ёмонлик кўрадиган,қидириб топадиган
бўлибқолдим.
Қўшнимиз Гулфом хола “Эй қизжоним,бу сенга худонинг
69
марҳамати,юзларингни,маҳрам жойларингниёпибюр,рўмолўра,
бетингниёпдегани,демакки,сенданибодатузуҳдсўраляпти”,деб
тақвогачорлади.Шундоқҳам менбомдоднамозиниимконқадар
канда қилмасдим,раҳматли бобомнингхудожўй навараси эдиму,
бироқкутилмаганбушўриш эсимданжудоқилиб...астағфируллоҳ,
астағфируллоҳ...худойимданҳамҳафсалампирбўлганди...
***
3декабрь
Тумантерикасалликларишифохонасидаётибчиқдим.
Буҳамменучунўтаоғирҳақоратбўлди.Отихунукбумасканда
аксарият енгилоёқлик оқибатида таносил касаллигига чалинган
ахлоқибузуқларётарди.
КўрганикелганШоираопам зудликбиланшаҳаргаолибкелди,
пулнингзўри билан таниш-билиш топиб,энгдонғил дўхтирларга
қаратди.
Шутариқақишчиқди.
Муолажаларданфойдабўлмади...
Ҳечнимаўзгармади...
***
Бошқаёзолмаяпман,акажон...
Кейинроқёзарман...
***
7декабрь
...Бечора онамнингқистови билан эскича ирим-сирим қилиб,
номичиққанкимулла-бахши-парихонларгаихлосқилиб,эшикларида
ҳафталабётибюрдик.
Туркистонга машҳур Муҳаммаджон табибни қидириб бориб,
товламачиларнингқўлигатушиб,бор-будимизданайрилдик.
УстюртэтагидагиОқмозорбувагаитазобидаетиббориб,оққўй
сўйиб,қонинибадангасуриб,эҳсонқилибкелдик.
70
Зангиотабувам хилхонасидачилёсин ўқилди,биротинчанинг
жазавасиданюрагимизтушиб,обдонқамчисиниедик...
Бу гапларни кўпликда ёзаётганимни тушунаётгандирсиз,
сафарларда онажоним мен билан баравар заҳматчекиб,мендан
кўпроқ умидвор бўлди. Лекин... бу расм-русумлар, ҳаракату
харажатларалалоқибатбефойдабўлибчиқди.
Янауйгақайтиб,узлатгаберилдим.
***
8декабрь
Яна Гулфом хола маслаҳатгўй бўлди,эмишки,Қизилқумнинг
одамтопмасбиреридаХожаУббондеганавлиёнингмозориборэкан
– ўшадаргоҳдақирқкунчиллаўтириб,муолажасиниолганкиши
қирқйилликдардуғубориданфориғбўларкан.
Негадирхоланингбутаклифименганажотйўлибўлибкўринди.
Қирқкундатузалибкеламан,дебқатъийишондим,бусафарҳам
онам ҳамроҳбўлди.Бирҳожатбарорҳайдовчинитопиб,мениўша
манзилгаолибборди.
***
Бумўъжизакор макон чўли биёбоннингнақд ўртасида воқеъ
бўлиб,масжидгаўхшабқурилганхонақолар,катта-катта,кенгваузун
айвонларданиборатэди.
Шифоталаблар ниҳоятда кўп:чоллар,кампирлар,эркаклар,
аёллар,йигитлар,қизлар,ёш болалар–ҳамматоифабор...Бировига
қараб англадимки,менинг дардим ҳолва,бошқасига боқиб,ўз
ҳолимгараҳмимкелди...
Онамменбиланучкунўтирди.Иссиққаюракларидош бермади,
акамкелиболибкетди.
Бизбиттаҳужрадаеттикишияшардик,биримизАндижондан,
бошқамизЧимкентдан,ЎшуИсфараданҳамбор...
Бировнингбировбиланишийўқ,ҳаммаўздарди-дунёсибилан
овора,умидиузилганларваузиладиганлар...шуларгакўникибяшай
бошладим...
71
Қиладиганишимиз– нонуштаданкейинчўлгачиқибкетамиз,
эрталаб соатеттидан чошгоҳгача жазирама қуёш тиғида онадан
туғилгандекбелибостобланибётамиз.Ҳужрадаҳаркунбиродам
навбатчиликкақолади.Ухонадошларқайтибкелгунгақадарсупуриб-
сидириб,идиш-товоқларниювиб,овқаттайёрлабқўйишикерак.
Онам уйгакетганиданкейингикунменнавбатчиликкатушдим.
Ҳаммаишларнисаранжомқилиб,суволибкелганиқудуққабордим.
Қудуқнихосиятлидейишар,унингёнигасавобталабларун,гуруч,
мой,тузкабизаруратларниташлабкетишар,бировуинсонларни
кўрсаҳамкўрмагангаолишиурфэкан.
Жумакунлариқудуқ тубидаойваюлдузёрқинкўринар,ким
бунгагувоҳбўлибниятиниайтса,орзусиушаладидегангапниҳам
эшитгандим.Шундан бери қудуққа ихлос уйғониб,бор илинжим
шунга боғланган,жума бўлмасаям,қудуққа бош суқиб тилак
айтардим.Мўъжизарўйберибсиҳаттопсамуодамзодяшамайдиган
бироровлоққатушиб,умримнингохиригачаўшаердаяшабқолишни
чин дилдан истардим.Искандарнингсартароши сирини қудуққа
айтса,менистак-орзуларимниунгатўкардим.Чўкаётганодам хасга
ҳамёпишади-ку,тўғрими?
Сув олаётсам,бир қиз челак кўтариб келди.Саломлашдик,
танишдик.Уменгабошданоёқбирқарабчиқиб:
–Биринчийилкелишингизми?–дебсўради.
Ментасдиқишорасинибериб,сиз-чи,десам,у:
–Ҳа-а,менэскипесларданман,ўниккийилданбериқатнайман,
–дедибамайлихотир.
Чаёнчаққандайтурганжойимдабирсакрабтушдим.
– Нима?!Ўн икки йил?!– қулоқларимга ишонмай,қайтиб
сўрадим.
Аҳволимникўрибелкамгаурибқўйдию:
– Ҳа,хафа бўлманг,ҳали кўникиб кетасиз,– деди маҳзун
жилмайиб.
Сув тўла челагим қудуққа тушиб кетди,суҳбатдошим менга
ёрдамлашиб,кейинўзинингчелаклариниҳамтўлдириб,жўнади.
Унинггапларимиямдақовоғаридекбетинимғўнғилларди:“эски
песлардан...”“ўниккийил...”
Гангиб,ўтирибқолдим.Қанчақолибкетганимнибилмайман...
72
Хаёлимдабиргинасавол:мениҳампесдебаташадимиэнди?
Шу чоққача бу касалликни дард деб юраверибман-у,идрок
этмаган эканман.Атрофимдагилар ҳам бу сўзни товуш чиқариб
айтишмаганэкан.
Номинингўзидардданкўрадаҳшатлироқ...Ҳайҳот!
Англаганҳақиқатим –песбўлганэканим вабудардтузалмас,
бедаволиги... Дунёдан мутлақо узилиб қолганим, ҳаётим
ҳайратланарлидаражадаарзимаслиги,ночорлигим,бечоралигим...
Саволларюрак-бағримнитилка-порақиларди.
Ҳужрага қайтиб,йиғлаб-йиғлаб ухлаб қолибман,хонадошлар
келишсаки,овқатйўқ.Ҳаммасихафабўлишди,кейинэркалигимга,
янгилигимга йўйишди.Ўзлари шавла пишириб,мени дастурхонга
чақиришди,ўрнимдантурмадим.Қаеримгаеймановқатни,нимаучун,
қайсикунимучун?
Тушдан кейин бир аёлдан ўрнимга навбатчилик қилишини
сўрадим ва ўзим чиқиб кетдим,узо-оқ-узоқларга,ҳеч кими йўқ
жойларга...
Кечгақадаршуаҳволдабесарусомонюрдим.Ҳужрагақайтишга
оёғимтортмади...
***
9декабрь
Ассаломуалайкум.Узр,акажон,кўзимнингбосимиазобберяпти,
ёзаолмаяпман.Озгинадамберай,кейинёзаман...
***
15декабрь
Оқшомсаргардонликданқайтгач,мозорёнигакелибўтирдим...
Гаплашдим,дардлашдим...
Йиғлаб-йиғлабқабргабошқўйибухлабқолибман.
Бирмаҳалкимдиртуртгандайбўлди,кўзимниочибқарасам,бир
мўйсафидчол:
–Жинмисан,шайтонмисан,астағфируллоҳ,астағфируллоҳ!–деб
юзимгақўлчироқтутибтурибди.Хижолатдансўзтополмайқолдим.
73
–Йиғлабсанми,йиғлабсан-а?–дедиуэнгашиб.Индамадим.–
Қўрқмаяпсанмибирўзингбуерда?Вақталламаҳал...
– Кимдан қўрқай?Буердақўрқадиган одам йўқ-ку,– дедим
аламлийиғиаралаш.
– Нима, бу ерларда янгимисан? – сўради қизиқиб. Яна
индамадим.– Ҳа,биринчийилкелишинг!Дастлабшунақабўлади,
хафабўлма,кўникибкетасан.Ҳалибуергамеҳрингуйғониб,кетгинг
ҳам келмай қолади.Ҳа,болам-а,бу ердақа тинч жойни топиш
амримаҳол.Ҳеч ким сенга тегмайди,озор бермайди,пастназар
биланқарамайди,дастурхониданажратибқўймайди.Буернингасл
хосиятианашунда.Бундаёмонодамйўқ,ҳаммасинингюрагияримта,
озурдаодамлар.Кеча-кундузкўнглинггақарабгапиради,чункибулар
дилоғриғинижудаяхшибилишади.Хафабўлма,шукурқил,сабрнинг
тагираҳмон,–дебўзиҳамэтагибиланқабоқлариниартди.
–Янақанчасабркерак?–деббараллайиғлабюбордим...
Чолёнимгабеҳолчўкди-да:
–Мана,мен,қирқбешйилданберишуердаман,–дебўзиҳақида
гапира кетди...қачонлардир бахтиёр яшагани,шакардан ширин
фарзандларидаврасидашодумонкункечиргани...вахудоқарғаган
биркуниишданкелса,хотинибегонаэркакбиланшармисорўтиргани,
ҳариккибузуқникалтаклаберпарчинқилиб,уйданчиқибкетгани...
бугунучфарзандиунитанолмаслигиниайтиб,“Уйландиму,рўзғор
топмадим,фарзанд кўрдим,ота бўлмадим,кўзим кўрди,қўлим
тутмади,саксонданошдиму,яшаганим йўқ”,деганларименбўлсам
керак,–дебқўшимчақилди.–Лекиннавмидэмасман,Аллоҳнинг
висолиданумидим бор,кўпқаториқудуқёнигасочилганризқдан
баҳрамандман,бировдан тамам йўқ,талашадиган нарсам йўқ,
беғаразман,тўртмучам соғ,дилимдақаноатвасабрҳоким...ҳа,
болам-а,буоламдамингйилФиръавндекдаврсурибяшасангҳам
қаноатингбўлмаса,бадбахтлигингчақулоғингниушлабкетаверасан...
“Буким бўлди?Хизргаучрадимми?Қушқўнмасбирманзилда
қароғлариумидшамчироғиниёқибтурганбузоткимбўлсаэкан?”
– Мен бугун Хожа Уббон мақбараси жорубкаши –
супурувчисиман,–дедичолфикримниўқиётгандай,–жаннатмакон
Навоийҳазратлари“ПириҲирот”–ХожаАбдуллаАнсориймозорига
жорубкаш ўлсайдимдебсўраганитарихданбаён...Менулмалик-уш
74
шуаро,амир-улумароқошидаким бўпман?Аммо...менҳам дунё
ташвишинисупуриб,Хожамнингжорубкашимақоминитутганимдан
хушбахтман.
Ўзиниавлиёман,дунёгаустунмандеббилиб-билдириб,бандага
қайишмай, элга бакор келмай юрган бебурд қанча... Менинг
авлиёмнингжонсиз тани,лойсувоқ мақбараси қанча-қанча дили
куюккаэм бўляпти,умид беряпти,кўзиниочяпти...Агарменгаўн
қайта умр берилса,қўлимдаги супургимни зинҳор ташламаган
бўлардим.
Мана,эгали қуш каби қорним тўқ,қайғум йўқ,тилим дуода,
дилимхудода...Менданбахтлиборми?
Мен аввалбош мўйсафиднинг юз-кўзига қараб тааллуқли
касалликизинитополмай,балкикўзкўрмасжойларидадир,либоси
ортидапинҳондир,деганўйдаэдим.Воажаб,шуфикрмиямдақайта
уйғонганпайтчолкўзларимгамулойимқарабянагапбошлади:
– Ҳа,болам,менда тери асорати йўқ,вале мен ҳам аёлим
туфайлиэличраюролмай,халқичратуролмайқолганман.Ҳамма
менимасхарақилар,кўрсаткичбармоғинитўппончақилибўқталар,
турмушнелигинибилмагантакаббурўспиринларжирканибюзбурар,
дўстларимаротилиқисиқбирбандабўлдим.Кўпкентларни,қишлоғу
овулларникездим,водариғ,қайдабўлмаймаломаттошиортимдан
етибкелиббурнимниқонатаверди.Гўёгуноҳқилганхотинэмас,мен,
уч фарзанднингшаънини ўйламай ўйнаш қидирган у эмас,мен,
Яратганнингнигоҳидан қўрқмай шайтоннингқўйнигакирган осий
анави эмас,мендек... – Шундан кейин чол қулочини ёйиб,
зиёратгоҳни кўрсатди-да,сўзида давом этди,– ниҳоят,мана шу
авлиёнингпаноҳигақочибкелдим,мингшукурки,шуердақирқбеш
йилдан бери кўнглим ҳузур-ҳаловатда...Баъзан ўйлаб қоламан,
эҳтимол,ростданҳамайбмендадир.Бирламчи,хотингахиёнатучун
имкон яратиб берганим,иккиламчи,маломатни ўзимга олганим...
ҳолбуки,бундан бешбаттар шармандалар ҳеч нарса бўлмагандай
ўйнаб-кулибўзуйидаяшабюрибди.Биров кулса,кўрмаганга,гап
қилсаэшитмагангаолиб...
Яна,ошкорбўлмаганшармандаларқанча!
Одамнинг оласи ичида,дегандай,инсон деган умумий ном
остидаумрсурибўтаётганларнингҳисобибормикан?Э-э,уларбилан
75
энди ишим йўқ,ҳар кимнингдори-сиртмоғи алоҳида,ҳар ким ўз
қилмишигаўзиодилПошшоолдидажавобинибераверади.Сенэса,
қизим,таслимбўлма,ҳаётдан,бахтданумидингниузма!Ҳалиёшсан,
ҳаммасиолдинда...
Йўқолганнарсақайтатопилса,қадр-қийматианиқбилинади.Сен
ҳам ўзингнийўқот,ўзингнийўқдебишон,тасаввурқил,анашунда
вақти соати етиб кимлигингни англайсану қадрингни ҳам,
қимматингниҳамбилиболасан.
Эндитур,ҳужранггабор,ўзингничалғит,одамнингтафтиниодам
олади,шерикларингбиландилдошбўл...
Мен бобомни қайта топгандай,йўқ,Ҳувайдо бобонингўзини
кўргандайбўлдим.
***
16декабрь
ЭртаситонгсаҳарқайтибкелибянаБобогасалом бердим.У
ХожаУббонҳикоятинисўзлабберди.
Бу худонинг дўсти кофирларга қарши жиҳод эълон қилган,
қанчадан-қанчағайридинларни иймон қопқасидан ичкари тортган
комил зот эди. Душмандан чиққан дўстлару дўстдан чиққан
душманлар ҳар қанча ҳийла қўлламасин, найранг қилмасин,
авлиёнингбиртукигаҳам зараретказаолмас,билъакс,уларнинг
касофатиўзларигауриб,кўрушол,карулолбўлиб,АршЭгасиқаҳрига
гирифторбўларди.
Авлиёгафақатбирвазиятда–жойнамозустидалигида–руҳи
Маккатуллоҳданамозўқиганикетиб,жисмиҳимоясизқолгандагина
шикастетказиш мумкинэкан.Бусирданхабардорхотиниғанимга
биртизимсадафмаржонэвазигабошпаноҳинисотибди.
Душманлари намозвақтини пойлаб,бостирибкириб,саждага
кетганқутлуғбошгақиличсермашибди.
Қиблатомонгадумалаббораётганбошданқаёққакетяпсан,деб
сўрашса,“Каъбатуллоҳга,дўстимнингуйига кетяпман”,деб жавоб
бераркан.
Бетавфиқхотинбўйнигатаққанмаржонбирданилондайчирмаб,
исканжагаолибдиюбўғиб-бўшатибазоббераверибди.
76
Авлиёнингбошсизтанасиниолибкелибшужойгадафнэтмоқчи
бўлишганидаэргашибкелганоқтулпориманавиқудуқўрнидабош
эгиб,кўзёш тўкаверибди-тўкаверибди.Шузайл қудуқ бинобўлган
экан.
Гумроҳ хотин бўйнидаги оқ занжирдан халос этишини сўраб
эринингқабригабошлариниурибёлбораркан,эмишки,тунватонг
оралиғидабубечораҳолафтодааёлникўрганларҳам,оҳуфарёдини
эшитганларҳамбормиш.
Эҳтимол,буоддий,соддаҳикоядир.Бироқривоятлардасочма
ҳақиқатлар яширинган бўлади.Бунга ишонай десангиз,бугунги
даҳрийтафаккургасиғдириббўлмайди,ишонмайдесангизкенгва
бепоёнсаҳронингўртасидансувчиқибтурганибирмўъжизабўлса,
зиёратгоҳгирдитупроғиунумдорлигиянабирҳайратангизҳолатдир...
Бобонингҳикояси мени тонгқолдирди:наҳотки қачонлардир
кимдирқилганхиёнатучунтавқилаънатменингбошимгатушди?
Унданҳам аччиғи,одамларфақатгинадардимизтуфайлиирганмас
экан,балкилаънатланганимизучунҳам бизниажратишарэкан-да?
Бошимгабировтўқмоқбиланургандайэс-ҳушим чайишди,ўзимга
ўзимбегонабўлдим,силламқуриб,янақабрустигайиқилдим.
***
17декабрь
Олмосбиланэндиучрашабошлаганкунларимиздабиртутамучи
қирқибтекисланганзулфимгакўзитушиб:
– Сочингизни бошқа қирқманг,аёлнингярим ҳусни сочида
бўлади,–деганэди.Шунданкейинсочимгақайчиурмагандим...
Бугунэсабуердаги“тиббийтаомил”гакўрақирдирибташлашга
мажбурман,чункисочимнингостиҳамоппоқбўлибулгурганэди...
Бошимни қиртишлаб,бир этак сочимни бирор дарахттагига
кўмибкелишнибуюришди.Сочбиланбиргаҳаммаорзу-умидларҳам
саксовулостигакўмилди...
Сездимки,аллақачонлар бахт қушимнинг қанотлари синиб,
мажруҳбўлибди...
Сездимки,эндименгаосмонбегона,эндифақаттушларимда
учишиммумкин.
77
Эндитақирбошимданофтобуриб,миям қайнаб,лоҳасубеҳол
бўлибгўёбировнингҳаётинияшаётгандекэдим.
Кунларшутарздаитазобидаўтаверди...
Олмоснинг онаси билан бўлиб ўтган суҳбатдан кейин анча
пайтгачателефонишлатмадим...Буергадаволанишгакелаётганимда
Шоира опам хабарлашиб туришимиз учун қўярда-қўймай янги
рақамлителефонтутқазганэди.
Қуёшдатобланибётсам,телефонжиринглади,қарадим,нотаниш
рақам,иккиланибулансам...таниш товуш...Олмоснинговози...Мен
апил-тапилустимгакийимларимнитортиб,ўраниболдим.
Утақдириазалдан,Яратганнингиродасидансўзбошлади.Лавҳул
маҳфуздабитилганқадарҳақидаузоқгапирди.Менжимгинауни
тингладим,ёноқларимдан оқиб тушаётган кўзёшларим иягимда
тўпланиб, саҳронинг донадор қумига битта-битта тўкилиб,
марваридгулдайкулрангкосачаларҳосилқиларди.
Хуллас,унингихтиёригакўрабирумргақиёматликдўстбўлишга,
ака-сингилтутинишгааҳдқилдик...
Шукунданбошлаббурунгихатлардантубданфарққиладиган,
ҳадису панд-насиҳатлар, чиройли тилаклардан иборат СМС
юборадиганбўлди.Менэсафақатминнатдорликжавобийўллардим,
аммо барибир ундан келадиган СМСларни кутиб яшардим.Токи
навбатдагихаткелгунигақадаролдингиСМСнинуқтаю вергулигача
ёдлардим.
Ёзнинг жазирамасида қовжираётган гиёҳнинг тубига бир
томчидансувқуйгандекмадорбахш эдибуазизбитиклар.Лекин...
нимадей,нимақилай–юлайдесамсочимйўқ,йиғлайдесамёшим
қолмади– шунчахатёзарди-ю,қайдасан,ҳолингнедеббироғиз
сўрамасди.
***
ЎшапайтОлмосмениқидирибди,телефонимдарагинитопибди
дебкўнглим ўсибди-ю,янгирақамимниШоираопамданбошқаҳеч
ким билмаслигини ўйламабман. Куйинчак опагинам курсдош
дугоналарим орқали Олмоснинг телефонини топиб: “Бонуга
боғланинг,ҳозирусизнингбироғизсўзингизгамуҳтож,майли,ёр
78
бўлмаса,дўстбўлибгаплашинг,савобучунсуянчбўлинг”,дебилтимос
қилиб,янгирақамимниберганиникўпйилларданкейинбилдим.
***
20декабрь
Атрофга қарасанг,живир-живир ҳовур кўтарилади.Осмонга
туташ қумлоқнингниҳоясига син солсанг,олис-олисларда туман
оралабаллақандайложувардкўлми,денгизмикўрингандекбўлади.
Саробмибу?
Ётасаввуржилвасими?
Негабаъзансаробийманзараларкўпчиликкабирхилкўринади?
Ҳаммабирдекчанқагани,сув– обиҳаётгаайлангани,бужмайган
ёнғоқ мағзидек мия талвасага тушиб,ўзини аврашга киришгани
учунми?
Аммо ана шу алдоқчи саробга интилиб саҳронинг ўлим
исканжасиданқутулибқолганкурашчанодамларҳамбордейишади.
Уфққатермулганча,кўзларим терданачишибхаёлқушигаэрк
бердим.У менипарқуелкасигаолиб,болалигимга,пахтанишона
бергандададамбошчилигидақумгатушганкезларгаэлтибқўйди.
Дадамтиззаоғриғиданбобомгашикоятқилганди,укиши:
–Олдингдаоққансойнингқадрийўқ.Дўхтирнидорисибирнави.
Лекинота-боболартопганэмяхши.Ана,қумгачиқ,ҳаммадардингни
сўриболади.Болалигингдаборардик,эсингдайўқми?Ҳозирайни
вақти,–дебтурканамуолажамаслаҳатиниберди.–Биласан-а,учкун
олдинкўкчойни,хомсувни,ҳўлмевани,хуллас,совуқликнарсаларни
тўхтатасан.Қумдан кейин ҳам бир ҳафта парҳез...Ел-шамолгаям
ҳушёрбўласан.Юраккўтаргандаменҳамборардим...
“Саҳрошифогоҳи”гаоилавийқатнайдиганбўлдик.Меникичкина
санаб,қаторга қўшишмаётганди,“Мирхонд борса бораман,қолса
қоламан”,дебтерсайибостонадаўтириболдим.Акам ҳам баҳона
излабтурганэканми,ментарафгаўтаётганди,дадам:
–И-я,сенбормасангменикимкўмади?Майли,Бонучаямборсин,
янтоқнисоясидаўтирар...–дебқўлигачўлтоқкетмонтутқазди.
Қорачойтўлатилганиккитатермос,чойшаб,сочиқкўтарибдадам
гаплашибкелганкиракашнингавтобусчасигаминдик.Йўл-йўлакай
79
дадамтушиб,гузардагиқассобдангазетгаўралгангўштолибчиқди.
Бирмаҳалуловларқаторлашганбарханёнидатўхтаб,ҳайдовчига
гўштгақўшибшапалоқчадайқизилпултутқазаркан:
–Ўзингкўз-қулоқбўлибтур,шўрвагакирпи-мирпи,илон-пилон
солмайпиширсин,–дебтайинлади.
–Эбе,акаУсмонбек,ҳаммашифоўшажониворларда-ку,кушод
иссиқлик...–ҳайдовчинегадиргазетчетиникўтарибгўштниҳидлаб
кўрди.
–Бировгаёқади,бировгайўқ.Ёш болаларҳам ичади.Об-оташ
деганжойибор.Кучлиликқилибкетмасин...
Онамбошчилигидаопаларбарханнингсўлтомонигайўлолишди.
ҚанчақисташсаҳамменМирхондбиланқоламан,дебоёқтирадим.
–Мирбиланбунингкиндигибир,айрилсаўлади,–дедиГулшан
опам аччиқланиб,– ҳойинсон,утомондафақатэркакларбўлади,
қизларгамумкинмас,ай-яй-я,тушуняпсанми?
–Ҳа,хўш,Гулшан,буҳалимурғакнарса.Бунгауятйўқ,қолаверса,
ҳамманиэгнидакийимибўлади,–дедидадамменикўтариболаркан.
Бархан ёнбошидан холироқ жой излаб борарканмиз,дадам
ўтирган жойида танасига ёпишган қумни сочиқ билан қоқаётган
чолгаишорақилиб:
–Мир,кўряпсанми,отахонгақара,тиззалари,тирсаклари,бўйни
лой.Бошқа жойлари қум холос,– деб гапни муаллимларга хос
саволга тақади,– бу нимани билдиради? Балли,лой бўпқолган
жойларимиз,демак,шамоллаганбўлади.
– Неча кун тушилади ўзи,дада? – Мирхонднингоҳангидан
норозиликаломатисезилди.
–Учкунданбешкунгача.
–Қаторасигами,оралатибми?
–Қаторасига.
– Уф-ф!– дедию Мирхонд дадамнингназариданчўчидими,–
иссиғакан,–дебқўшибқўйди.
Дадам иккита таёқ топиб, қумга ботириб ўрнаштирди-да,
бошқаларбиланорагадевордайқилибчойшабнитортиббоғлаб,мен
учункўланкамайдонясади.
Бирмуддатўтибсоядагиоташ пасайдимиёменкўникдимми,
ўтирволибтерлаб-пишибқумдан“тоғ”уйишгакиришибкетдим.
80
Ёнбош томондададам ҳарсиллабқум тортиб,қаторчуқурчалар
ҳозирлади.Сўнг:
– Бирпас кутайлик,қизиб олсин,– деди шиппаги орасидан
қайноқ қум кирганиданми оёғини бетоқатқоқиб типирчилаётган
акамгасиновчанқараб.
Менингяримчодиримдабирмуддатўтиргач,“Бисмилло,банияти
шифо”,деб дадам биринчи чуқурчага узала тушди-да,Мирхондга
“Қани,бошла”,деб буюрди.Акам оғзидан нафасолганча бодроқ
пиширгудай қумни дадажонимнинг устига астойдил торта
бошлагандиўтакамёрилиб,югурганчаборибкетмонгаёпишдим:
–Унақақилма,Мирхонд,дадамиз-ку,сенгададакеракмасми?–
дедимтераралашкўзёштўкиб.
Дадамётганжойидахохолабкулибюборди:
–Ҳа,онаш!Ўзимниқизим-а!Ўзимнимеҳрибоним-а!Ана,қара,
бошқаларҳамкўмилган.Ҳечнарсақилмайди.
–Барибирам керакмас!Чиқинг,уйгакетамиз,–мениэндиҳеч
қандайкучйиғидантўхтатолмасди.
Дадам чор-ночор қумдан чиқиб,ёнимга келиб ўтирди.Лой
қўлларибиланмаҳкамқучиб,пешонамданўпди.Кейиннигоҳибилан
галалашибкўмилибётганодамларнингкаллалариникўрсатиб:
–Қарагин,ҳаммаётибди.Шундайқилибодамларопош бўлади.
Манашуқумодамнидардиниолади.Тушундингми?–деди.
Ҳечнарсагатушунмаганбўлсамҳам:
–Тушундим,–деббош ирғадиму,лекинбўйниданқўлларимни
олмадим.
Мирхонд бир зум каловланиб тургач,дадамга “Нима қилай?”
дегандайқаради.
–Сенанавичуқурчагатушиб,ўтирганжойингдақувуғинггақум
торт,фойдасиникейинбиласан,қишдаонангкўрпанггахокандозда
кулбосибюрмайди,–дебдадамкулимсирабтермосгақўлчўзди.
***
23декабрь
Сочимолинганиданкейиниккикўзимостиҳамоппоқдоғбўлди...
ростдан соч қиз боланинг ярим ҳусни экан – айбларингни,
81
нуқсонларингнибирқадарёпаркан.
Найлайки, одамзод ўзидан уялиши, ор қилиши, ҳатто
нафратланишимумкин,бироқташлабкетолмасэкан.
Умидҳамқуёшгаўхшайди,ботарчоғиҳаммаёқзулматгачўмади,
эндиҳаёттугадидеганўйкўршапалакдайайланибқолади.Аммо
вақтикиетибумидянауйғонади,саҳроосмонидабеғамсузганувада
булутлар қорнига заррин нурлар қадалиб,яна ҳаёт бошланади,
қушлартилгакиради,қумгақулоқбоссанг,еростидагиилдизлар
шивириниилғайбошлайсан.
Биров айтдики,шаҳарда бир табиб қуритилган илон ва чаён
талқонигагиёҳқўшиб мингдардгадаво “олакула”деган малҳам
кашф этибди.Ўзимизнингдардга оид жойи – теринингоқарган
ерларигашумалҳамнисуркасангиз,теритушиб,янгисичиқармиш...
Бировгафарзандисолиҳиўшадоридантопибкелтирганэкан,бир
кеча-кундуздатерисиаввалгидайбирхилтилларангтусгақайтибди.
Бухушхабарбеморларарояшинтезлигидатарқалиб,шодиёнабўлиб
кетди.Қувончданкўзёшитўкибшукронаайтганкиму,яқинларигасим
қоқиб,суюнчисўраганким...
Хуллас,барчаумидворбандаларфалонпулданйиғиб,“Ҳувайдо”
бобонишаҳаргайўлладик.
ЕлкасигаиккихалтаниайриташлаболганБобоэртасиоқшом
қўшгақўшилганкабисуробитўғриланибқайтибкелди.Малҳамни
талашиб-тортишиббўлиболдигу,муолажанибошлабюбордик.
Ўпичга тутилган юзга шапалоқ тушгандай,малҳам сурган
жойимизэрталабгасувбойлабшишибчиқди.Бунияхшиликкайўйдик,
мана,дарров таъсир қила бошлади!Энди тери кўчиб тушадию,
қарабсизки,ойдайодамгаайланамиз.
Лекинзардобйиғилганшиш чунонам азоблайбошладики,ёш
болалароғриққачидаёлмайчинқиришгатушди.Табобатдансал-пал
хабардорбеморларҳапачакниқайчибиланкесиб,зардобниситиб
чиқаришгатушди.Буюмуш ўзингнитириклайинўтдаёқиш билан
баробарэди.
Меннавбаткутибўтирмай,ўзимгаўзимхизматкўрсатдим:шунда
азоб бир муддат пасайиб,кейин жароҳат ўрни жизиллаб ачиша
бошлар,сизотярагабирчимдим қум тегсаборми,оғриқданкўнгил
беҳузур бўлар,арчилган танага ёпишган кўйлакни ечиш учун
82
бошингданқайта-қайтасувқуйишгатўғрикеларди.
Зиёратгоҳфиғонунолаларгатўлди,яраларилатта-путталарбилан
боғланганодамларғазабиқайнаб-тошди,лекиносмонйироқ,ердан
имдодйўқэди.
Эртароқ ўзига келган икки эркак “Ҳувайдо”бобони етаклаб,
“кашшофиазоб”,“табибилаъин”ниқоралабшаҳаргакетишди.
–Қўлгатушса,“олакула”синиоғзи-бурниданчиққунчаегизаман!
–Шуергасудрабкелиб,терисинишилиб,ўзмалҳаминисупурги
биланбаданигасурибтомошасиникўрмасам...нимабўлсамбўлай!
Ғазабнокқасоскорларшукетганчаучкунйўқбўлибкетишди.
Бетоқатқўнғироқларгаўзбектилини чалаўзлаштирган бирғалча
“...хизмат доирасидан ташқарида”, деб тўтиқушдек такрорлаб
чарчамади.Ниҳоят,тўртинчи кун дегандаўчкорларбир-бирларига
суяниб,кўзларикиртайиб,енгларишалвирабқайтибкелишди.
Эмишки,бундай малҳаму ундай табиб ер юзида йўқ экан.
“Ҳувайдо”бобоаввалучраганманзилдамутлақоўзгаодамяшаркан,
ҳечкимнитанимасэкан,танишниҳамистамасэкан.“ЁРаб!–дейди
бобоиягинитутамлаб,–эшикниўзиочди.Ёшгинайигитэкан,бир
пиёлачойтутди.Доруларнихалтагаўзисанабжойлади,қандайва
қачонқаергасуриш кераклигинияхшилабтушунтирди.Валепулни
қўлигатутмади,санамади,майли,хонтахтаустигақўйибкетаверинг,
деди.Чоғим,кўзитўқйигитэди.Таажжуб,наҳотинс-жинсгайўлиққан
бўлсам?!”
–Бизуйэгасинисалқистовгаолгандик,мелисачақириб,тоза
томошакўрсатди...
–Каззободамэкан!Ўзибобониалдамаганбўлсаям,фирибгарга
шериклигианиқ!Кўзлариола-кула...
–Илоёиловандо,бизкўрганазобларнидўзахдакўрсин!
–Дардмандларниалдаборттирганбойлигиёмонкунигаярасин!
– Табобатнитижоратгаайлантирганҳаромхўрларгаболасидан
қайтсин!
–Илоёкўрбўлсин!
–Илоёкарбўлсин!
–Илоёпесбўлсин!
–Оми-ин!
“Оми-ин!”–юзлабоқ-оппоқкабутарларҳавогакўтарилиб,айлана
83
-айланасамогачиқди.Саҳроқуёшининголтинтолаларигачулғаниб,
ярақлаб-ярақлаб фазога кўтарилди. Охири дафтардаги
кўпнуқталардекнигоҳилғар-илғамасдаражагаетди...
“Ҳувайдо” бобо ўзини айбдор санаб,бошини хам қилганча
сўнгакларитуртибчиққанелкасиниқудуққаберибўтирар,аҳёнда
бош тебратиб-тебратиб қўяр, қуруқшаб, тарам-тарам ёрилган
лаблариданаччиқфарёдикаломбўлибқумгасочиларэди:
Додудоддебйиғласам,кимгаетардодимменинг,
Кимэшитгайбузамонаоҳуфарёдимменинг?
*
Дардустигачипқондегандек,зардобсилқибкийим-бошидоғ-дуғ
бўлганафтодаҳололомонгақарабўтирганбеморларданбири:
–Песлигимизустигамоховниҳам сотиболдикшекилли,–деб
заҳархандақилди...
Олмосдан келган СМСлардан бирида “Одамзод ўз-ўзига зулм
қилгувчидир”,дейилганиэсимгатушди.
Бирҳафта-ўнкунларданкейиняраларбитиб,янапесҳолимизга
қайтабошладик.Кўпларшунисигаҳам шукронакелтириб,тақдирга
танбериб,уйигақайтди.
***
24декабрь
Буердаҳечким ҳечкимнихафақилмайди,одам айириш йўқ,
жирканиш,ирганиш бегона,чунки сен қандай абгор бўлсанг,
қолганларҳам беҳэмас,бириборабиланайтганда,барчамизхудо
қўшқўллабурганожизбандалармиз.Жамоатдабирёшлигўдакдан
тортибсаксоняшарчолукампиргачабор...Ёшиулуғларгақарабўз
келажагингниаёнтасаввурқилишингмумкин.
Қирқ кун мобайнида тортган жисмоний азобларим руҳий
мувозанатнибузди,танакасаллигиоқибатидателбаликдардиғулув
солабошлади.
Бир кун азонда эркаклар томондан ғала-ғовур,доду фарёд
кўтарилди.“Дўстим”,“акажоним”,“қадрдоним” деган ўкириклар
зиёратгоҳниларзагасолди.Ташқаригачиқибкелгансаҳархезбир
84
онахоннинг:
– Қизлар,туринглар,таъзиябўлибди,ухламанглар,оғирлашиб
қоласизлар,–дегангапиданбошқаларҳамсапчибтуришди...
“Ҳувайдо”бобооламданўтибди...
***
Энди “Ҳувайдо”бобомнингномигаҳам “раҳматли”дебқўшиб
айтамиз.
Эндиудунёдаазизларимучтабўлди.
Будунёданечтақолди?Санашгақўрқаман...
***
25декабрь
Сешанба ва шанба кунлари эрталаб авлиёнинг боши дафн
этилганжойгаҳаммамиззиёратгаборибкелардик.
– Бобо,– дедим бир куни йўлакай,– нега авлиёнингбоши
алоҳидакўмилган?
Раҳматли “Ҳувайдо”бобо таққа тўхтади,бир жойида оғриқ
тургандайюзларибуришибкетди:
–Ҳа,болам-а,бош биланвужуд,ақлбиланюракдоиммувофиқ
келавермайди.Хожаўлимидан аввал кароматилавасиятқилган
экан:“Магарким,кофирларбошимниолсалар,жасадимданайродафн
этинг.Чункируҳим фазодабўлди,вужудим ерданжилмади,бошим
саждадабўлди,жисмимдунёданузилмади...”
Кета-кетгунчаҳарким ўзбилганичатиловатқилибборса,бобо
Ҳувайдо ғазалларидан додлаб-додлаб,алам ва изтиробда айтиб-
айтиб борарди.Назаримда,бобонингбошқалардан мутлақ ажраб
турадиганмуножотиаршиаълогатуташиб,МаликиЯвмиддингаетиб
бораётгандай,тезкунлардабирмўъжизарўйберадигандай,нафақат
бизнинг,балки жумлаи жаҳоннинг ҳаёти ўзгариб кетадигандек
туйиларди:
Оҳ,манидардубалоғамубталоқилғонфироқ,
Тахтибахтимнибузибохиргадоқилғонфироқ.
85
Манзаифбечораким,доимофурсатбилан
Куйдирибхокистаримнизерипоқилғонфироқ... 一
***
28декабрь
Зиёратданқайтишдаянаукишигаетиболардим,изнсўраб,мен
ҳам марҳум бобом ёдлатганғазалларниоҳанггасолибайтардим.У
Ҳувайдонингсўзқудратигақойилқолиб,бале,баледебергақараб
бош чайқабборар,шулаҳзадакўнглимдаалланечукҳузур-ҳаловат
туярканман,ўзимни“Худонингдўсти”замонасигаборибқолгандай
ҳисқилардим.
Зиёратгоҳдаким оламданўтибди,касалэканми,майитэгалари
хабартопишибдими,олибкетишарканми,дегансаволайланибқолди.
Баъзилар уйидагилар келишсин, кутайлик, деса, бошқалар
жазираманирўкачқилиб,жасадбузилади,дебшошилтирарди.Фақат
менбуинсоннингкимсасизэкани,“Ўлмайтурибўлиббўлгани”,ҳеч
ким унийўқламаслигини...билардим.Лекинбуҳақдабировгаоғиз
очмадим.
Йигитларқабркавлашди,жанозачақирилди...Аёлуэркакйиғи
бошлади,аслисминиҳечқайсимизбилмайдиганбубеозормўйсафид
ҳаммагаотадекбўлибқолганэкан.
Саҳрокенгликларидунёданузилган,одамзодгабегонақавмнинг
эмраниб-эмраниб кўтарган оҳуфарёди,нолаи афғонига чулғанди,
жазирамабарханларданкўтарилганҳовургармселниуйғотдию қип-
қизилбиёбонтандиридақиёматқўпгандайкўринди.
Тўрт томонингқибла,қайси йўлдан хоҳласангўшандан бор,
бироқохиргиманзилингманашубўлади!
Бобониэркакларлаҳадбошигаэлтганпайтбирнолаосмонни
чилпарчин қиладигандек, ерни икки порага ажратадигандек...
майитнитирилтирадигандай...янгради.
Бунима?!
Оломон Хожа Уббоннингмаржон сиртмоғи азобидан тонгла
一 Ҳувайдодан
86
маҳшаргачаафғончекишгаҳукмқилинганаёлинихаёллади.
Ҳамма лолу ҳайрон бўлиб аланглаб турган пайт бир қизил
мошина қудуқ ёнида тўзон кўтариб тўхтади.Чанг босилгач,оқ
рўмолли қотма кампир уловдан тушиб, худди бошқаларни
кўрмаётгандай,дунёдабирўзивақўлболатобутдаётганмарҳумдан
ўзга одам қолмагандай товушини озод қўйиб бўзлаб,кўксига
муштлаб-муштлаб,ёқаларинийиртиб-йиртиб,юзлариниюлиб-юлиб,
тиззалабкелаверди.“Войтўрам-а,войшерпанжам-а,войсултоним-а,
войтожисарим-а!”дебўзиничолнингкўксигаташлади.Узоқроқда
турганаҳлиаёлўртасида“Завжасиэкан,дарровхабартопибди,балки,
худокўнглигасолиб,кўрганикелаётганмикан”,деганшивир-шивир
бошланди.Менянатилимнитишладим.
Кампирнингикки ўғли “Ҳувайдо”бобони совуққонлик билан
уловгаортиб,олибкетишди.
***
Армоннима,акажон?
Тўғри,бойберилганимкон...
Бобо ҳеч қачон ўлмайдигандай, мангу яшайдигандай
кўринганмиди? Агар билганимда,кўп саволларимга жавоб сўраб
олмасмидим?Ҳечбўлмаса,доимбошимдаайланганэнгкаттасўроқ:
“Бобо,МирАрабдаўқигансиз-а?”дегансаволнибермасмидим?
Бошқасабрим қолмади,уйдагиларгақўнғироққилиб,менитез
олибкетишларинисўрадим...
***
30декабрь
Ҳаётзерикарли,рангсиз,оҳангсиз...
Ҳатто Олмосдан келадиган хатлар ҳам юракка чироқ ёқмай
қўйди.Менга йўллаётган СМСлар азбаройи шафқат юзасидан,
одамгарчиликшартидан,озгинавиждонсўроғиюзасидан.
Унингўзшахсийҳаёти,хусусийбахтибор.Унгашутуришимда
мутлақокеракмасман.
Айтганча,кимгакеракманўзи?!
87
Ўйлай-ўйлайҳаммасигануқтақўйишгақарорқилдим...
Биркунонам,акам ваянгам Резакдагиқариндошимизникига
тўйга кетишди.Уйда мен жиянларим билан кечки овқатни еб,
телевизўркўрибўтирдик...Фурсаттанлаб,болаларгаҳозиркеламан
дебуйданчиқдим,оғилгакириб,ҳозирлабқўйганарқонниолдим,уни
тўсинга ташлаб дор ясадим...Ўтган кунларимни эсладим,кўз
олдимдабобом,дадажоним,“Ҳувайдо”бобо...гавдаланди.
Энгазизинсонларимудунёдаэкан,меннимақилдимбуерда?
Менданкейинқоладиганонамнингаҳволиниўйладим...Унингҳолига
ҳар қанча ачинмай,яшашим учун бирор-бир важ,сабаб топа
олмадим...Онаизорим...опаларим,акам бор-ку,онам ёлғизланиб
қолмас...
Бўйнимда сиртмоқ, бир тепинсам, оёқ остимдаги тўнгак
думалайди,ҳаммадан,ҳаммасиданқутуламан.Кўзларимганегадир
ёш келди.Ўзимгаачиндимми,билмайман,ёхудодедим,журъатбер,
кучбер,кечирмени,дебёлвордим.
Менибандамдебяратдинг,ишончингниоқламадим,синовларга
ташладинг,имтиҳонданўтолмадим,будунёнингдўзахиданзерикдим,
майли,агарлаънатласанг,удўзахингниҳамкўрай,дебизилладим...
Қанчавақтўтди,Ўзигааён,бирданжиянимФеруз“Апа-апажон!”
деб бақириб-чақирганидан ўзимга келдим.Бошимни сиртмоқдан
тортиб,усезибқолмасиндеганмақсаддаоғилданюгурибчиқдим.
Қарасам,қўлидателефон...Шоираопам қўнғироққилаётганэкан...
Айтишича,деканимизиккитақизниопамнингуйигаюбориб,ўқишга
қайтишимни,имтиҳонларнитопширсамтўртинчикурсгаўтишимни...
айттирибюборибди.
Менопамнингсўзларинибеунйиғлабэшитдим.Яримсоатолдин
– ўлим арафасидаҳамманиэслабман-у,менношукурнингхаёлига
тутинганим–афзалимкелмабди.Шунгайиғладим...
***
31декабрь
Янгийилингизянгиомадларолибкелсин,акажон!Қайғуларэски
йилдақолибкетсин!
88
***
3январь
Бирмаҳалонамваакамлартўйданкелишди.
Мен оғилга қайтиб кириб,дорни ечиб олишга улгурмадим.
Ҳамманингухлашиникутдим...Буорадамол-қўйгахашакташлагани
кирганакамарқонникўрибҳаммасинитушунибди.
Онам иккови талвасага тушиб,ақлдан озгандай фақатбитта
гапни бетиним такрорлашарди: “Нега? Нима учун? Бизни
ўйламадингми?Кейин булар қандай яшайди,буиснодни қандай
кўтаради,демадингми?” каби жавоби шарт бўлмаган саволлар
беришар,онам бўйнимданқучиб,тинмай“Балоданҳазар-а,худойим
ҳушданайирмасин,ақлданбегонақилмасин!Шайтонвасвасасига
учмасинболам”,дебдуоўқирди...
***
6январь
...Суиқасд воқеасини эшитиб ақлдан озай деган Шоираопам
Икромиддин акадан рухсат сўраб,мени Тошкентга дерматолог
кўригигаолибборди.
Анчаовораю сарсонликларданкейинМарказийшифохонагайўл
топдик. Инсон саломатлиги эвазига бизнес қилиб, бола-чақа
боқадиганкорчалонлартаниқлишифокорларниўраболиб,бизкаби
жовдираб нажотистаб юрганларни қармоққа илинтираркан.Ана
шундайишбилармонучарларданбиримўмайгина“қўлҳақи”эвазига
Расуловдеганпрофессоргарўпарақилди.Сочлариипакдектолим-
толимнуронийбизбилансамимийсуҳбатлашди:
–Кўзингкўрадими,қизим?
–Ҳа.
–Қулоғингяхшиэшитадими?
–Ҳа.
–Овқатеббиласанми,таъмниажратаоласанми,миянгишлаб
турибдими?
–Ҳа.
Янасаволберди:
89
–Қаерингоғрияпти?
Жавобберолмайбошимэгилди...
Профессор касаллик тарихим билан танишиб чиққач,Шоира
опамгақараб:
– Бечорага кўп азоб берибсизлар-да,қуёшга солиш эскилик
сарқити,отамзамонидагисаводсиз,жоҳилодамларнингйўриғибу,–
дебуқтирди.Айтишича,касалликниузоқ,босқичма-босқичдаволаш
керакэкан.
– Шунда батамом тузалиб кетадими? – Шоира опамнинг
кўзларидаумидучқунлади.
Дўхтирқўлларинистолтагиданчиқариб:
– Мана,қаранг,агарбударднишифоситопилганидабиринчи
бўлибўзимнидаволардим,–деди...
Некўзбиланкўрайки,укишинингҳамқўлларихуддименикидек
эди...Фарқи – унинг териси оқтоб бўлганидан эътибор бериб
қарамасангизунчаликкўзгаташланмайди...
Буфақатмедицинайўлибилантузалишини,териоқаришимодда
етишмовчилигиданбўлиб,зарурферменткамайибкетгандаюзага
келишини айтди. Жигар фаолиятини қайта тиклаб, доғларни
ультранурбиланкуйдирибдаволашмумкинлигини,лекинбарибирбу
–кафолатланмаганмуолажаэканинитаъкидлади...
Ўн икки кун ётиб “кафолатланмаган муолажа” олдим.Яна
бошимниқиришди,ҳаркунвакуумгасолибнурбиланаввалуч,кейин
беш...ваниҳоятўндақиқагачанурбиланкуйдиришди...
БиринчиборсочимниХожаУббондаолишганидаучкунданкейин
оппоқ бўлиб чиқкан эди,бу ерда эса киприкларимгача қиров
боғлагандайоқарибкетди...
Беш-олти кун ўтгач, ҳеч қандай ўзгариш бўлмаяпти, деб
шифокоргашикоятқилдим.Уҳамширагаянадакўпроқкуйдиришни
тайинлади...Ўн дақиқанурдаўтириш қуёш тиғидакуйишдан ҳам
ёмонроқ экан...Одамзоднингтериси куйса,бундан ёқимсиз ҳид
бўлмаскандунёда.Унисиҳам майлику-я,териоғриғиданухлашнинг
иложи йўқ.Баданингтортишиб,гўё терингшилиб олингандек ўз
нафасингтегсаямжизиллаб,жонингбўғзинггатақалади...
Тортганазобларим“фойдагақолди”,нурнингзахмибиланбадан
қизил ранг олдию бир қават тери қуриб тушгандан кейин яна
90
аввалгидайоқвақорабўлибқолаверди...
Тирранча тиндирмайди,деганларидек,на ўзим тиндим,на
онамниванаакамуопаларимнитинчяшаганиқўйдим...
***
10январь
Биздабайрамлармавсумиавжида.Хонадонтўс-тўполон.Меҳмон
кузатаверибҳолдантойганимданётоғимгазўрғасудралибкириб,тош
қотибқоляпман.Агармаҳталқилаётганбўлсам,кечиримсўрайман.
***
12январь
Таътилга чиқибоқ онам иккимиз Қашқадарёга гиёҳ билан
даволайдиган Ҳаким бобони излаб йўлга отландик.Сўраб-сўраб,
берилганманзилбўйичақидирибтопдик.
Табиб бува беморларни ялпиз (хулбўй)билан даволар экан.
Бизданташқариҳам бирқанчабеморшифоизлабкелган,навбат
турнақатор.Табиббилангаплашиб,келишиб,бируйгажойлашдик.
Ўнтўрткунётибдаволандик.Асосаночқоринганаҳорбиркоса
малҳам ичиради.Эрталаб беморлар учун махсус ерга қурилган
тандирларгаўтинқалабёқибюборадиютандирқизиганданкейинсув
сепиб оловни ўчиради.Сўнгбир одам сиғадиган жой қолдириб,
тандирниялпизбилантўлдиради.Анашуқайноқ“ҳаммомча”гакириб,
тандирсовигунчаётасиз...
Терисига тошма тошган,суяги оғриган,буйрак касаллигига
чалинганбеморларанчасишифотопди.Фақатмендаҳечқандай
ўзгаришбўлмади...Янауйгабошэгибқайтдик.
КейинАндижонгаТамарадегантабибаёлданшифоизлаббордик.
Опа ўзҳовлисида балчиқ тайёрлаб,бемор баданга чаплаб,қуёш
тиғигаётқизибқўяркан.Лойқуриганисаритеритортишиб,чунонам
қичишадики,уёқ-буёғийўқ.Бирҳафталик“лойбазми”данҳамнатижа
кўрмадим.
Қозоққа бориб ўлан айттиришди... Кўк қўчқор сўйиб қон
чиқаришди,хом терига мени ўраб,шомгача ётқизиб қўйишди...
91
Бефойда...
Эрлар шоҳи, мазлумлар халоскори ҳазрати Алининг
Шоҳимардонига“Ёнажот!”дебйўлгатушдик.Буқадамжогабориш
учун қирғизларга тегишли ерларни босиб ўтиш керак экан.Роса
тинкамиз қуриди,улардан кўра ўзимизникилар кўпроқ сарсон
қилишди.
Кўли Қуббонгачиқдик,Ёрдон Азизни зиёратқилдик,оқ эчки
сўйибрасм-русумларинижойигақўйдик.
ЖувонмардҲамзаҲакимзоданингқабрибошидатиловатқилиб,
қаттолшўрогалаънатларёғдирдик.Шоиргатошотганнобакорларер
биланяксонбўлсиндебдуоқилдик.
Ҳабибулло – худонингдўсти Хожамназар Ҳувайдонингқабри
Чимёнқишлоғидаэканиниэшитиб,йўлимизнишутомонбурдик.
Мозористонни бамисли гулистон дейсиз. Ҳазратнинг
байтларидеканвойирайҳонучечакажибтартиббиланйўлчетини
яшнатиб турар,эшон буванингсолиҳ муридларидек саф тортган
арчаюшамшодларникўрибкўзқувнайди...
Атиргуллартагиниюмшатибюрганхоксоргинаочиқюзликиши
бизникўриб,кетмониниўрикшохигаилиб,истиқболимизгашошди:
–И-е,келинглар-е,хушкўрдик,йўлчарчатибқўймадими?–худди
бизнибирумркутгандекқувончбиланқаршиладиу.
Бирпайтлароёғостиқилинганлаҳадтепасидаҳашарйўлибилан
қўқончауслубдасавлатдормақбарабиноқилинибди.Жорубкаш –
ҳазратнингкенжаворисимайиновоздаКаломуллоўгираркан,мовий
гумбазга тортилган нақши нигорлар аро муқаддас оҳангжаранг
сочар,бумусиқийжилваортиданшоирнингошиқонасатрлариҳам
садобераётгандектуйиларди:
Муҳаббатданмуҳаббатбўлдипайдо,
Муҳаббатсизкишиданқоч,Ҳувайдо!
***
“Бобожон,менитанидингиз-а?”
“Танидим,қизим,танидим...”
“Бирсаволимборэди...”
92
“Биламан,қизим.Ҳа,боболарингменбилан,дадасиниэркаси...”
***
Бу зиёрат сафаридан кўнгилдан доғлар аригандай қалбимиз
осойиш топди,руҳимизЧимёнрайҳонидекдуркунлашди,баайниҲақ
манзилигаэлтувчиростйўлникўргандекбўлдик.Зоҳирийиллатлар
арзимасдектуйилибкетди.
СурхондарёнингШакарлиотадеганзиёратгоҳигаГулшанопам
биланбориб,қорамойиданбадангасурдик,мақбараёнидаеттикун
ётиб,отаданимдодсўрадик.Йиғлаб-йиғлаб,ёлбориб-ёлборибўтиндик.
Буёғибояги-бояги...
Юрткезганимизфойдагақолди.
Хуллас,қулоқ эшитган умидбахш гапга эргашиб бормаган
жойимиз,топинмагантошимизқолмади.Эндиилинж узилиб,тарки
дунёқилишарафасигаетгандакимдиртағинянгихушхабаркелтирар,
онам,опаларим ҳар гал мени ҳам,ўзларини ҳам мўъжиза рўй
беришигаишонтиришар,қарз-қаволакўтариб,янайўлгатушардик.
Ниҳоят,мўъжизадан кўнгил совиб,саргардонлик ва харажат
ҳолдан тойдирган пайтакам тил учида Тибеттомондаги ламай-
памайларҳақидагапочганидаЗебоопамжеркибташлади:
– Бўлди-да энди,худонингиродасига терс туриб бўладими?!
Пешонасишуэкан,бастигаярашаэр-пертопилса,ўзиқаратиболар!
Шунидебҳаммамизхонавайронбўлайликми?!
Айтилгансўз–отилганўқ,деганларишужойдачинбўлди.Буўқ
орзу-умидимни,оқибатимниҳалокқилди...Зебоҳам...
***
15январь
...Жудазерикарли,ўташахсийгаплар...
Сизниҳамзериктирибқўйдиммидебқўрқаман.
У кунларни юрагим қаърига кўмиб қўйиб, ҳеч қачон
эсламасликкақасамичганэдим...
Аслида,ўтмишимучунэмас,эртангикунимучунсизниқидирган
эдим,маслаҳатсўрамоқчийдим...
93
Қимматливақтингизниолаётганимучунмингборузр...
***
16январь
Аммо,нетайки,опамҳақэди...
Албатта,худбиндилимёмоноғриди,ҳалигачауникўрсамилонни
кўргандайбўламан.
Инсофбиланайтганда,жигарларимнингҳаётименингжаддимга
изданчиқиши,ризқиқийилишиадолатгазидэди.
Хўш...шутузалмасдардменингчекимгатушганэкан,нимаҳам
қилардим?
ҲарбиринсоннингтақдириниАллоҳунингсабрига,иродасига
қараббитаркан,демак,чидашим,сабрқилишим ваалбаттаенгиб
ўтишимкерак!Лекинқандайқилиб?Қайсийўлбилан?..
Ўйлай-ўйлайдорилфунунгақайтишгақарорқилдим.
Бироқянаодамларорасигақайтиш...Уларнингпастназарбилан
ижирғаниб қарашларига ўзимда матонат топиб,жилмайиб дош
бериш...
Олдиндажудаоғирйўл...Манзилгаетгунчаянақанчадан-қанча
довон ошиб ўтиш керак...Агар шу йўлни босиб ўтмасам,шу
машаққатларниенголмасам,келажакдаменибағриникенгочиб...
“Ҳувайдо”бобонингқисматикутибтурибди...
Устозимтўғригапайтди:онамданкейинҳолимхароббўлади...
Янаҳаммасинибошиданбошлашкерак!
БуаҳволдаШоираопамларникигабораолмайман,демак,ишни
жойқидиришданбошлайман.
Кўчама-кўчасўроқлаб,ниҳоятшаҳармарказидан,ўқишимгаяқин
жойдануйтопдим.
Эндибирйилкейингикурсбиланўқишнидавом эттирадиган
бўлдим...Эски курсдошларим кўргани келишди,баъзиси таниди,
баъзиситанимади.
Биринчисинфгаборганимдабўйим пастлигиучунолдпартада
ўтирардим.Буменингтабиатимдаодатгаайланганэди:коллежда
ҳам,дорилфунундаҳам биринчиқаторданжойолардим.Бугунэнг
охиргиўриндиқбирўзимганасибқилди.
94
Учкундарсгақатнадим.“Сувгаботмаганўпка”,дейишармиди,
шунгаўхшабўзимнижудабеҳузурҳисқилдим.
Дарсдан кейин собиқ курсдошларимга қўшилиб кутубхонага
бордим,лекиннегадируларгаҳамэликаолмадим.
Йўғимдадеканимизмажлисўтказиб,мениёлғизқўймасликни,бу
касалликюқумлиэмаслигиниваҳарқандайбеморгаруҳийёрдам
кераклигиниуқтирибди.
Танангдаоғриқҳисэтсанг,демаккисентирикжонсан,
Ўзгалароғриғинсезсанг,демак,инсонсан,инсонсан!
Бирданҳаммаўзгарди,атрофдагиларнингмуомаласиилиди.Мен
ҳамаста-астакиришибкетдим.
Аввалгидек“аъло”бўлмасаҳам,“ўғилболабаҳо”биланўқишни
тугатиб,дипломниқўлгакиритдим.
***
17январь
Биринчикурслигимдададамраҳматлидорилфунундомлаларини
бирма-бир санаб, Баҳрулло Аҳмад ҳақиқий аллома, этагидан
ушласангодамбўласан,деганэди.Шу-шу,домлагағойибонамеҳрим
тушибқолганэди.
Аксигаолиб,укишибизгадарсбермасэкан...Сўраб-суриштириб
топдим.“Менишогирдликкаолинг”,дебикки-учёнигабордим.“Нега
айнанмен?”дебсўраганидададамнинггаплариниайтдим.“Ундасени
эмас,отангнишогирдликкаоламан”,дебқайирганэдиўшанда.Қовун
тушириб қўйганим учун кечирим сўраб, яна келавердим.
Тақиллатилганэшикочилмасданқолмайдидеганларидек,бир-икки
суҳбатдан кейин менга китоб беришни бошлади, фикрлашиб,
баҳслашиб-тортишибустозбиланяқинбўлибкетдик.
Иккинчикурсдадарсгакирабошлагач,янаҳам меҳрим ошди.
Ҳақиқатанриёгабегона,тақводоринсон,энгмуҳими,камдан-кам
учрайдиганҳодиса–имонлиолимэди.
ЎшадаврлардаОлмосбиланшаҳарайланиш одатимизбўларди.
Биркунисуҳбатлаша-суҳбатлашаМинораиКалонгакелибқолибмиз.
95
ЭсдаликучунаввалмениОлмосўзтелефонигасуратгатуширди.Мен
униминорасоясидарасмгаолаётсам,негадирхижолаттортибер
чизибқолди,қарасам,Баҳруллоустозшундоқёнгинамдажилмайиб
турибди.Жиноятустидақўлгаолинганҳаваскорўғридайтангутор
аҳволгатушибқолдим.Қўрқа-писасаломбергандим,овозимбўлиниб
-бўлинибчиқди.
– Эйаҳлиушшоқ!Ишқдайридасайрэтиб,дунёвийсабоқлар
сабилқолмасинтағин,–дедидомлаёлғонпўписабилан.
Барибирайбдоронабошэгдим.
Маълумбўлдики,устозОлмосгаҳамдарсберарэкан.Унгақараб:
“Ҳа,толиби ишқ,“шифо тилаб борсам табибим бемор”,дегандай,
мудом ҳардамхаёлсиз, десам, кўнгил шаҳбозининг човути
дорилфунунандалибиқасдидаэкан-да”,дебсўрашганиқўлчўзди.
Кейин қош чимириб,“Муносабатларинг жиддийми?” деб қадим
лисониданўзимизнингдавртилигаўтди.Иккаламизҳам ийманиб
боширғабтасдиқишорасинибердик.
– Унутманг,муҳаббатли оила инсоннинголий бахтидир,уни
Аллоҳўзитанлаган,муносибкўрганбандаларигаберади,–деди.–
Аммо бировнингқалбини,ҳис-туйғуларини топташ,эрмак қилиш,
бозоргасолиш гуноҳиазим,муҳаббатсаройидасадоқатваишонч
сизларгапосбонбўлғай,–дебқиблагақарабдуоқилиб,юзларига
фотиҳатортди.
Бизҳамустозгақўшилибюзимизгакафтсурдик.
Шундан сўнгдомла қачон дарсга кирса,“Синолардан салом
сизга”,дебсабоқнибошлайдиганбўлди.
Бошқаталабалар:
–Устоз,негаҳарсафаршугапниайтибхонагакирасиз?–деб
сўрашганида:
–Гапэгасини,бўталоқтевасинитопиболади,–дебкулибқўярди.
Олмосдорилфунунгакелавергач,сиримизошкорбўлиб,оғизга
тушганимиздан кейин “Гуруҳ амалдорига тиб аҳлидан салом
келтирдим”,дейдиганбўлди.
Устозмениқаердакўрса,“Ҳа,аҳлидил,аҳволингнечук?”деб
мутойибақиларди.Менкулибқўйиб,саломберибўтибкетардим...
Шуларниэслабтурсам,хонагаустозкирибкелди.Саломлашгач,
кимйўқлигинисўради.Гуруҳсардориталабаларбиттагакўпайганини
96
айтди.Устоз:
–Қаниянгиталаба?–деббўйчўзди.
Ўрнимдантурдим.Ёнимгакелди:
–Қаерданкелдингиз,Миллийданми?
–Йўқ,устоз,менўтганйилҳамқўлингиздаўқиганман,–дедим
ергақараб.
Кўзойнагинитақиб,узоқтермилди:
–Гуруҳамалдори?Аҳлидил?
–Ҳа,–дедимтўлқинланиб.
Янабирозданкейинхотираларигакучбериб:
–МинораиКало-о-он...–деди.Менкулиб,устознингфикрларини
тасдиқладим.–Тибаҳли-и,–дедисўнгОлмосниназаргатутиб.Мен
фикрларинидавомэттириб:
–...эди,–дебқўйдим.Устоз:
– ...эди? – дедию бирдан бўшашиб,жойига бориб ўтирди.
Домланингқалинкўзойнагиортиданқорачиқлари“йилт-йилт”этдию
бош эгганчасукутгачўмди.Сўнгастатуриб,вазминқадамларбилан
чиқибкетди.
Ўн-ўнбеш дақиқаўтгач,гуруҳбошибезовталаниб,ташқаридан
хабар олиб қайтиб,устоз деразага термулганча ўйчан турганини
айтди.Ҳаммаҳайрон:“Нимабўлди?Бизҳечнарсанитушунмадик...”
Гуруҳбошименгаюзланди:
–Илгаридантанишмисизлар,устозбиланяқинмисиз?
Ҳеч кимга ҳеч нима демадим.Нима ҳам дея олардим?Бир
пайтлар устоз Олмос номидан уйимга совчи бўлиб борганди,
дермидим?
Китоб-дафтарларимнийиғиб,ижаражойгачайиғлабкелдим...
***
21январь
Ўқувжиҳозларисотиболганидўконгакирсам:
–Опажо-он,–деббирқизчаюгурибкеляпти.Қарасам,Дилдора
– Шоира опамнинг кенжаси.Опам билан дўконга ҳарид учун
киришганэкан.Қучоқлашибкўришдик.Ўқишгақайтганимниайтдим.
– Бир томондан хурсандман, лекин бизга билдирмай
97
келганингданхафаман.Аканггаайтсам,уям хафабўлади,бизсенга
бегонаэмасмиз-ку,кетдикуйга,–дебқовоқуйибтуриболди.
– Боролмайман,опажон,менга ноқулай...аввалги ҳолатим
бўлганидаям сўзингизни икки қилмасдим.Ҳозир боролмайман,
болаларингизкаттабўлибқолишди,буниустигаҳаркуниуйингизда
меҳмон.Биламан,сизҳам,акам ҳам ирганмайсизлар,бироқ...мен
ҳам,сизлар ҳам ноқулай аҳволга тушамиз...Яхши бўлган куним
борамануйларингизга,–дедимёлғонхушчақчақликбилан...
Опамкутилмагандаўнмингпулсўрабқолди.
–Унчапулимйўқэди,опажон,–дегандим,бешмингсўради.Яна
тортиниб,–озроқпулбиланчиқувдим,–дедим.
– Қани,айт-чи,бу гапдан кейин мен уйимда қандай тинч
ўтираман,қандайуйқумкелади?Эркактўқчиликданёмонйўлгаюриб
кетади,аёл эса йўқчиликдан...Даданг сени бизларга ишониб
ўқишингга кўнган эди,– деб ёнчиғидан бир даста мингсўмлик
чиқариб,қўлимгатутқазди.Олмадим,қайтардим:
–Сизларгафойдамтегмаяпти,зараримҳамтегмаслигикерак,–
дедим.
–Менбилансенбиркунликодамларэмасмиз,қиёматликопа-
сингиллармиз, биз бозоргачамас, мозоргачамиз... Укаларингни
ўқитасанҳали.Хижолатбўлма,–дебпулничўнтагимгасолибқўйди...
Атайижарауйимгакелди,шароитимникўрибқониқдишекилли,
яшасабўларкан,дебқўйди.
Қишлоққаикки-учҳафтадабирборарэдим.Шукунданбошлаб
Шоираопамнингбироёғименингижаракулбамдабўлибқолди.Ҳеч
қурсакунораукаларим орқалиегуликвапулберибюборар,шанба-
якшанбадабирниманибаҳонақилибуйларигачақирарэди.
Баъзанҳасратгачўмиб:
–Ўшандаболаларимгақарайсан,дебуйимгаолибкелмаганимда,
қишлоққақайтибтурмушгачиқибкетган бўлардинг...Шунчаазоб
емасдинг,шуўлибкетгурдардгаҳам чалинмасдинг,– дебўзини
айбларди.
–Опажон,негануқулшугапнитакрорлайверасиз,буниқисмат
дейдилар.Одамзоднингтақдириганимаёзилганбўлса,шуникўради.
Унданкейин,сизнингнимадахлингизборбукасалликка?–десам:
– Мен ўзимни айбдор ҳис қилишимни истамасанг,биздан
98
узоқлашибкетма,чақирганвақтимдакел,–дебтаъкидларди.
–Сўзбераман,сизбиланакамгабирумрликсингил,укаларимга
садоқатлиопабўламан,–дердимкулиб.
Шўртақдирменисийлаб,шундайолижанобинсонларнитуҳфа
этганигаич-ичимданшукроналарайтардим.
Икромакамшартномапулимнитўлабтурди.
Дарсданкейинукишинингипаккорхонасидабошқарувчибўлиб
ишлайбошладим.“Эплибўлсанг,сеплибўласан”,дегангаамалқилиб,
акам бир марта кўрсатган ишни қайта ўргатишга эҳтиёж
қолдирмасдим.
Дарсданчиқибтўғришуергакеламан,ишчиларниназоратқилиб,
кирим-чиқим дафтаримни очаман.Ҳамма қоғоз ишлари менинг
зиммамда, ишхонанинг икир-чикиригача ҳисобимда бор, чунки
корхонаменингномимдаэди...
Шундайқилиб,ҳаётимянаизгатушабошлади...
***
23январь
Мусофирликбу– ўзихтиёрингбилан келиб,ўзгалар ихтиёри
биланяшайсандегани...
Ихтиёрим ўзимда,эркин бўлганимда Сизни бир дақиқа ҳам
куттирмасэдим...кечиринг.
Хавотиргаўринйўқ,безовтабўлманг.
Бўш вақттопдим дегунчаёзаман.Фақатюмуш кўпайибкетган
вақтлариузримниқабулқилибтурасиз...
***
25январь
Дадамнинг даъвати билан битирувчи синфга ўтиб кундалик
тутадиганбўлганман:
“Ҳаётингникунма-кунёзиб,хулосаларингнибитиббораверсанг,
бунданортиқсабоқбўлмайди.Ҳарқандайодамдаҳаркуни,албатта,
эсдақоларлибирорвоқеаёкигапбўлади.Сенёзаётибўзумрингни
таҳлил қилиб борасан,энг муҳими,фикрлашга ўрганасан.Буюк
99
одамларнингкўпикундаликтутиб,шунингорқасиданшарафтопган”.
Шуйилбаҳордауйгақайтганимдадафтарларимданбириқўлимга
тушиб қолди.Бир варағини ўқиб кулиб қўйдим...(ўша вақтдаги
дунёқарашимга...)иккинчи варағини ўқиб йиғлаб юбордим...(ўша
вақтдагидунёқарашимга...)Қолганиниўқишгажуръатиметмади...
Кундаликнижойигақўйибузо-оқўйладим...Одамўзхотирасидан,
ўтмишиданшунчаликқўрқиб,хадиксираши,қочишимумкинми?Бугун
сизгабитаётганларимнингкўпиниқоғозгаўрабёзяпман...
***
Сарой аъёнларинингсохта мулозаматларию лўттивозлигидан
чарчаб,безибкетганподшоҳбетамавахолисдўстқидириббирўзи
дарвеш кийимидачўлубиёбонгачиқибкетибди.Одамиятгаишончи
қолмаган, вазир-вузароларию мушовирлари хиёнатидан юрак
олдириб қўйган олийзоттилсиздилдош истаб,Турон йўлбарсини
топибди.Эндишарҳидилқилмоқчибўлибоғизочганэкан,одамзод
зулмиданозурдайўлбарсоғирбош чайқаб,ўзиниқиёқларароуриб,
кўздан ғойиб бўлибди.Подшоҳ яна йўл юриб,янтоқзор яқинида
тортилган камондектурган хонгулни учратибди.Унгаҳам арзини
айтишгаоғизжуфтлашибиланжониворертепинибдию ўқдекучиб,
уфққасингибкетибди.Шутариқаҳукмдорқайсижонзотгаюзбурса,у
кўзданғойиббўлаверарэкан.Ниҳоятҳориб-толибташландиққудуқ
ёнига етиб келиб қараса,терскай тарафда ёввойи қовоқ ўсиб
ётганмиш.Бордардуаламлариникалладеккеладиганқовоққаайтиб
солибдиюўзиниенгилҳисқилиб,саройгақайтибди...
Ораданмаълум-номаълум вақтўтиб,янаўшандайсилаҳволга
тушибди ва тағин ўша дардкаш қовоқ униб-ўсган жойга сир ва
ҳасратлариниайтмоқчибўлибкелса,ҳалигиҳамдардқовоқзардобга
айланиб,оқиб ётганини кўрибди.Алам ва изтироб тўкилган жой
зардобга айланаркан-да,деб бошқа ҳеч кимга ҳеч нима демай,
қайғулариниичгаютишниодатқилибди.Аммокундан-кунгаозиб-
тўзиб,узлатизлайдиганодамовибўлиббораверибди.Подшоҳдагибу
ҳолнисезганвазириаъзам:
– Шоҳим,сиздагимаълулликсабабинима?– дебсўраганида
подшоҳ:
100
– Сирсақлашни уддалайдиган дўстимдан айрилибқолдим,–
деганэкан...
Ўзимбиланўзимандармонбўлиб,жи-имюрганимдабуривоятни
дадамменгаайтибберганди...
–Сизҳамошқовоққаўхшабқолмангтағин,–дебҳазиллашсам:
–Менвазирнингжавобиниайтмадим-куҳали,–деббирозтин
олибқўшимчақилганди,– шоҳим,одамнингтафтиниодам олади,
ўғлингизга эмас,қизингизга айтингюрак дардларингизни,деган
экан...
Дадам“Қаниэндигапир-чи,дадасиниэркаси,ичингдазардобга
айланибқолмасин”,–деса,ҳаммагапниайтибқўярэканим...
Негалигини билмайману,онамдан кўра дадам билан яхши
чиқишардим.Иккаламизҳам биркасбэгасибўлганимизданмиёки
бобом қайтиш қилгандан кейин ҳаммавақт ёнларида юрганим
учунми...Балкидунёқарашларнингмутаносиблигидир...билмадим...
сирларимни онамдан кўра дадамга кўпроқ ишонардим. Кўп
ҳазиллашардимҳам...малололмасди,кўтарарди...
Беш йил бўпти дадам билан дардлашмаганимга. Ҳолбуки,
ҳафтадабируйгакелсам:
– Қани,ол,гапқопингнибоғичиниеч,қани,шаҳрингданима
гаплар,– деб тиззасига кафт тираб,астойдил ўрнашиб ўтириб
оларди...
Бетоблигида мактаб ўқувчиларини Наврўзга тайёрлаётган
пайтим ҳаркунгигапнибатафсилайтибберишим одатгаайланган
эди...
Баъзанчарчабкелганимда,телевизўрниўчирибқўйиб:
–Ҳай,гапирқани,бугуннималарбўлди,–деса:
–Э,чарчадим,дада,кейинайтибберарман,–дебуйишларига
шўнғирёкикитобварақлаб,куттирибқўярканим...
Қанийди ҳозирги ақлим ўшанда бўлганида...Қанийди дадам
ғаниматэканиниваиккижаҳондабундаймеҳрибон,яқинодамтопа
олмаслигимнибилганимда...Қанийдиинсониятгақилганхатоларини
тузатишучунбирдақиқабўлсаҳамимконберилганида...
Баъзан узоқ ўйга толаман, дадамга мен айтадиган кун
янгиликларинингқизиғибормиди?Йўқ,аниқбиламанки,қизиғиҳам,
зарурати ҳам бўлмаган...Дадам дардимни ичимгаютиб,ошқовоқ
101
ҳолигатушибқолмаслигимучуншундаййўлтутган...Бунияқиндагина
англадим... Кеч, жуда кеч... Дадамдай тингловчимни йўқотиб
бўлганимданкейинтушунибетдим...
Ҳай,майли,нимабўлгандаҳамбуохиргипушаймон...
***
27январь
Шаҳарга қайтиб Шоира опамларникига келсам,кўнгилхонлик
–ҳокимиятгашикояттушганэкан,корхонамизниёпибкетишибди...
Кечқурун Икромиддин ака бўлган воқеани гапириб берди.
Маҳаллий корчалонлардан бири ишни шерикчилик асосида
юритишни “яхшиликча”таклиф қилган экан,акамизқизишиб,“Бу
қанақаси,сармоя меники,қанча одам ишли бўлди,солиқларни
вақтида тўласам, ҳаммаси қонуний бўлса... Тайёр ошга
баковулликми?”деб қўполроқ гапириб юборибди.Мулозим совуқ
тиржайиб,“Ҳа,шунақами,ҳалолман,денг-а,билмаган эканмиз,
фариштанинг қанотига нос тупуриб қўйибмиз-да,майли,боринг,
ишингизни қилаверинг,узр лекин”,деб кесатиб,рухсат бериб
юборибдию эртасигакорхонаичкиэшикларинисурғучлаб,муҳрлаб,
дарвозагакалладекқулфурдирибқўйибди.
–Эндинимабўлади?–дедиопамингичкақошлариничимириб.
–Пойтахтгаарзқиламан,ҳақиқатқилишар...–дебпешонасини
уқаладиакамиз.
Аммоариза-шикоятлар,ёзув-чизувларбесамаркетди.Бесамар
кетганимайли-ку,акснатижаберди.Раҳбарнингқўлиҳам,тилиҳам
узунэкан,ҳаммаутараф бўлди.Корхонаменингномимдабўлгани
учун сўроқ-жавобларда асосан мен иштирок этдим. Ғўрлигим,
тажрибасизлигимдан фойдаланиб, мени роса қўрқитиб,
довдиратишди.ЧўлпоннингЗебисикўйигатушдим-қолдим.
Ака мени эҳтиётлаб,ҳаммаси меники,мен бош-қошман,у
қўғирчоқ,холос,еди-ичдиларигаўзимжавобгарман,дебимзочекиб
берди.
Марғилонданкелтириладиганипакўрамлари“ўғирликмаҳсулот”
бўлибчиқди.
Сотган ашёларимиздан намуна топишиб,сифати паст деб
102
баҳолашдию харидорни алдаган,солиқдан даромад беркитган,
ишчиларгавақтидамаошбермаган,мансабинисуиистеъмолқилган...
кабиайбномаларниёпиштиришди.
Бу ҳам етмагандай, Эски шаҳардаги озиқ-овқат дўкони,
сартарошхонахизматиҳамэгритопилиб,жиноятишиқўзғатилди.
Букўргиликларнингҳаммасишунчаликтезсодирбўлдики,ярим
тундазилзиларўйбергандайэсанкираб,довдирабқолдик.
Иккиҳафтаичидаакамуопамчўпдекозибкетишди.Устига-устак,
руҳий изтиробни айтмайсизми? Куни кеча меҳмон билан тўлиб-
тошган,дастурхонийиғилмайдиганхонадонгабировқадам босмай
қўйди.Ҳаттоқариндошларҳамқўнғироққилсакбирбалогагирифтор
бўлибкетмайликдеганқўрқувдатамомалоқаниузишди.
Опам мени маҳкам қучиб,кўзёшларини ичига ютиб,“Қара-я,
Бонужон,бирпасдаяккамоховқилибқўйишди-я!Ишқилиб,акангни
қамашмасабас”,дерди.
Ўчакишган ўт қўяр,деганларидек,ҳалиги раҳбар муштумига
туфлаб,яниб,қасдқилибқўйганэкан,акамизнитурмагатиқиб,сўроқ-
жавобгатортишди.Анаэндиҳақиқийшўришбошланди:опамбечора
кунда-кунораавахтагақатнайди,буёқдамол-мулкмусодарагатушиб,
хатлов авжида,болалар ҳеч нарсани тушунмай чирқирайди,мен
нотавоннингқўлиданюпатишгауринишданбошқаишкелмайди.
ИкромакамичкитерговдаОтбозордаузоққолибкетди...
Қарийббирйилаччиқичакдекчўзилгантерговдансўнгёпиқсуд
бўлибўтдиваакамизўнбиттамоддаасосидаайбланиб,ўнучйилга
“кесилди”.ЖазониўташмуддатиқатъийтартибдаЖаслиқавахтасига
белгиланди...
Барча мол-мулк давлат ҳисобига мусодара қилинди.
Машиналари“кимошди”савдосигақўйилиб,кепакбаҳосигапуллаб
юборилди.Битта“Мерс”ниўзимизсотиб,ҳақдорларнингқарзларига
тўладик.Бу“ҳисоблидўстлар”нингҳисобийўқэди.Бировибеш йил
бурунмингдолларберганман,деса,бошқасиўнмингсўминиҳам
қистаб,эшиктурумини бузарди.Уларорасидаяқин қариндошлар
бўлганикаби,ҳечким кўрмаган,танимаган,эҳтимолки,товламачи-
фирибгарлариҳамйўқэмасди...
Ўлаксахўрга ўхшаб йиқилишингни пойлаб турадиганлар бор.
Опамнинг номард директори қайта-қайта тушунтириш хати
103
ёздиравергач,охири бор-е,деббўшашгааризаёзибқўлигабериб
келди.
Омадингбирчўчиса,бахтингҳуркибқочарэкан....
***
28январь
Опамнингйиллар мобайнида йиғиб юрганлари ой ўтар-ўтмас
момақаймоқдай тўзғиб битди.Икром акамнинг отасидан мерос
қолган эски уйидан бошқа ҳамма мулки сотилди.Йил бурун
етишмовчиликнималигинибилмайдиганболаларэндинонникўзга
суриб ейдиган бўлишди.Ҳатто боғча пулини тўлашга,музқаймоқ
билан сийлашга ҳам йўқчилик йўл қўймасди.Акамни кўришга
борганикиратополмайсарғайдишўрликопам...
Биркуниу:
–Эртагабизникигакел,ёрдамингкерак,¬–дебқолди...
Вазиятменўйлаганданҳам оғирроқэкан.Яхшиям,Москвадан
жиянимБобуронамгаатабжўнатганиккиюздолларёнимдаэди.
Мунғайибгина ғариб бўлиб ўтирибди опагинам. Ҳар қанча
қисталангқилсамҳампулниолмади.
–Ўзингбираҳволдабўлсанг,бебилискапулбўлсаямбошқагап
эди.Шундоғамқариндошқилмаганиниқиляпсан,йўқ,ололмайман,–
дебқўлимниқайтарди.Хафабўлдим:
–Яхшиликларингизнишунақакундақайтарамандебўйламаган
эдим,яхшикунларҳамкелар,ўшандаҳамқўлданкелганчахизматда
бўламан,опа...–пулнистолустигақўйиб,ўкинибдавомэтдим,–агар
менибегонабилсангиз,қарздеболинг,агарқизимдеганингизрост
бўлса,омонатдебҳисобламайсиз!
Опагинамичикиб-ичикибйиғлади...
Мен,опам,Дилдора,Сирожиддин– биттаданкўрпачаташлаб,
ҳаммамизбирхонадаётибухладик.Илгарибуларнингуйидабирор
вақтердаётмаганэдим...
Болаларухлабқолишди.
–Яхшиямсенборсанбахтимга,наопамга,надугоналаримгава
наовсинларимгаайтаолмаган ҳасратларимни сенгатўкаман...–
опамнингтовушидайиғиборэди.
104
Бужуфтликка–опамбиланакамгадоимҳавасимкеларди.Бир-
бирларига жуда мос:иккови ҳам ўқиган,маданиятли,илмли,
дунёқарашикенг,палагипокинсонлар.
Опам ЧингизАҳмаровишлагансуратлардагигўзалбекачларга
ўхшар,қўлигул пазандалиги,уйим-жойим дейдиган саришталиги
менгаибратэди.
Икром акам ҳам диёнатли одам,менга бегона назар билан
боққанинисезмаганман.
Ҳаттоки,шу бедаво дардга чалинганимдан кейин ҳам лаб
жийирибчетгасурибқўйишмади-ку...Уларнингоғиркунларидамен-
даҳамдамэканимданқалбимдабирқатимнурборэди.
Эрталабгача дардлашиб,эски гапларни эслашиб ётдик.Опам
терговпайтимулозимларшилқимликқилганиниижирғанибгапириб
берди...
Тонггаяқинмингистиҳолабилан:
– Бонужон,эртага уйни йиғиштириб,сарак-пучак қиламиз.
Укаларинггаторкелибқолганкийимларнилаш-луш бозоригаэлтиб
сотиб келамиз,майлими? Борасанми мен билан? Уялмайсанми?
Шунгачақирганэдим,–деди.
Юрагимгақўшилибсуякларимсимиллабўтди...
Ёфалак!..
Дунёнингтерскелганиникўрингэнди!..
Мингқўйлинингишибирқўйлигатушади,деганимибу?Ёкиҳар
замондабирзамондеганими?..
Эҳопагинам...
Шуаҳволда бўлатуриб ҳам мард келиб,пулингни олмайман,
деганиниқаранг...
Ҳечнимадеёлмайяхлабқолдим...
Уноқулайвазиятгаизоҳбериб:
–Укаларингкаттабўлибқолди.Эскилариниҳечким киймайди
барибир.Сотамиз-келамиз,–деди.
Хижолатбўлавермасиндеб:
–Бўлди,опажон,ғамеманг,келиштирамиз,–дедим.
Шубиланҳариккаламизўзхаёлимизуммонигағарқбўлдик.
Бирозвақтўтиб:
–Бонужон,ухладингми?–дедипасттовушда...
105
Уйқумкелганийўқэди-ю,бироқжавоббермадим...
***
29январь
...Уйларнийиғнаб,болаларкийимию акамнингкостюм-шимлари,
чакмонлари, опамнинг кўйлакларини тахладик. Аёллигимга
бордимми, ҳарқалай, ҳар бир кийимни ачиниб-ачиниб тугунга
жойладим. Асл мол бўлганидан кийилганига қарамай оҳори
тўкилмаганлибосларгаросаҳайфимкелди.Начора...
Икки-учтагиламчаниҳамқўшиб,Эскибозоргаолиббордик...
Опам бечоранинг юзлари хижолатдан лов-лов ёнади денг.
“Ишқилиб,битта-яримтатаниш чиқибқолмасагўргайди”,дебмени
тезроқ сотишу қочишга ундайди.Сотувчи ғўр бўлса,олувчи сур
бўлади.Бирпасдақайсидиргўрданчиққандаллолқўлимиздагиларни
алдаб-сулдабкўтарасигаарзон-гароволақўйди.Опамбўш,менбаёв,
бунақабозоркўрмаганмиз...
Қўлимиздаги пул кун сайин ошиббораётган нарх-навогакўра
“бандасигабандибўлган”акамданхабаролишхаражатигаурвоқҳам
бўлмасди.
Опам рўзғор учун “томоққаямоқ”дебкартошка,пиёз,сабзи,
ошқовоқ,шолғомжамғарибқўйди...
Тушдан кейин иккитатилло занжирини олиб,жуҳуд бозорига
бордик. Кўзи қотган бозоргирлар соф олтиндан ясалган
тақинчоқларни ерга уриб, авраб, ялиниб-ёлвориб, раҳмимизни
келтириб,гумонбаҳогаилибкетишди.
–Ҳарсафаракангниолдигаборишгабирмилёнданкўпроқпул
кетяпти,–дедиопамўзигаўзигапиргандек.
–Опажон,биламан,сизгаоғир,лекинбукунларҳамўтади.Ишга
киришингизкерак,муаммоларнибуйўлбиланҳалқилиббўлмайди,–
дедим.
– Ўзим ҳам шуни режалаштириб турибман.Бетим қолмади
бировларданпулсўрашга,–дедиопамюзимгақарамай.
Кейинтаниш-билишлариданиш суриштирдик.Икром акамнинг
қамоқдалигиниэшитганраҳбарборки,эшикниюзимизгатарақлатиб
ёпаверди:“Биздақисқартиш,тайёришчиларнибўшатяпмиз...”
106
Шаҳарнингнаригичетидагибирмактабданчоракталикишчиқди:
қип-қизил майнавозчилик– ойлигингбир ҳафталикйўл кирангга
етмайди...
Дорилфунунгакотибабўлибрасмийлашаётганжойидакимдир
акамиз “жиноятчи”лигини шипшитиб қўйган экан,эртаси декан
ўдағайлаб берибди: “Нима, бу ерда каллакесарлар тўдаси
тузмоқчимидинг?Мениям тортиб кетмоқчимидинг?Ўв,адашдинг,
менхалқимгасодиқодамман,бор,тошингнитер!”
Шифохонагафаррошликкаҳамолишмади:“Иш?Ишотлиққайўғу,
сизларяёвкепсизлар...”дедитарвузютгандайюмалоққоринмаъмур
кўзларинигўлайтириб.
Опамҳамалам,ҳамғазабгатўлиб,“Бўлди,буларнингберадиган
бебарака пулига қараб болаларимни қақшатиб қўймайман,ундан
кўрагўммапиширибсотаман”,деди.
***
1февраль
Менҳамишгакиришимкерак.
Шоираопамгаёрдамберишимшарт.Онамга:
–Шаҳардаишламоқчиман,–десам,узоқўйланиб:
– Сенингуйда бўлганингяхши.Ўзингўқиган мактабда дарс
бераверасан,–деди.
Индамай рози бўлдим.Чунки икки-уч кун олдин акам четга
ишлашга кетган,уйда икки жияним ва янгам қолганди.Онам
янгамнингқўлигақарабқолишинимаъқултопмадим.
ЎзвақтидамактабдиректориТўрақуламакинидадам ўқитган,
ёшлигимиздабайрамкунларикелибқутлаб,хабаролибкетарди.Сал
таранг қилди-ю,охири ўриндошликка ишга олди.Бешинчи “Б”
синфигараҳбарвамактабхотин-қизларқўмитасираисигаёрдамчи
этибтайинландим.
“Хўшболаларнингимкониятиниюзагачиқаришучуннимакерак
бўлади,Бону?”
“Меҳр...меҳнат...”
Дадамбиргапникўптаъкидларди:
“Ўқувчиниўзболангдайкўрсанг,уҳам сениўзонасидайяхши
107
кўради.Яхши кўрдими,назарингга тушишни,сен ҳам уни яхши
кўришингниистаб,биринчибўлибсенингдарсингнитайёрлайди...”
Менболаларгабормеҳримнибердим.
Фикри-зикрим уларнинг қум босган идрок булоғи кўзини
қўмитишбўлди.
Янададам:
– Ҳурмат ҳам ғалабага ўхшайди. Худди жангда ғалаба
қозонилганидек,иш жойингда ҳурмат қозонасан.Бу осон эмас.
Урушнимуддатианиқбўлишимумкин,лекинишдаҳурматтопишучун
соатгақарамасданишлашкерак.
Аста-секин ўқувчиларим менгаэликди.Энди уларюз-кўзимга
ачиниш ваҳадикдаэмас,нимадесам экан,ихлосми,эътиборми,
ҳарқалай,ҳурматбиланқарайбошлади.
Умуман,тақдиримга бош эгганим сари кунба-кун этим ўлиб
боряпти шекилли, бировларнинг жунжикиб кўз ташлашига,
ҳамкасбларимнингменданҳазарқилаётгандекравишларигапарво
қилмайроққўйдим.
***
2февраль
Бошланғичдаўқибюрганкезларимизмактабрадиосибўларди.
Ана шу минбардан шеър айтишга, ҳикоя ўқишга ҳаммамиз
қизиқардик.Каттатанаффусда“Булбулча”нингқўшиқлариқўйилса,
қўл ушлашиб дикир-дикир сакраганимиз завқи ҳалиям ёдимда:
“Диққат!Диққат!Мактабрадиоузелидангапирамиз!”деганширали
овозҳанузқулоқостимдаянграбтуради.
Директор билан кенгашиб,радио фаолиятини йўлга қўйишга
келишдик.Эски ускуналар аллақачон темир-терсакка топшириб
юборилганидан ишни мутлақо янги пойдевордан бошлашга тўғри
келди.
Тумангааризабиланчиқдим,баракатопгурларжудаилиқкутиб
олишди,жонкуярликбиланжўяли-жўялитавсияларберишди.Лекин
ҳечбирамалийкўмаккўрсатаолишмади.
Абдулла ҚаҳҳорнингҚобил бобосига ўхшаб туман ҳокимига,
унданкейинвилоятбошчиларигачачиқдим.Ҳаммажойдатаҳсину
108
тасаннолар,маслаҳатукўрсатмаларбирдошқозон,ёрдам эса...бир
чойқошиқҳамэмас.
Кейинўзҳисобимданмикрофонсотиболдим.Фонограммачиқиб,
бозорикасодбўлганмусиқаўқитувчимизИлҳомжонакадантўйма-
тўйюраверибёғбосибкетганэскиовозкучайтиргични“отангяхши,
онангяхши”,қилибижараолдим.Ғайратим жўш уриб,енгшимариб
ижод отига миндиму,битирувчи синфлардан бир жуфтдан йигит-
қизнисаралаболиб,сўзамолликкатайёрладим.
Кундалик ярим соатлик эшиттиришимиз дастури, асосан,
таълимга оид янгиликлар,мактаб хабарлари,қолоқ ўқувчилар
танқидивамусиқийтабрикданиборатэди.
Ишимиз юришиб кетди.Бора-бора ёши улуғроқ тажрибали
муаллимларучун“Панднома”саҳифасиҳам очилдики,бирҳафтага
қолмайталабгорустозларқуръаташлаштаклифибиланчиқишди.
Болаларнинг илҳом булоғи қайнаганини айтмайсизми!
Саккизинчи“Б”даўқийдиганОлимжонСуяровдеганоғиркарвонбола
ўзитўқиган“Устоз”номлишеъринирадиомизтўлқинлариорқали
таратдию бутунмактабшоиргаайланди-қолди.Уларорасидақофия
кўчасиданўтмаган,умридашеърёдламагандўлвориларибўлганидек,
таъби назмини тушовлаб юрган Зулфияхоним издошлари ҳам
анчагинаэкан.
Айниқса,СаидахонваМавжудаларнингқўнғироқдековозлари
мактабдеворлариданошиб,чор-атрофдагимаҳаллааҳлинингҳам
диққатини тортабошлади.Каттатанаффусдахотин-халаж,кўнгли
бўшроқ эркаклар мактаб яқинида тўпланиб, радиомушоира
бошланишиниинтиқкутадиганбўлишди.
Алқисса,минбарталашбўлибкетди...
Қилаётган ишингдан завқ олсанг,буям каттабахтэкан.Мен
мактабдаижодиймуҳитуйғотганимданбеҳадмамнунбўлибюрган
кунлардан бирида директор ўқитувчиларни навбатдан ташқари
машваратгайиғиб,ўтажиддийқиёфадасўзбошлади:
–Ҳурматлижамоа,менингкамтаронаташаббусимбиланмактаб
радиоси ташкил қилинганидан хабарингиз бор,албатта.Кечаю
кундузбош қотириб,еттиўлчаббиркесиб,режаасосидаизчилолиб
бораётгансаъй-ҳаракатимизўзсамарасиниберабошлади.Эндибу
муваффақиятни янада мустаҳкамлаш, янгидан-янги ижодий
109
уфқларни кўзлаб иш олиб бориш бурчимиз десам,сизлар ҳам
фикримга қўшилсангиз керак. Бизга янги таклиф, оҳорли
мулоҳазалар сув ва ҳаводек зарур. Сўз ҳурматли директор
ўринбосариЛазизбекМаҳмудовга!
“Ҳурматли директор ўринбосари” аввал худо назар қилган
Раҳбарга ҳамдусанолар ёғдирди,сўнг“устози аввал ҳам,устози
сонийҳамўзларибўлганТўрақулҳожиШербоев”габирқулочпахта
тўшади.Тоқатимизтоққаёндашганданиҳоятмуддаогаўтди:
–...бирламчи,бизбирвақтлар“Ёшлик”журналидакўрганмиз–
муҳаррир минбари бўларди.Шундан келиб чиқиб,радиомизда
“Директор минбари” ташкил этилса ва мактаб муҳтарам бош
устозимизнингибратлитафаккурдурдоналариданҳафтадаиккибор
баҳраманд бўлса... Иккиламчи, ушбу фикримни қўллаб-
қўлтиқлашларингнисўрайман...
Кутилмагандагулдуросқарсакянграб,қулоқ-чаккамгашапалоқ
тушгандайбўлди.Шартўрнимдантуриб:
–Кечирасизлар,шундоғаммағзипучгапларкўпайиб,ўқувчилар
зада бўляпти.Радио болалар учун ташкил қилинган экан,бас,
уларнингинтеллектиниривожлантириш учунхизматқилишикерак...
– дейишимни биламан,бутун жамоа бараварига бобиллаб менга
ташланакетди.
Ноилож муроса кўчасига кирдим – домла ҳар душанба беш
дақиқа“дурдона”сочадиганбўлди...
***
3февраль
Ёмонкўрганим–ялтоқлик,кўзбўямачилик.
Кунсайиндиректорнингхурмачақилиқларигулочиб,радиомиз
сўзэркинлигинибўғабошлади.Умумантанқидберманглар,дебталаб
қўйди.
–Домла,танқидкелажакмеваси-ку,–дедиботиниб-ботинмай
тарихўқитувчисиШуҳратака.
– “Келажак”ҳеч қачон келмайди,фақат “бугун”бор холос,
“кеча”данҳечқандайфойдайўқ.Гегелниўқиганмисиз?Фалсафадан
баҳо неччийди,Шуҳратжон болам? – деди директор кўзойнаги
110
тепасиданўқрайиб.– Кошкитанқидданбировнаф кўрганбўлса...
Мақташкерак,мақтовғалабанинготаси!Масалан,мактабимизқўлга
киритаётган ютуқларни озгина ошириб кўрсатсак, эшитган
ўқувчинингғуруриўсадими?Ўсади!Буғуруруниюксакмарраларсари
чорлайдими? Чорлайди! Каллани ишлатиш керак, каллани,
Шуҳратбой!–домлақаламбиланўзбошигауч-тўрттакиллатибуриб
қўйди.
Шутариқарадиомизқолоқўқувчилар,ножўяхатти-ҳаракатлар
ҳақида оғиз очмайдиган,Тўрақул ҳожи Шербоев раҳнамолигида
вилоят,республика ва жаҳон айвонларида қўлга киритилаётган
оламшумулютуқларҳақидасайрайдиганбўлди.Гоҳидатайёрлаган
эшиттиришимизниўзимизтинглаб,кулгиданбуралибқолардик.Гўё
бизнингзиёмасканимизшуқадарюксалибкетгандики,мактабимиз
олдидаМаъмунакадемиясихижолатбўлиб,мулзам тортишианиқ
эди.Буяммайли,энгёмони,томиридайиллабмудрабётгантиранлик
қониуйғонгандиректормениқошигачорлаб:
– Бугундан бошлаб Фалончиев билан Пистончиевни эфирга
чиқишигайўлқўйманг,–деббуюрди.
– Нимаучун,домла?Уларнингнимаайбибор?Қандайқилиб
“Сизларчиқмайсизлар”,дебайтаман?–дедим устозларнингсавол
назарибиланменгабоқишлариникўзолдимгакелтириб.
Оқсоқолларолдидахижолатпазлигимтарқамайтурибмактабда
ягонахалқмаорифиаълочисиҳам“қорарўйхат”гатушди.
Шутарзда ой охирига бормай муаллимларнингаксари эфир
юзиникўрмайдиган“урилганлар”сафигақўшилди.Аста-секиннавбат
шогирдларгакелди.Сабркосамтошиб:
–Домлажон,сизменгаузундан-узоқрўйхатбермасдан,радиода
чиқишимумкинбўлганларнингноминиайтсангизкифоя.Ўзибор-йўғи
ўринбосарингизбиланРасулмиршабниқизиюянасизтанимайдиган
икки-учтаўқувчиқолди,холос...
Нўноқ дўхтир зирапчани суғуриш ўрнига бармоқни кесиб
қўяқолади.
Радиомизёпилдиюҳаммамизенгилнафасолдик.
Ижодкоршогирдларимниўйлаб,“Турон”номлидеворийгазетага
асоссолдим.Аммораҳбарнингмижғовлиги,калтабинвавосвослиги
туфайлиёзманашрҳамюлдузкўрмайўчди.
111
Менқўлимнисовунлабювиб,қўйнимгаурдим...
***
5февраль
Кунларзахкаш ариқнингсувидекбирмаромдаиш-мактаб,уй-
рўзғорташвишларибиланоқибборарди...
Янги йил арафасида етим ва камхарж оилаларнинг
фарзандларига қишки уст-бош берилиши эълон қилингач,
синфимдаги шу тоифа болалар рўйхатини тузиб, директорга
имзолатиболдим.
Улар ёши улуғроқ қариндошлари етовида келишгач,бирга
хўжалик бўлимига учрадик.Мен кийимларни болаларнингбўйига
мослаб танлаётсам,масъул қилиб қўйилган ўқитувчи елкасига
чакмонташланганетимқизчага:
–Аҳа,сигиргатўқим ургандайярашди-ку,қизий,–дебоғзини
қийшайтирибкулди.
Мен:
– Опа,бола бўлсаям кўнгли бор,бугунги гап эрта эсидан
чиқмайди,тилингизниназоратқилинг,–дедимаччиқланиб.
Убирданменгаташланди:
–Менгақаранг,сизбозорданнарсахаридқилаётганингизйўқ,бу
ерда танлаш ҳуқуқи ҳеч кимга берилмаган.Тор бўлсаям олиб
бераверинг,ўзикиймаса,укаларикияди!
–Манавиўқувчим,айтганча,танийсиз–Робия,маҳаллангизда
туради,совуқтушганданберимактабгакелмаяпти.Бугунўзимолиб
келдим, онаси оламдан ўтиб, бувисининг қўлида қолган,
эшитгандирсиз? – дедим-да,яна ўқувчиларимга лойиқ пойабзал
қидирибтопибкийгизавердим.
Масъулэнсасиниқотириб,“Вой-бў,яхшиямўзингизтуғмагансиз,
агарболангизбўлса,тилингизнитагигасолибюраркансиз-да”,деб
пичинг қилди. Ёшман, элбурутдан тортишиб ўтирмай деб
эшитмагангаолдим.
Кийимларўзэгаларинитопгач,усурбетларчақўлҳақигашама
қилабошлади.
–Қанақақўлҳақи?–тишларимғижирлабкетди.
112
–Йўлхаражатларига,–дебдудмалжавобқилдиу.
–Давлаттомонидан–бепул,дебайтдиларингми?Бўлди,тамом!
Менўқувчиларимолдидаёлғончи,муттаҳамбўлишниистамайман,–
дебўзимникиларгажавобберибюбордим...
Тортишувдиректоргачачувалибетибборди.
Уменихонасигачақиртириб,тизимдагикатта-кичикчиқимлар
ҳақидагапиракетди...
–Менингўқувчиларимбиртийинҳамбермайди!–унингсўзини
бўлиб,қатъийқилибайтдим.
–Ундаўзингнимаошингданқирқиб,ҳиссачиқариболаман,–деб
тумтайдидиректор,–қароримшу!
–Бўпти,қарорингизниқоғозгаёзибберинг,ўқувчиларимниўлган
ота-оналариданпулйиғиббераман,–дедимзаҳархандақилиб.
Директорнингжазаваситутди:
–Ўв,пулингменгакеракмас,айтяпман-ку,туманга,туманга!–у
қўлибиланосмонгаишорақилди.
– Масаласизбилан битмайди шекилли,домла,эртагаўша...
тумангаборибҳалқилибкеламан,–дебчиқибкетдим.
***
6февраль
Уйгакелибонамгавоқеаниипидан-игнасигачаайтиббердим.У
жимгинатинглади-да:
–Айбсендамас,болам,раҳматлидадангда!Сувқаёққаоқса,ўша
ёққа қараб суз деб ўргатганида қулоғингтинч бўларди.Болам,
ҳақиқатталабодамдадўстбўлмайди,–дедикуйиниб.
Эртасигатумангаборишимгайўлбермади.
Шукунишгаҳамчиқмадим.
Кечқурундиректорўғлибиланмеҳмонгакелди.
Дадамқанчалармеҳрибонустозбўлгани,қандайтаъсирчандарс
бергани,тошутарозининақадарадолатлиқўйганиваайниқса,ёш
Тўрақулгаоталарчахайрихоҳликкўрсатгани,устозотаданулуғлиги
ҳақидагапириб,анчаўтирди.
Кейиндўстонаоҳангда:
– Агар дадангбўлмаганида,худо билади,мен қайси йўлдан
113
кетардим...Иккимизнибахтимизгаяхшиям пешонамизгашукиши
ёзилган экан...– деди-да,ниманидир чамалаётган одамдай чап
кўзиниқисиб,менгаузоқтермулибқолди.Кейин,–Ҳа,устозкерак
пайтдақаттиққўл,керагидажудараҳмдилинсонэди,бизгаҳамма
хислатлардадангданўтган,–дебгапулаётганэди:
–Домла,ҳалолликниҳамдадамданўрганганмисиз?–дебчақиб
олдим.
Сўзўз-ўзиданкечагиможарогаборибтақалди.
– Нима қилайлик,қизим,агар бу балохўрларга ёнимдан
тўлайверсам,кафангадо бўламан-ку.Замон сенга боқмаса,сен
замонга боқ,деган машойихлар.Ҳозир ҳамма жойда “бер-бер”,
пулингбўлмасаўлибҳамбўлмайди,–дебкулгичиқармоқчибўлди.
– Демак, балиқ бошидан ачиган экан, – деб юбордим
тоқатсизланиб.–Агарсиздекоқсоқолларбуқилвирликкачекқўйиш
ўрнигабошқўшиб,қўллабтурса,оқибатинимабўлади,устоз?
– Халқсенданиккидунёдарозибўлмайди,қизалоғим.Ҳозир
фидойи,билимлиодам ҳечкимгакеракэмас.Фақаттопшириқни
қулоқ қоқмай бажарадиган югурдагу ялтоқлар башанг яшайди
бугунгикунда...
Онамгоҳменгаҳайҳайлаб,гоҳдомланиқувватлаб,суҳбатимизга
ҳакамликқилибўтирди.
Бизузоқбаҳслашдик.Уфикридақолди,менҳамўзқарашимдан
қайтмадим...
***
8февраль
Эрталабмактабимгайўлолдим.
Ўқитувчилархонасигакирибборганимданменгақаршикайфият
шаклланиббўлганиниилғадим.
“Йўлҳақи”,“қўлҳақи”данманфаатдормаишатпарастларменга
қарши туриши табиий,албатта.Нафақагабир-икки қадам қолган,
ўзларини хизмат кўрсатган заҳматкаш деб ҳисоблайдиганлар
“кечагина тухумдан чиққан” мендай сариқтумшуқ жўжанинг
адолатпарварлигидан ғашланишини ҳам тўғри тушунаман.Аммо
учинчитоифаҳам борэдики,улармактабнишунчакикунўтказиш
учунтирикчиликвоситасидеббилар,лоқайдвабефарқҳаёттарзини
114
маъқултопганбутепсатебранмасларгаменингҳаракатимваҳимали
туйилар,“Эртага бир бало бошланиб,бизни ишлашга мажбур
қилишмасагўргайди”,деганташвишлариборэди.
Устомон директор радио можаросидан ўз тегирмонига сув
бурибди:“қорарўйхат”тузиб,аҳилжамоаўртасигарахнасолганмен
эканим!Анашуқўпорувнинголдиниолиш мақсадидадомлаикалон
айни вақтида радиомни ёпган эмиш...Қойилмисиз? Мана буни
“мактаб”десабўлади!
Шундайқилиб,жамоанингкўпчилигименгарўйхушбермайқўйди.
Ташаббусларим уларнингғашигатегар,менгамеҳрқўйганболалар
атрофимда парвона бўлиши энсаларини қотирарди.Чунки мен,
нокамтарлик бўлса-да айтай, бу даққиюнусдан қолган кўҳна
чолдеворгатозаҳавоолибкиришгауринаётгандим.
Шу туришимда гўё чорпоя остида кун бўйи мудраб вақт
ўтказадиган кўппакнинг думидан тортиб ҳаловатини бузган
шумтакадекэдим.
Менимча, айнан директорнинг илтимосига кўра тумандан
текширувкелди.
Бадқовоқ тафтишчилар биринчи менинг синфимга кириб,
хонамни синчиклаб кўздан кечиришди.Кейин огоҳлантиришсиз
дарсимга кириб, кутилмаган ва тутилмаган саволлар билан
ўқувчиларимнинголдидаменииззақилишгауринишди.
Йиллик,ойлик,кунликиш режамнивабарчақўлланмаларимни,
конспектларимни ижикилаб текшириб, арзирли нуқсон топа
олишмади.Чункидадамменгаҳаммавақт:
–Сентекширувчиучунконспектёзма,ўқувчиучунтайёргарлик
кўр,сенингкомиссиянг–ўқувчиларинг,шуларгакўнгилдагидекдарс
берсанг,назоратчи-пазоратчиданқўрқмайсан,–дерди.
Ҳарҳолда,йўқданкўраюпанчиқ,деганларидай,битта“айбона”
топишди. Ҳамма ишни қилибман-у, бўш вақтларимда бошқа
устозларнинг дарсларини кузатишга кирмабман. Шунга танбеҳ
беришди.
Эртасигаёқ директор ўринбосари Лазизбек Маҳмудовичнинг
дарсига кириб,назоратни бошладим. У киши математика ва
физикадандарсберарди.
Ҳеч кимга гапирмай,орқа партага бориб ўтирдим.Қўнғироқ
115
чалиниб,дарсбошланди.Ўқитувчиўнбешдақиқакечикибкирди.Боз
устига,насинфжурнали,наконспектдафтари,наўқувкўргазмалари...
Умуман,ҳеч нарсадан фойдаланмай,ҳафсаласиз дарс бошлади.
Болаларбот-ботёлғондакам йўталиб,ментомонтез-тезқарашлари
билан ўзига хос ишора бериб,хонада бегона одам борлигини
билдиришгауринса-да,устознингпарвойифалакдаэди.
Домладеразадан қараганча“ҳи-а-а”деган овоздаҳаво сўриб
керишаркан,ўхшатиб ҳомуза тортди-да,ўқувчиларнинг баралла
кулгисиданўзигакелиб,бирданменгакўзитушдию сесканибкетди.
Шунданкейингинадарсамалиётэканиниэълонқилди.
Шубҳасиз,ўқувчилар бунга тайёр эмасди.Уларнинг савол-
жавоблари,ўзларинитутишлариданшупайтгачаамалиймашғулот
ўтилмагани аён кўриниб турарди.Домла ҳам чамамда,мавзу
моҳиятинибилмас,гап-сўзлариқовушмас,атамалароғзидантўкилиб
тушарди.БунингсабабиниЛазизбекМаҳмудовичгаимзоучунтаҳлил
дафтаримниузатганимдатушундим:унданароқҳидианқир,кайфи
тарақэди.Домлакаловланиб,таҳлилимниўқимайтурибимзочекиб
юборди.
–Узр,домла,асосийнуқсонёзилмайқопти,ижозатингизбилан
қўшибқўяман-да,– дебимзоси ёнигакатта-каттаҳарфларбилан
“Ўқитувчимастҳолдадарсўтишгауринди”,дебиловақилдим.
У қўлимдаги дафтарни юлқиб олиб,лапанглаганча директор
хонасигачопди.Анаэндиқиёматқўпадидебшунчакутдим,ҳечким
мени йўқламади.Ўйлабкўрсам,ўринбосаригашишадош директор
ўшапайтдабадмастлигисабаб“балоданҳазар”,дебменгаюзма-юз
келишнихоҳламаганэкан.
Эртасикунишахсанмактабдиректоринингдарсигакирдим.
У кишида ҳам эга кесимга тўғри келмас,ичмаган бўлса-да,
калласиғумэканианиқэди.
Дарсқандайўтилганбўлса,шундайлигичатаҳлилқилибёздим.
Аммо Тўрақул амаки имзо чекмади.Дафтарга нари-бери назар
ташлаб,кўзларибўғизланганҳўкизникидайолайди,бутунмактабни
бошигакўтариб:
–Йўқо-ол!Пе-ес!Падаринггалаъна-ат!–деббўкирди...
***
116
...Менкимлигимниэсданчиқарибқўйганэканим...
***
9февраль
Акажон!
СизниғазалмулкинингсултониНавоийҳазратларинингтаваллуд
кунларибиланқутлайман!Ижодаҳлигаруҳларимададкорбўлсин!
Навосизулуснингнавобахшибўл,
Навоийёмонбўлса,сеняхшибўл!
Қаранг, бундай аччиқ танбеҳайтиш учуншоирқанчаазият
чекканэкан-а!Биз-ку,оддийгинақорахалқвакилимиз,шундаҳам
кўнгилчамизгунафшаданнозик.АнаэндиНавоийдайдаҳонингзариф
дилинитасаввурқилаверинг...
Акажон,синглингизнингғўрагаплариданкулмайсиз-даэнди...
***
11февраль
Шоираопамданхабаролганишаҳаргабориб,маҳаллабошида
курсдошим Сарвинозникўрибқолдим.Шалдир-шулдирқизэмасми,
бирпасда олам-жаҳон гапни тўкиб ташлади:ўзи бир футболчига
турмушгачиқибди,биттаўғилчасиборэкан–исмиМиржалол.Эри
терма жамоага номзод эмиш,уни ўйинларини кўргани шаҳарма-
шаҳармазақилибюрганмиш.Аҳаддеганменингсобиқошиғимнинг
хотинишубаҳордаучинчиқизинитуғибди.Агарянақизтуғаверса,
ажрашмаган номард деб қасам ичганмиш. Дугоналаримиздан
ГулбаҳорбиланМунираДубайгақатнаб,бойвуччабўлибкетишибди,
бировнибиртийингаарзитмасмиш.“Ву-уй!Кўрсанг,аптини!Иккови
кимўзарга кийинади. Кўрсанг, машинасини! Юлдуздаям йўқ
бунақаси!”
Кейин, табиийки, мавзу Олмосга кўчди. У қайнотасининг
ҳомийлигида шаҳарнинг қоқ марказида хусусий дорихона очиб,
117
гуллаб-яшнаб,хотинибиланбахтиёряшаётганэкан...
Сарвинозкайфиятим ўзгарганини кўриб,“Узр,Бонужон,унинг
уйланганиданхабарингйўқмиди?”дебхижолатчекканбўлиб,шоша-
пишахайрлашдиюошиқибжўнабқолди.
Олмос...
Орамизгақуюқ туман тушиб,кўздан йироқ – кўнгилдан нари
бўлганэсак-да,ҳарзамонтелефондагаплашибтурардик.Лекинҳеч
қачонўзҳаётиҳақидаоғизочмасди.
Биркуниухотиниҳомиладорлигини,яқиндаотабўлишиниайтиб
қолди.Мен бундай муҳим хабарни бамайлихотир,шунчаки кўча-
кўйнинггапидайайтаётганиданжудатонгқолдим.Ахир,“хотиним”
деяпти,демак,қачондируйланган,лекинменбунданбехабарман.
Ҳолбуки,бояёзганимдай,қўнғироқлашиб,гаплашибтурамиз,кўнгил
узилганбўлса-да,муомаланиузганимизйўқ.
Аёлиоғироёқэкан,демак,никоҳтушганигаанчавақтбўлган.У
шунчагапниқандайқилибқорнигасиғдирибюрдийкан?Бутунбошли
тўй бўлади-ю, тақдирини ким биландир боғлайди-ю, менга
билдирмагани ва яна фарзанд кўриши ҳақида кўз танишига
айтаётгандай,шунчаки қистирибўтиши...кўнглим кўзгусинингсоғ
жойлариниҳамчилзаррақилди.
Танамгаўйлабкўрсам,рост-да,менунгакимбўлибманки,менга
ҳисобберса,тўй-тўйчиғигатаклиф қилса.Бизшунчакитасодифан
поезднингбиркупесигатушибқолганвамаълумманзилгачаёнма-ён
кетишигатўғрикелганйўловчиларэдикхолос.Бунақапайтодам
азбаройи зерикмаслик учун йўлдошига такаллуф қилади,қизиқ
ҳикоялардансўйлайди,балки,ул-бултановулҳамқилишар,эҳтимол,
суҳбатлари соз тушиб,бир-бирларига кўнгиллари илигандек ҳам
бўлар...
Алалоқибат,вақтҳукмибиланбириўзманзилидатушибқолади
ёкииккаласиҳамбирбекатданиккиёққақарабжўнайди...
***
12февраль
Орадан бир ойча ўтиб Олмос қизли бўлгани, исмини
Гулбаданбегимқўйганиниайтди.
118
Телефониниўчирмасданётоғигакирди,қизиниатаййиғлатиб,
овозини менга эшиттирмоқчи бўлди.Йиғлатди...қайтиб-қайтиб
сўради:
–ЭшитдингизмиГулбаданбегимнинговозини,эшитдингизми?!..
Унингқувончиерукўккасиғмасди...Бирозўтибхотинигателефон
тутди:бахтлионанингхуррамовозиянгради...Менлолукарахтэдим.
Утомонданкелаётгантабрикталабтакаллуфларганимадебжавоб
қайтарганимнибилмайман.
Хаёлимдабиттасавол:ухотинигамениким дебтаништирган
экан?Иссиқ жон,аёл зоти рашксиз яшолмайди,ким ўзи у,деб
чимрилгандир,аразлаб,аччиқ-тизиқгапқилгандир.Шунда...эйхудо,
менинг Олмосим кейинги пайтда дийдоримдан келишиб тушган
суратимни кўрсатиб, “Манави қиз-да, шунданам қизғанасанми,
асалим,гулим,кўзгугабирқара,сенкимууким?!”деганмикан?
Деган,албатта,шундайдеган...
Телефондан келаётган овозлар жарангидан бошим айланиб,
кўзимданёшчиқибкетди...
Узоқўйгатолдим...Шуҳолатбошқачаҳамбўлишимумкинэди...
Афсус...
Биласизми, қайғу, азоб, қийноқ, ғусса, алам, дард, ғам,
изтироб...ларнингфақатўзигахостуйғусибўлади.Менсанабўтилган
кадарларнингҳарбириниқайта-қайтабошданкечирганман.Аммо
ҳозиргиҳолатимдагиситамҳечқайсиандозагатўғрикелмасди.
Менҳечкимниайблайолмайман...
МабодоОлмосгатурмушгачиққанимданкейинманавикасофат
дардқалқибчиқсанимабўларди?Бирйигитни,гулдекйигитниилк
турмушибарбодбўлиб,бошиэгилибқолмасмиди?Агархудофарзанд
атоэтганданкейинбукасалликниманглайимгабитса,унда-чи?Балки,
Олмосдек йигит фарзанди камолини ўйлаб,тақдирга тан бериб,
умринихазонқилишгакўнар...Бола-чи?Болабечораҳаётидавомида
мендан уялиб,ўртоқларидан ажралиб,ор ва номус ўтида куйиб
ўтармиди?Ёхудо,ўзинггашукур!Вақтидабергандардинггақуллуқ!
Аммо хаёлимга келган истиҳола шуки, айнан мана шу
мулоҳазани Олмосҳам кўнглидан ўтказиб,Тангринингиноятидан
масрурбўлиб,тўртмучасисоғжуфтиҳалолинибағригабосиб,қайта-
қайташукроналаркелтирмасмикан?
119
Келтиради!..
Кўнглигакелтиради...
Шукронакелтиради...
Шукуниҳаётменсизҳамжудагўзаллигиниваменданкейинҳам
камбўлмаслигинитушунибетдим...
Болажоннингмаъсумчинқириғию ота-онасинингшодумонкулги
аралаш қилганзавқлихитобларибирнечакунқулоқларим остида
қайта-қайтажаранглайверди...
Шукунданқаердажужуқларникўрсам Олмоснингболасиҳам
шунчабўлибқолгандир,улғайгандир,ота-онабўйигақарабсуйиниб
ўтиргандир,дебқарабқоламан...
***
13февраль
Мактабданкетганимгаҳаммаменимасхарақилаётгандек,ҳамма
устимданкулаётгандек...
Ота-оналар мени кўрсатиб, “олабўжи”, деб болачоқларини
қўрқитиб,“Агарвақтидаюз-қўлингниювмасанг,овқатингниемасанг,
биз айтган пайт ухламасанг ана шунақа бўлиб қоласан” каби
пўписалар билан “тарбия”қилишаётгандай туйилади.Мен бунга
кўникишим шарт,парво қилмаслигим керак,дейману,барибир
асабийлашиб,жирракибўлибборяпман.
***
Ўртанчаопамнингдаласигаборибғўзапояўришиб,шомгаяқин
уйгақайтсам,айвондаонам биркиши билан гаплашибўтирибди.
Мени кўриб иккови ҳам ўрнидан турди.Меҳмонга салом бериб,
ичкарийўналгандим,уйўлимнитўсиб,онамгатерсайибқараб:
– Кўряпсизми,хола,бунингиз биздақаларни одам ўрнида
кўрмайди,итмисан,эшакмисандемайди,–дедидимоғидааламзада
оҳангда.
Қарасам,ўшабетингқурғурЮсуфароқҳидинигуркиратибменга
қарабиршайибтурибди.Бирқадам ташлаганэдим,йўлимниэнди
онамтўсди:
120
–Қизжоним,сениодамбилибйўқлабкептиЮсуфаканг.Сўраш,
ўтир,ҳангамақилинглар,ҳарнаакангнижўраси...
Мен“акамнингжўраси”гатикқараб,худдикечагинакўришгандай:
–Ҳа,Юсуфака,нимадардингизборяна?–дедим.
Ухушёртортиб,астакўрпачагачўкди:
–Ўзим,шундай,тинчлик,–дедихомуштортиб.
–Бўптибўлмаса,тинчликбўлса...АкамРоссияда,гапингизбўлса,
телефондаулабберай.Ўзингиздарақамийўқдирҳойнаҳой,–дебяна
қалампирсепдим.
Убирданергатизташладиютўсатданҳўнграбйиғлабюборди:
–Сенҳамодаммисан,Бонужон?Сендаямюракборми-я,Бонужон?
Севамандедим,ишонмадинг,шармандақилдинг...–уэндионамга
қараб мастонайиғи аралаш сўзлай кетди.– Онажоним,шуасов
қизингиз учун жонимдан кечаман!Кечганманам!Айтинг,менга
тегсин!Кўрасиз,қизингизнибахтлиқиламан!
Кўзолдим қоронғилашиб,деворга суяниб ўтириб қолдим.Бу
нимаси?Шуаҳволимда-я?!Йўқ,буменимасхарақиляпти.Қалайсан
энди,етган жойингшуэкан-ку,демоқчи.Ич-ичимдан бир вулқон
отилибкелаётганбўлса-да,ўзимниқўлгаолиб,хотиржамгапиришга
уриндим:
– Юсуф ака, кайфингиз эрталабгача тарқайди, айтган
сўзларингиздан уялиб қоласиз.Менга сизнинграҳм-шафқатингиз,
мурувватингизкеракэмас.Боринг,эркагийўқуйгакирибўтириш
яхшимас. Шу гапларингизни агар эртага саҳар келиб ҳам
такрорласангиз,ундаўйлабкўраман!
Онам бир нарса демоқчи бўлиб оғизжуфтладию қўл силтаб
қўяқолди.Юсуфшалвираганчакўчагачиқибкетди.
***
16февраль
Маълумингизким,каминамактабдан“ковушимтўғриланиб”,ғирт
бекорчиларсафидапешқадамэдим.
Ишсиз киши кўчада ётган гувалага ўхшайди – ўтган одам ё
қоқилади,ёбиртепибўтади.
Бекордан худо безор,бирма-бир опаларимнинг уйига бориб
хўжаликишларигақарашганбўлдим.
121
Барчиной опам қабатига болаларини олиб, енг шимариб
шўрданак қилаётган экан. Болалигимизни эслаб апоқ-чапоқ
қаймоқлашиб,учтасаватнитўлдирдик.
Сиз бу юмушни билмасангиз керак.“Фойдали маслаҳатлар”
кўрсатувида айтадигандек,бунингучун бизга ўрик данаги,ғишт,
тешача,шўрсувваалбаттақозонкеракбўлади.Ғиштгаданакниқири
билантикқўйиб,тешачабиланоҳистаурасиз.Зарбшундаймаромда
бўлишиталабэтиладики,данакоғзи“қирс”этганқисқатовуш билан
нимтабассум ёрилишига эришиш лозим.Акс ҳолда қўлингизда ё
мағизнингўзи,ёкимажақланганқолдиққолади.
Биз болаликдан бу ишнинг ҳадисини олганмиз.Ёз чилласи
кирганпайтлариаммамнингкаттагинаўрикзорбоғидауруғ-аймоқлар
ҳашаргайиғилардик.
Йигитларчелаклаб-челаклабсупагатиллатобўрикниуяверади,
бизоналаримизгаёндош ўтирибаввалўрикнингданагиниажратиб
чойшабга ташлайверамиз. Шилта данаклар оқар сувда обдон
ювилганиданкейинуч-тўртсоатжавзоқуёшидаселгитилишикерак.
Анаундансўнгқўлимизгаярашатешачаолиб,“чақ-чуқ”нибошлаб
юборамиз.
Менуёқ-буёқниахтариб,ўтганйилгиҳашардасандонликқилган
ғиштларданбиринитопардим,ундабошигатешаеганданаклардан
ўзигахосчуқурчаларбўларди.
Маза,қолипгасолинганданак“қочиб”кетолмайди.
Буҳашарнинггаштишундаки,аёлларўтган-кетганданривоятлар
айтар,оқшомда ваҳимали ҳикоялар авж олар,эркаклар қозон-
товоққабаковул бўлиб,дошқозондаўрикқиём,ўртамиёнасидаош
пиширишарди.
Аммамнинг инжиқлиги сабаб шўрданак сархил чиқарди,
харидорикўпэди.Бизқизалоқларэсақариндошларбиржойдажам
бўлганиданхурсанд,ҳархилўйинуэрмакўйлабтопардик.
Буўйинлардатоғам Ботиршалайим даврамизгақўшилиболар,
оналаримизгашикоятқилиб,“Самоварусамовар,самовардаҳамма
бор.ШунчақизнингичидаБотиржонганимабор?”дебуникулгига
олсак-дақийшанглабтураверар,анчабетаъсирболаэди.
***
122
19февраль
БиркуникечқурунўшаБотиртоғам Москвадантелефонқилиб,
ҳол-аҳволсўради.Онамунга:
–Ёнингдаишбўлса,Бонуниҳамчақир,ҳавоалмаштириб,ишлаб
келсин,ҳарначалғийди,–деди“маъқулми”,дегандайментомонга
боширғаб.
Тоғам айни иш борлигини,зудлик билан учоққа минсам,
Москвадаўзикутиболишиниайтибқолди.
– Ҳа,менгақолса,тоғангниёнигаборганингдуруст.Қачондан
берисенисўрайди,тайинлиодам,қийналмасангкерак,–дедионам
менгасиновчанбоқиб.Онамданбундаймаслаҳатчиқишиникутмаган
эдим.Юзимдаги ифода ўзгаришини сезди шекилли,– кўряпсану,
биздамаошнингбаракасийўқ.Тоғангойдабўлмаса,ойоралатиб
тузуккинапул жўнатяпти.Шупиёнистаки шунчаликжамғараётган
экан,сендай тишли-тирноқли қиз рўзғоримизни оёққа қўйсанг
ажабмас.Тоғанг билан ишинг ўхшамаса,акангниям қўли тош
орасидамасдир,–дебқўшибқўйди.
–Кетсамсизгакимқарайди?
–Менўзкунимниўзимкўраман.Ҳечкимгаоғирлигимтушмайди.
Нафақам ўзимгаетади.Сенингмуаммоларингкўп.Жойингнитопиб
узатиб,тинчитмасам,икки кўзим орқамдакетади,– деди дарров
йиғламсираб.
–Менсизқийналибқоласиз,онажон,–дедим-у,ичимдаонамҳақ
эканиниҳисқилдим.
–Йўқ,болам,опаларингхабаролибтуради,менданхавотиролма,
–онаменглариниқовоғигабосди.
Рост гап,бу ерларда хунук кўриниб юргандан кўра олисга,
бегоналарорасигакетганимаъло.
Очиғи,сизга ҳам таниш бўлиб қолган муҳитдан батамом
безиллаббўлгандим.
Кетай,“Ҳувайдо”бобомдайбошолибкетай,манглайдабўлсабир
кунимни кўрарман,бўлмаса пешонадан...Ҳечқурса,уч-тўрт танга
топиб,онажонимнинг жонига ора кирарман,опаларимга,Шоира
опамгақарашарман.Уёғигахудопошшо...
Таваккал дебчиптани олиб,мусофиртўнини бичиб,ҳозирлик
123
кўрабошладим.
Йўлгачиқишимданбиркунолдин“сафароши”бериб,опалар,
жиянупоччалар,амаки,аммаларбиланхўшлашдик.Қариндошлардан
шўрданакчиаммамнорозибўлганди,онам:
– Ишласин, ҳозир вақти бор, ўзини даволатсин, акангиз
мозоридантурибқайтибкелмайдибунгақайишгани,–дебқайириб
ташлади...
Шубиланҳамматилинитишлади...
Менйўлгаотландим...
Поездга чиқиб жойлашиб олганимдан кейин Олмос билан
хайрлашиш мақсадидақўнғироққилдим.ТелефоннихотиниҲилола
кўтарди.Ноқулайқолиб:
–Олмоснингкурсдошибўламан,Тошкентданқўнғироққиляпман,
–дебёлғонгапирдим.
Қизчасинибешиккабелаётганэканшекилли:
–Ҳо-зир,ҳози-и-р,ну-ну-уш,эгаларикелди,бабаларике-етсин,бир
дақиқа-а,–деди-да,телефонниўчирмасданхўжайининичақирди.
Билмадим,Олмос қандай юмуш билан банд экан,ҳадеганда
келавермади.БирозданкейинҲилола:
–Олмосакамуйдайўқэди,келсаайтаман,сизгателефонқилади,
–дебжавобимникутмасданўчирибқўйди.
Кўнглимдагимилтироқшамҳамбирқалқинди-даўчди...
ПоезджилганданкейинбирозвақтўтибОлмосқўнғироққилди.
Узрсўрадим:
–ТелефонниҲилолакўтарди,Олмосникурсдошибўламандедим.
Ишқилибуришибқолмасангизбўлди,–дедим.
– Ҳечнимабўлмайди,хавотиролманг.Нимагап,тинчликми,
қуёшқаёқданчиқибди?
–Кетаётувдим...шунга...
– Ҳа, яхши-ку, қаёққа, ким билан? Айланганими ёки
даволанганими?
– Бир ўзимман.Поездда,Москвага кетяпман.Хайрлашгани
телефонқилгандим.
– Нима?!Қаерга? Бир ўзингиз? Жинни бўлдингизми? Нима
қиласизМосквада?Бегонажойгамаҳрамсизчиқасизми?–саволлар
қалашибкетди.
124
–Маҳрам?..Менрухсатсўраганиэмас,хайрлашишучунқўнғироқ
қиляпман.
–Кетмайсиздедимми,кетмайсиз!Уерларда...кимингизбор?
– Менгаишонмаяпсизми?Бошқайўлим йўқ,мусофирчиликни
ҳамбиркўрай...Хайр,соғбўлинг!
Янақайтибсимқоқди.
– Сизга ишонаман,бироқ уларга ишонмайман!У ер сизга
Ўзбекистон эмас,– деди.– Мени десангиз чиптани йиртасиз!
Биринчи тўхтаган станциядатушиб,ўшаердакутибтуринг,кечки
поездбиланбораман.Иштопаман,ишлайсиз!Ўзимёрдамлашаман...
Тушингпоезддан,–дедикуйинчакликбилан.
–Менҳечкимнингёрдамигамуҳтож эмасманэнди.Сизникўп
кутганман.Бошқакутолмайман...
–Охиргимаротаба...
–Поездкетиббўлди,Олмос,анчабўлди,–дедим...
Телефонимқувватитугаб,“тинг-тинг”этиб...жонберди...
***
22февраль
Йўл юриб,йўл юрсакҳам мўл юриб,тўрткун дегандаҚозон
вокзалигакелибтушдик.
Ваъдагабиноантоғамкутиболди.
Онамгасоғ-омонетибкелганимниайтибқўйиш учунқўнғироқ
қиламан,десам:
–ИккикунданбериМТСишламаяпти.Банкротбўпти,–деди.
Мусофирчиликдаэшитгандастлабкисовуқхабарим шубўлди.
Миямгакелган биринчи фикр– “Олмосни қандай қилибтопаман
энди?!”
Москваҳамкўзимгарангсизсуратдайкўринибкетди...
Тоғам биланбиршаҳарчагакелдик.Шуердансим қоқиб,онам
билангаплашдим.
Шунданкейинҳаркунэрталаббиринчибўлибонамгақўнғироқ
қилишгааҳдқилдим.Ахирбуёруғдунёдаволидамданбошқакимим
қолди?
125
***
23февраль
Компанияқайтибтикланмади...
Олмоснингбошқарақамийўқэди...
...Қачон Олмосни кўргим келса,суҳбатини соғинсам,убилан
боғлиқ хотиралар муҳрланган,ўқийверганимдан ёд бўлиб кетган
кундаликдафтаримнитакрор-такрорварақлардим...
Энди танишган вақтларимиз ўқишдан чиқиб,кўпинча Шоира
опамнинг уйигача пиёда келардик. Шундай сайрлардан бири
якунланиб, хайрлашаётганимизда қўлимдаги китоб орасидаги
дафтарчаергатушибкетди.Учапдастликбиландафтарчаниердан
олдиюқизиқсинибочибкўрмоқчибўлди.Менқўлузатиб:
–Илтимос,очманг,–дедим.
Уранжиб:
–Менданяширадигансирларингизборэкан-да,–дебаразлади.
–Йўқ,сиримйўқ,–дедимкулимсираб.
–Унданегаяширяпсиз?–дедибаттараччиқланиб.
–Хўп,топинг-чи,ниманияшираётганэканим?
–Билмасам,балки,кимбиландирёзишмаларингизбордир-да,–у
тамомтумтайиболди.
–Майли,шунчаликбўлса,ўзижодингизгақизиқсангиз...
–Ижодим?
–Ҳа-да,очибўқинг,бўларишбўлди...
Удафтарниботинмайочдию варақлагансаричеҳрасиёришиб
бораверди:менунданкелганСМСларнибиттақолдирмайкўчириб
олганэдим:
–Шундайасраяпманҳарбирсўзингизни...
– Сизникиҳаммасителефонимдатурибди,– дедиучўнтагига
мамнуншапатлаб.
Анашудафтарниўзимбиландоимолибюрардим...
Мана,бирёзишмаданкўчирма:
У:“Чинакам ошиқ ва маъшуқа кўз билан қўлга ўхшайди,
Бонужон...”
Мен:“Нега?Қанақасига?”
У:“Кўзданёшсилқисақўлуниартибсийпалайди.Агарқўлоғриса,
126
кўзгаёшкелади...”
Мен:“Қойил...Қанийдишундайбўлса...”
***
24февраль
Тоғам ўрмоннинг ўртасидаги бир қаровсиз қўрғонга “хуш
келибсан”,деб етаклаб кирдию дарров иштиёқ билан кафтини
кафтигаишқаб,хушнудкайфиятдашўрвасолди.Менуйларнисупуриб
-сидириб,уюмбўлибётганкийим-кечаклариниювдим.
Ҳамқўрғонболаларишданқайтишди.Биргаликдачойичдик.
Тоғамйигитларга:
– Бу мени жияним,сизларнинг опаларинг бўлади,бирорта
ортиқчагапэшитмайбирортангдан,–дедиҳукмфармооҳангда...
Беш эркакичидаўтирибовқатегандайҳам бўлмадим.Идиш-
товоқларнийиғиштириб-ювиб,ҳордиқолганитоғамкўрсатганхонага
кирдим.
Бирдандилимниваҳимақоплаболди:бунданкейингиқисматим
нима бўлар экан?Буерда мени ҳимоя қила оладиган ким бор?
Тоғамниобрўсиунинггапигайигитлармайнавозчиликбиланўзаро
кўзуриштирганиданмаълум.
НегаОлмоснингтаклифиниқабулқилмадим?Унингжонкуярлиги
сохта кўриндими? Сўз оҳангида мен узоқлашиб кетаётганимдан
хурсандликаломатинисездимми?Ёубатамом бегоналигиниэнди
узил-кесилтушунибетдимми?
Эртагаменинималаркутяпти?
Кўзолдимтуманлашибкетди.
Келажагимдатуманданбошқаҳечнимакўринмаяпти...
***
1март
Ассаломуалайкум,акажон,саломатмисиз?Баҳормуборак!
***
127
...Ниҳоятўргимчакипидекчувалгантонготди...
Нонуштақилиббўлгач,тоғамболаларниишгажойлабкелишучун
кетди.Ошхонанитартибгакелтириб,тушликтайёрлабқўйдим.
Тоғам келгач,ариқдансалкаттароқ ирмоқ ёқалабшаҳарчага
тушдик.Мўлжалгаетибкелгунчакунқиёмданошди.
Бирдўконхўжайиниаввал“Ишйўқ”,дебтихирликқилибтурди-да,
сўнг менинг ўрисчалаб бемалол гапираётганимдан қониқиб
дастёрликкаолди...
***
2март
Иккинчи курсни тамомлаб, таътилга чиққан кунимоқ
Икромиддинакам:
–Қўлингбўшаганияхшибўлди,Бону,Тошкентгашойиматолар
кўргазмасигаопангбиланборибқатнашибкеласан,–дебқолди.
Кутилмагантаклиф-топшириқменишоширибқўйди:Тошкентга-я,
кўргазмага-я!Маза-ку!
Саккиз-тўққизёшимдададампойтахтдабўладиганкурсдошлари
учрашувига мениям олиб борганди. Биринчи таассурот:
музқаймоқнингкўплиги...Қишлоғимизгакун қизигандакеладиган
Фахриддин бўтқа деган музқаймоқфуруш юпқадан пиширилган
жигаррангкатак-катак нонпиёлага наридан-бери суриб берадиган
“яхширилазиз”идасутбиланшакарданбошқаҳечнарсабўлмасди.
Тошкентда оёқли косачага тўлдириб бериладиган қаймоқли,
шоколадли,мевалимузқаймоқчинакамроҳатижонэди.Кейинчалик
Бухородаҳаммингтурлимузқаймоқларпайдобўлди.Лекин“Мовий
гумбазлар”дебаталганемакхонадададамнингзавқигазавққўшиб
иккикосачанибўшатганимдагимазанибошқаҳечтополмадим.
Иккинчитаассурот:курсдошларнинголашовурбайрамидансўнг
Марказий катта дўконга кирганимиздаги қувончим.Бу ерда йўқ
нарсанинг ўзи йўқ, қўғирчоқ қўнғир айиқчадан тортиб яшил
тимсоҳгача, қулоч етмайдиган глобусдан онам ёқтирадиган
гиламларгача... тиқилиб ётибди. “Ҳаммасини уйга обкетайлик,
Мирхонд хурсанд бўлади”,десам дадам чаккасини қашлаб,синиқ
кулимсираб,бахмалдўппиликурсдошигақарабқўйганиҳамэсимда.
128
ТошкентгаСужиҳам борадиганбўлди.Атласуадрасортилган
“Нексия”дайўлгачиқдик.
ЯнгиТошкентникўргандауйғонганилктаассуротшубўлди:кўча-
кўйдаги ёзувлар,ресторан,дўконларнинг пештоқидаги битиклар
аксариёўрисча,ёевропачатилдаэкан.БуҳолданСужиҳайратга
тушди:
–Негаодамўзиниҳурматқилмайди?Онасиниҳурматқилмайди?
Онатилидейсизлар-ку...
Иккинчисиҳам биринчисигабоғлиқ:кўргазмаданкейинменинг
илтимосимбиланўшаМарказийдўконгабордик.Ичкарикирибэшик
ёнидаги соатрастасида телефон ўйнаб ўтирган малласоч қиздан
сумкаларқаердасотилишинисўрадик.Унигоҳинителефонданузмай,
улама киприкларини пириллатиб елка қисиб қўяқолди. Мен
саволимниянақайтардим,сотувчибусафарўрисчалаб“Менсоат
сотаман”,дедиистар-истамас.Меникитутди:
–Менгақаранг,хоним,–дедим менҳам ўрисчалаб,–давлат
тилигашумиҳурмат?Мижозгашумиэътибор?Муомаламаданияти
деганиборасизларданчиққанэдишекилли?
Менга алам қилгани,шунча жон койитиб жавраб ётибман,
қизгинаитмисан,эшакмисандеббошкўтарибқарабқўймайди.Фақат
“Нарикет,йўқол,бошимниқотирма”,деганмаънодатамакитутунини
ҳайдагандайқўлқоқди.Қарасам,сўзқўшмайтурганШоираопам
чалапишгангилосдайқизариб-бўзарибкетибди.Учовлонғазаботига
миниб,адолатўрнатишучундўконэгасиниизлабкетдик.
Иккинчи қаватгакўтарилиб,ҳашамдорқабулхонагакирдигу,у
ердаҳамфиғонимизфалакбўлди:мактабибиршекилли,котибақиз
сотувчинингмуомаласиниайнантакрорлади.Бизнибошлиққарўпара
қилиш тугул,тезроққутулиш пайида“Ҳозиртушликбошланади,уч-
тўрт соатдан кейин хабар олинглар”,деб эшик томон қисиб
келаверди.Шупайтбахтимизга кабинетдан салмоқланиб раҳбар
чиқиб қолдию бирдан котибанинг попуги пасайиб, вазиятни
мулойимгинақисқачаизоҳлаб,жойигаборибўтирди.Дўкондоркиши
беҳаё,қаттиқнигоҳибиланучаламизгабош-оёқсўзсизқарабчиқди.
Сўнгўрисчалаб:
– Қайсиқишлоқданкелдинглар?Нимакераксенларга?Нима
муаммо?–дедиижирғаниб.
129
Мен бўлган гапни ҳаяжондан тутилиб-тутилиб ўзбекча тўкиб
солдим.Уменгагезарибқараб:
–Миллатчимисан?Ирқчимисан?Биласанмибунингучунқанча
беришади?Тездапастгатушиб,Дилфузкаданузрсўрайсан!–деди
пишқириб.
–Дилфузка?Ўзбекмиуҳали?–деярлиўкирибюбордим.
–Нимадебўйловдинг?РусчанифақатРоссиядагапиришадими?
Менам ўзбекман...– деб котибасига юзланди,– анави Ички
ишлардаги террорга қарши бўлим бор-ку,оти нимайди,майор
Гаппаровмидираҳбари,рақаминеччийди,–уқўлтелефониникўзига
яқинлаштириб,бошбармоғибилансийпалабқидирувбошлади.
–Отанггараҳматсенларни!Кечирим сўрасам,кўнглингжойига
тушадими?Юр,узрсўрамаганномард!– бугалнегадирсўзларим
лўнда-лўнда,хотиржамчиққанигаўзимҳамажабландим.
Дўкондорҳафсалақилмадимиёодам йиғилишиданчўчидими,
ҳарҳолда,Сужинингҳайратдан имкон доирасида думалоқлашган
кўзларигабир-иккиназарташлаб,“Ҳа,эсизгинаодамлар”,дегандек
бошчайқаганчахонасигакирибкетди.
Биз котибанинг истеҳзоли табассуми остида серрайганча
қолавердик.
***
4март
Биринчиишкунимбошланди.
Вазифам–бўшабқолганрасталаргамаҳсулотларнипешма-пеш
жойлаштирибтуриш.
Супермаркетдакечкинавбатчиликдатўрттаўрисхотинвабир
эркакқоровул,хоразмликШакаржонопадеганқувноқаёл,Маҳмуд
исмлиюртдошамакиватожикистонликбирйигитишларканмиз.
Биринчииштунимёмонбошланмади.Шакаропаватожикйигит
бу ернинг одати, шарт-шароитини эринмай ўргатишди.
Кашандалигини ҳисобга олмаганда ўрислар ҳам ёмон эмас эди.
Меҳнаткаш,хулқиҳамнисбатанбузилмаган.
Дўконнингбиргина ёмон томони – бошингиз устида кузатув
камераси худди аллақандай баҳайбат махлуқнинг якка кўзидай
130
чақчайибкузатибтуради.Ўзинггатўғрибўлсангбўлди-да,дейсизми?
Дўконнинг камерасидан қўрқасану,худонинг “камера”сидан нега
чўчимайсан?Ҳа,бунақасаволларкўп,лекининсонмиз-да,назоратни
ёмонкўрамиз...
Кечки иккидан ўтгандан кейин уйқубосиб,кўзимни очирмай
қўйди.АҳволимникўрганШакаржонопаҳалиаччиққаҳвадамлаб
беради,ҳали борибюзимни совуқ сувдаювибкелишни буюради.
Ухлабқолмасликучунтўхтамасданишлаб,ўрисларданҳам олдин
вазифамнибитирибқўйибман.
Бригадиркелибтекширибчиқди:камчиликйўқ.
Эндичойичганиўтирганҳамэдимки,Маҳмудамакикелибҳали
ишим тугамаганини айтиб,нариги бўлмагаолибкетди.Янаишни
давомэттирдим.
БирвақтШакаржонопакелибамакибиланжанжалбошлади.
Амакиўзинингишинименгақилдираётганэкан.Бригадирамакига
жаримасолди.Маҳмудамакикелибменга:
– Бориббригадиргаайт,менбунгаўзихтиёрим биланёрдам
беряпман,дегин,бўлмасаёмонбўлади,–деди.
Бугапниэшитибқолгантожикболашундайлигичабригадирга
етказибди... Хўжайин яна амакининг бошига ғадаблаб келди.
Вазиятниюмшатишучун:
–Ўзимишсўрадимухлабқолмасликучун,–дедим.
Жаримаолибташланмади.Амакинингкўзигабалодайкўриндим.
У:
– Ойлигингдан700рубльберасан,сенсабабчименгажарима
солганига,–дедимуштдўлайтириб.
–Ҳай,ойликкачаборайликқани,биргапбўлар,–дебқўйдим...
Иштугади.Тонготганигахурсандбўлибкетдим.Ҳозируйгабориб
мириқибдамоламан.
Чарчоқчиқариб,букечқийналмайишлайманнасиббўлса...
Тоғамкелибмениолибкетди.
Йўл-йўлакайбозор-ўчарқилиб,ўрмоноралабқўрғонгажўнадик.
***
5март
131
Йўлда тоғам икки танишини кўриб қолиб, қўярда-қўймай
меҳмонгатаклиф қилди.Уларзаруришлариборлигиниайтибузр
сўрашганди,астойдилранжиб:
–Жиянимшунчайўлбосибкелган,ватанниҳурматийўқми?Гап
битта,тушликкаош қиламан,ўтасизлар,– дебваж-корсонгаўрин
қолдирмади.
Манасизгаўзбекчилик,манасизгаманзират!Бурнимдантортса
қулайдиган даражада ҳолдан тойганман, оёқларим ўзимга
бўйсунмайди...
Тоғамга меҳмоннавозлик ташвишини қўйиб,кириб ухлашни
ўзимгаэпкўрмадим.Меҳмондўстжигаримбўлсақўноқларниқандай
қилибкутиболиб,расамадидакузатишданбошқанарсанихаёлига
келтирмасди.
Тоға-жиян ошга уннаб кетдик.Сабзи-пиёзларни арчиб,тўғраб
тайёрлаббердим.Тоғам:
– Гапир,жиян,қишлоқдан гапир,ким ўлди,ким қўйди,айт.
Нимага ҳурпаясан,чақчақлаш,нега нос отган кампирдай жи-им
ўтирасан?–дейдихолос.
Танаси бошқашуэкан-да.Ўзига-ўзи жавраб-жавраб,капгирни
қўлигаолди.Менҳаммажойниювиб-йиғиштириб,дастурхонтузадим.
Қўрғонгаичимликсувиниташибкелтиришаркан.Тоғам билан
пиёдаборибтўртчелаксуволибкелдик.
Дастурхонгаменуйданолибкелганқовун,шафтоли,узумванон
қўйилди.
Қуёш шишабўйикўтарилгандатамомсилламқурибадобўлдим.
Ахирўнтўртсоаттикоёқдаишлаганодамянақанчабардошбериши
мумкин?
Хонагакириб,ёстиққасуянибухлабқолибман…
Бир пайт батанг мусиқадан чўчиб уйғондим.Чиқсам,тоғам
хоразмча қўшиққа жиблажибонга ўхшаб муқом қилиб,илжайиб-
тиржайиб ўйинга тушяпти.Ҳайрон бўлиб турсам,томдан тараша
тушгандайбилагимданушлаб,рақсгатортибқолди.Астағфируллоҳ!..
Йиғлабюбормасликучунлабимниқаттиқтишладим… Ҳечнима
демайқўлимнишарттортиб,хонамгақайтдим-да,ўранибётиболдим.
Убостирибкириб,шахдбиланустимданкўрпаниюлиботди:
–Тур,ўйнаймиз!
132
Димоғимгаичилганвинонингқўлансаҳидиурди.
– Қаерда кўргансиз ўйнаганимни? Мен сизга циркдаги
масхарабозманми?!–дедимйиғиаралашўшқириб.
– Қайсарликқилма,тур!Турўрнингдан,– дебянақўлимдан
ушлади.
Жонҳалпидатепибюборибман.Бирозтурибўзигакелди-да,яна
совуқишшайиб:
–Тур,ошпишди,ҳозираймоқларкелади,–деди.
–Менҳечкимнитаклифқилмаганман,мениаймоғимҳамйўқбу
ерларда,ҳаммасини отам билан бирга кўмиб келганман,– деб
бақириб-бақириб айтдиму,телевизўрнингсимини суғуриб ташлаб,
жойимгаётдим.Убирзум гарангсибтурди-да,кейинночорчиқиб
кетди.
Қаниэндиуйқукелса…
***
Биринчи курсда ўқиб юрганимизда шаҳарлик бир қизимиз
турмушгачиққанди.Курсдошларсовғаолиб,сўзгатайёрланиб,ният
қилибтўйгаборгандик.Олмосқўнғироққилибқаердалигимнисўраб
қолди. “Биз тўйдамиз, гапларингизни эшита олмаяпман, уйга
борганданкейинқўнғироққиламан”,дебдугоналарим қанча“қол-
қол”қилишсаям,эртароққайтдимуубиланбоғландим:
–Росаўйнадингизми?–дебсўрадиОлмосғижиниб.
–Жақойиллатибўйнайолмайману,кўпданкамбўлмасликучун
қарсакчалибтурдим,–дедимсалчўчинқираб.
Тадбирлардадаврабошиликқилишниқойиллатаман,амморақс
масаласидачинданҳампиёдаман.ШуларниОлмосгаайтсам:
– Даврагатушибўйнаш,рақстушиш деганибу– тўйхонадаги
томошабин эркакларга қараб “Мана менингқоматим,мана,мен
балоғатгаетибқолдим,менгақаранглар”,дебўзиникўз-кўзқилиб,
диққатнижалбэтиш,қўполроқайтганда,ўзинибозоргасолишдемак,
–деганэди.
Шугапданкейинилло-биллодаврагачиқибқўлимникўтарган
одамэмасман.Қолаверса,қиёфамдагиўзгаришларданкейинўртада
ўйинтушиш уёқдатурсин,иккикишинингорасиданўтолмайдиган
133
андишамборэди.
...Чарчоқвамудроқҳарқанчахуружқилмасин,тоғамнингқилиғи,
ҳадиквахўрликмиямдатарангоғриқуйғотиб,кўзюмганиқўймасди…
Ҳа-а,аҳволингоғир,Бону,нимадирқилишкерак,лекиннима?
Уйқуниҳамитқопди...
Бирвақтҳалигииккиэркаккирибкелди.Ошнисузишди.Тоғам
янакелиб,менидастурхонгачақирди.
–Қорнимтўқ,емайманҳечнима,–дебқайтарибюбордим.Яна
қайтиб келиб, аймоқлар билан дастурхон бошида ўтиришим
шартлигиниайтди.
– Уларсенучункелган,сенисуҳбатингниолишмоқчи,– деди
қўлидагиқоғозсочиққабармоқлариниартаркан.
–Чиқмайман!–дедимқатъий.
–Менучунчиқасан,–дедиухезланиб.
Жон-понимчиқибкетди:
–Тоға,ўзқизингизнишудаврагасолармидингиз?Солмасдингиз-
а?Менуердаўтирганимдансизганимафойда?
Унингважоҳатибузилди:
– Ҳайдегандаонайўқ,ҳуйдегандаота...Биласанмибугапни
менгакимайтган?Усмонбекайтган!Усмонбеккимлигинибиласанми?
Мени язнам бўлади,аммамни эри,– деди… Бугапларни ҳозирги
ҳолатгақандайалоқасиборлигиничамалабтурсам,–Онакетади,ота
кетади,лекинтоғадоимёнингда...Яхшиликча,гапимгакир,агарсен
чиқмасанг,улар ўзи хонангга киради,– деб чиқиб кетди.Сўнг
меҳмонларга,– жияним доғларидан изо еб,тортингани учун
чиқмаяпти,–деганианиқэшитилди.
Эркаўсганимучунми,кўзёшларимҳамишақалқибтуради.
Кейингипайтлардаўзгаларолдидайиғлаш нафақатуят,балки
ўзингниўзингҳақоратлашгатенгдегантўхтамгакелганман.
Коллеждан обидийда қилиб келганимда “Одамлар бир томчи
кўзёшингга арзимайди,арзийдиган одам сени йиғлатмайди”,деб
сочларимнисилагандидадамраҳматли.
Ҳозир ҳам икки томчи илиқ ёш қулоқларим ёнидан думалаб
ёстиққатушди.
Қайданамишондимбуаблаҳга?Эҳтимол,менодамтанимасман,
лекинонам ўзжиянлариқандайлигинибилишикеракэди-ку.Нега
134
бунингёнигаюборди?
Тўғри,дадам ҳам ичарди,лекин ҳеч қачон бунақанги тубан,
чўчқатахлит аҳволга тушмасди.Ёки мен кўрмаганмидим? Йўқ,
бўлишимумкинмас,дадамхудоданқўрқарди...
Меҳмонларданбирикириб,дадамниёдлаб,яқинлигиниизҳор
этганбўлди.Иложиборичаасабларимнижиловлаб,ўзимнитутишга
ҳаракатқилиб,босабртурдим.Менданҳечқандайсадобўлмагач,
ноиложчиқибкетди…
Кейин яна бир эркак ва аёл кириб келганини гап-сўзлардан
англадим.“Одамшаванда”тоғамянакириб:
–Мана,даврагааёлкишикелибқўшилди.Турэнди,қани,чиқ,–
деди.
Жойимдамиқэтмайётавердим.
Тоғамуаёлниетаклабкелиб,таништирди:
–Буменингқизим,исмиЖамила.Тожикистондан,–дебжувонни
қучоқлаб,елкасинисилабқўйди.
–Ҳай,меннимақилай?–дедимзардабилан.
Тоғамбирунга,бирменгақараб:
–Мана,қарақани,буниқулоғидаиккитатиллоҳалқа,сендаҳеч
нимайўқ,–дедигаптополмай.
Ичимда“Астағфируллоҳ”,дебҳамўзимниушлолмадим:
–Бунингизнисизгаўхшаганоталарикўп-да,бирибўлмасабири
олибберган.Нимабўпти шунга?Мен Московгаҳалқаолиш учун
келганимйўқ!
Тоғам гангиб қолган “қизи”га менинг феълим тор,инжиқ,
тегманозикэканимниайтиб,арзқилакетди.Яхшики,“бўлам”камгап
экан,ортиқчасўзқўшмади.
Тоғамнингалжирашини эшитмаслик учун телевизўрни қўйиб,
овози борича баланд кўтардим.Тоғам хўрозланиб келиб симни
суғурибташлади.Менўшазаҳотиулаб,симданқўлузмайбезрайиб
туриболдим.АсабийлашаётганимникўрибЖамилатоғамнихонадан
чиқарибюборди:
–Тоғангизсизнимақтади,шуқизбилантанишасан,дебтуриб
олди,–дедитўтинингпатидайзангорқабоғинипилпиллатиб.
–Нимадеганменҳақимда,билмайманваменгақизиғиҳамйўқ.
Мен ёмон одамман,жудаям ёмонман,– дебшартўгирилибётиб
135
олдим…
Бирмуддатлиланж сукунатданкейинўзиеганазоблариҳақида
гапира кетди.Еттинчи синфга ўтар-ўтмас бир йигитйўлдан уриб
обқочибкетганини,юклибўлибқолганинийиғламсирабҳикояқилди.
Кейинменгадалдаберишучунхудоданкирибпайғамбарданчиқди…
Суҳбатимизэндижонланайдегандаювилмаганқошиқдайбўлиб
тоғамянақайтибкирди.Жамилаиккови–бир“отинча”ю бир“сўфи”
менгаамримаъруфқилакетишди.Бунисигачидабтуролмадим:
– Қизиқ,мактабни олтинчигача ўқиган бўлсангизҳам шунча
ақлингизборэкан-а?Менганасиҳатқиладиганпокдомонбўлсангиз,
нимагажалабликқилибюрибсиз?Шунименгатушунтирибберинг!
Вой,тоғамнижиннибўлганиникўрсангиз!
– Нимага унақа дейсан?Қаерда кўрдинг?Ким билан ушлаб
олдинг?Буларниникоҳибор!Худоданқўрқ,худодан!..–дебкалити
буралганўйинчоқжўжадайхонабўйлаббетинимйўрғалабқолди.
– Соғбўлганидабировнингэрибиланетаклашибюрмасди,–
дедимменҳамавжолиб.
Ҳамматахтабўлибқотди-қолди.Менэсауйданчиқиб,ўзимни
ўрмонгаурдим…
***
6март
Ўрмоннингичидамақсадсиздайдиб-дайдиб,ўзим йиғлаб,ўзим
юпаниб,бир пайтҳушимга келдиму,адашиб қолганимни англаб,
эсхонамчиқибкетди.
Белиданчўртузилган,қоруёмғирлардапўстлоғичирибсочилган
яйдоқэманғўласигаўтириб,атрофгааланглаганчагупирибкелаётган
ваҳимамни босишга уриндим. Бундай ожиз қолган пайтингда
даставвал ким ёдингга тушади? Йиғлаб-йиғлаб онамга қўнғироқ
қилдим:
–Жиянингизшударажадаифлослигинибилатурибмениолдига
юбордингиз-а?–деббўлганвоқеаларнингҳаммасиниайтиббердим.
–Ўғлингизни хотиржамлигини ўйлаб,тинчи бузилмасин деб мени
қурбон қилдингиз-а?Энди кутманг!Ҳечқачон ортгақайтмайман,
бошқа безовта ҳам қилмайман сизларни... Тинчингиз бошқа
136
бузилмайди.Соғбўлинг,–дедимўкирибйиғлаб...
Қизиғ-а?Одамаламиниаввалоонасиданолади.Дардинитўкиб,
енгилтортади.Ҳозирҳамзаҳримнисочдимуақлимтиниқтортди.
Ҳақиқатанаҳволимачинарлиэди.
Ҳақиқатанжиннибўлишимгаозқолганди.
Соғлиқ майли,бу кўргиликка кўникиб бўлганман,дадамни
йўқотганим,акамнинг тарсакиси,янгамнинг миннати,Олмосни
йўқотибқўйганим,мусофирчилик,тоғамнингпасткашлиги...Кўника
олмаяпман...Шунчазарбабиттаодамгаростданҳамоғирликқилади.
Телефонгатермулибузоқўйладим.Нимақилиш керак?Ҳаётда
битта ҳам ишонадиган,суянадиган,маслаҳатсўрайдиган,чалкаш
вазиятдан олиб чиқадиган,йўл кўрсатадиган одам тополмасанг,
бунданортиқфожиабўлмасакерак.
Кези келганда опаларим,язналарим,ўқувчиларимнинг ота-
оналаригамаслаҳатбериб,қанчадан-қанчаечимийўқмасалаларни
ҳалқилибберганодам,бугунўзимгақолгандагўдакдайожизланиб
ўтирибман.
Атрофим бўм-бўш эди...Тингловчиҳам,маслаҳатберувчиҳам,
масалани ҳал қилувчи ҳам ўзимман.Бу инқироздан фақатгина
ўзимниўзимқутқараолишиммумкин...
Шувазиятнидадамкўрганидақандаймаслаҳатберганбўларди?..
Буниҳамбилмайман.Демак,таваккалқилишданбошқаиложйўқ.
Янаонамгасимқоқдим,таваллоқилибкечиримсўрадим.Онам
ҳамфақатйиғладихолос...
Бирпасданкейинтелефонданянгамнингхушнудовозиэшитилди:
– Бону,қийналаётган бўлсангиз,бирортасидан қарз олинг,
акангизга айтаман,жўнатади.У ерларда юриш ҳаммагаяммас.
Ўрисларсизнидадасиниэркасиэканингизнибилишмайди-да...
– Эрингизни миннатли пулларини уруғ-аймоқларингизга
тарқатинг!Садақангизгамуҳтожэмасман!–дебтелефоннингқизил
тугмасинибосдим.
Мен чин дилдан тазарруқилибонаизоримдан кечирим сўраб
йиғлаганимни,самимий изҳорларимни янгам кинояли илжайиб,
бошини қийшайтириб,телефонга қулоғини дингқилиб турганини
тасаввурқилиб,янаям аламим келибкетди.Тўхта,дедим ўзимга
ўзим, ортга қайтиш йўқ, таслим бўлган номард! Курашаман,
137
қўймайман!Акам,янгам,Юсуф,директор,тоғам...ларнингоёғига
латтабоғланган,уларменгарақибэмас!Менинграқибим – ҳаёт!
Албатта,ўчоламан!Албатта,енгаман!
Ҳа,менадашдим,қайда,қачон,несабабйўлданоғганимнианиқ
билмайман,лекинқайдадиркаттахатогайўлқўйганиманиқ.Буерда
ҳам қуюқ,нимқоронғи вакимсасизўрисўрмонидайўл тополмай
гарангбўлибўтирибман.Оёқостихазонухашаклар,мўртшох-шабба
тўшами билан қоплангани сабабкелган йўлинг– босган изингни
аниқлолмайсан.
Атрофни зах чиринди ҳиди босган,аҳёнда баҳайбат қушлар
дарахтшохлариниэгиб,лопиллабқанотқоқади.
Нажотизлабиккисоатчаўрмонкездим.Ҳарсафартўғрийўлдан
кетаётгандай,янаозгинаюрсам қуёш кўринадигандайтуйилаверар,
бироқ оқибатда онам билан сўйлашганимда ўриндиқ вазифасини
ўтаган эман ёнидан чиқиб қолаверардим.Бундан хунобим ошиб
баттар асабийлашарканман,“Йўл топаман,тўғри йўл бор,излаш
керак...излаш керак...”дебтакрорлаб,бошқатомоннимўлжалолиб
беш-ўн одим босган эдимки, элас-элас машина шовқини
эшитилгандайбўлди.Ўшатомонгаоёғимниқўлгаолибюгурдим,энди
аниқ-тиниққисқасигналқулоғимгачалинди.
Одамболасигаетибололмаганбўлсам-да,уловизларинитопдим.
Шуизларменияримсоатлардақўрғонрўпарасигаолибчиқди.
***
7март
Энди мен тоғам билан туролмасдим.Унинг кўнглида нима
борлиги, мақсади нелигини билмасдим. Аллақачон ашаддий
ароқхўргаайланганкимсаданҳарбалоникутишмумкинэди.
Ўйлай-ўйлайшаҳарчагаяқинжойдаяшайдиганжиянимБобурга
қўнғироққилдим:
–Ижарауйкерак.Менқўрғондаман,тоғамникигакечакелгандим,
–дедим.
– Ҳозир ишдаман,ижарамга қайтиб уйнинг эгасидан сўраб
кўраман.Рухсатберса,сизниолибкеламан,бўлмасаэртагаишдан
чиққунингизчабирортабошпанатопаман,–деди.
138
– Фақат жавобини тезроқ айт,– деб тайинладим.Тўрт-беш
дақиқаданкейинқўнғироққилиб:
–Уйэгасирозибўлди.Ишданкейинёнингизгабораман,–деди
Бобурқувониб.
– Мен бу ерда ортиқ қололмайман.Соат тўртларда ишда
бўлишимкерак,шубиланэртагаэрталаббўшайман,–дедим.
– Унда жомадонингизни бизнинг уйга қўйинг. Уйда ишга
чиқмаган йигитлар бор. Юкингизни олиб қолишади. Эрталаб
ишхонангиздантўғрибизникигакелаверасиз,–деди.
Кейинтоғамгасимқоқдим:
– Мен Бобур билан гаплашдим.Уларникига кўчиб ўтаман.
Бирортаболакўмаклашибюборсин,–дедимрасмий.
–Нимагабирданигакетяпсан?Уердаўнеттитаболаяшайди.
Қандай турасан қиз бола бош билан?Бобурдан бошқа ҳаммаси
бегона-ку,–дебэътирозбилдирди“жонкуяр”тоғам.
–Йўқ,раҳмат.Етарличасабоғингизниолдим.Эндинимабўлса
пешонамданкўраман,Бобурнингуйигачаэлтибқўядиганодамборми
ёкиўзимкетаверайми?Ишгакечикаман,–дедим.
Тоғамянабирбораслбашарасиникўрсатди:
– Сени бўғчангни кўтариб юрадиган бекорчи йўқ.Кўчадан
мардикортоп,тушундинг?–дебалоқаниузди.
***
Юкларимниолишучунқўрғонгакиришгамажбурэдим.
Шунчавақтўтсаҳамдавратарқамаган,аксинча,сафларигаяна
иккирангпараёлқўшилибди.Ҳаммаларигижбадангмаст,хонатуман
тушгандай тамаки тутунига тўлган.Итэгасини,пишак поччасини
танимайди.
Тоғамюришниэндиўрганганбиряшарболакайгаўхшабқалқиб-
қалқиб,базўроёқдатурар,кўзлариданмаъноқочган,афтикўкишга
мойилбўлибқолганди.Меникўрибтилизўрғаайланиб,ўдағайлай
кетди:
–Ним-магабуер-дагигапла-нидар-равопамгачақ-чақ-динг?Бу
ёқда Мир-хондинг менга буйру-уқ беради.Қач-чондан бер-ри у
қўмондонуменас-карбўлибқоллим?–укўксигамуштибилангурс-
139
гурс урди,– мен гене-ралман,фамил-лиямни биласан-а? Ра-ҳи-
мовман,гене-рал Ра-ҳи-мов м-мен бўламан!– кўзига тик қараб
турганимбирдантаъсирқилдишекилли,пашшатутаётгандайқўлини
силтаб,–Эр-ртагапат-тангниолибу-уйгауч-чириёраман,–дедию ўқ
егандектўшагигаюзтубанқулади...
***
8март
Табрик учун раҳмат,акажон!Сиз ҳам янгам билан аяжонни
қутлабқўйинг!
***
ТоғамларЭскишаҳардаяшашган.Отаўтибкетганиданкейин
тоғамичкиликка,қартабозликка,қиморга,кейиннашагаружуқўяди.
Биркунидадамбиланонамхабаролганиборишса,янгамйиғлаб
ўтирганэкан.Тоғамҳечниманибилмайдигандаражада“ғишт”маст,
уйқуниураётганмиш.
Янгам тиллавор тақинчоқларини эри қиморга тикворганини,
энди уй ҳам гаровда омонатлигини айтиб йиғлайди.Тоғам ўзига
келгач,дадам оёқ-қўлиниқўшоқлаббоғлаб,аравагаортибкўрони
биланбизнингуйгакўчирибкелади.БиройичидаЭскишаҳардаги
уйнисотиб,қишлоқданкаттагинаеролибберади.Тоғам бизникида
яшаб туриб,икки йилда уйини ростлаб,кўчиб олади.У маҳал
ҳаммамизбаҳамжиҳат,каттабиррўзғорэдик...
Юкларимниолибчиқибкетдим.
Ўрмонзорёқалабборарканман,болалигимдатоғам қайта-қайта
айтиб берган воқеалар кўз олдимда жонланди:у ўн уч ёшидан
Бухородаги ёпиқ бозорда акаси билан аравакашлик қилганини,
тўққизинчини битириб ишлаш учун Тошкентга борганини,
бекорчихўжададасиҳардушанбакелиб,болаларимайишибтопган
ақчани қоқиб олиб,бир кун айшини суриб,қишлоққа қайтган
пайтларниаччиқўкинчбиланэсларди.
– Шунча ишлаб бир оғиз яхши сўз эшитмабмиз,ҳар гал
чўнтагимизниағдариб,пулимизниқириштириболиб,яна,“Негакам,
140
қолганиниқаергаяширдинг”,дебқисти-бастигаоларди.Менкетгач
бу болалар ниманинг ҳисобига яшайди демасдан, бир тийин
қолдирмай шилиб обкетарди.Бир қиш чилласидакелиб,беланги
бўлибётганимникўрибкирзаэтигибилантепкилаганиҳечэсимдан
чиқмайди...Бону,тўғри,ўзотам,тонмайман,худораҳматқилсин,
лекиннимақилай,ёмонкўрардим...Даданг–Усмонбекязнам,мени
оёққатурғазди,отам қилмаганяхшиликниқилди,тушундинг?Сен
биланэндидадамизбитта,менкаттаакангман,сенсинглимсан,–
дерди.
Ўшапайтгаплариросттуйилган,чиппа-чинишонганман,унга
раҳмимкелиб,кечаларикўзёшҳамтўкканман...
***
9март
Бобурнингтураржойименишлайдигандўконданунчаликузоқ
эмасэкан.
Юкларимниболаларолибқолишди,ментўғриишгаўтибкетдим.
Иккинчиишкунимкечагисиданбаттарбўлди.Ҳарқанчауринмай,
уйқу ғолиб келаверди.Унингустига,на нонушта қилганман,на
тушлик...
Мудроқни қувиш учун икки қошиқ қаҳвага шакар солмасдан
аччиқ-аччиқичдим.Кейинкўнгилайнишибошланди.
Бир амаллаб тонг оттирдим. Соат бешга яқинлашганда
ишларимни тугатиб,қўл-бетимни ювиш учун холижойга кириб,
телефонимникўзгуёнигақўйдим.Кўнглимбирданағдарилибкетди,
бошимайланибйиқилибтушибман.
Қарасам,касалхонада эканим.Ҳа-а,демак яна йиқилибман,
дедим. Биринчи бор Юсуф воқеасида, иккинчиси дадамнинг
таъзиясида,буучинчиси...
Бобургақўнғироққиламандебқарасам,телефонимйўқ.
Йиқилганпайтимбошимергатушиб,яхшигинажароҳатолибман.
Бригадир“Тезёрдам”чақириб,зудликбиланшифохонагажўнатибди.
Мен уйга боравермагач,қўнғироқ қилиб боғланолмаган Бобур
хавотирда дўконга келиб,сўраб-суриштириб,Шакаржон опадан
шифохонага тушиб қолганимни эшитиб,хўжайини Володя амаки
141
билантушданкейинтопибкелишди.
Дўхтирлар “Иқлимга кўникиб улгурмаган, толиққан, асаби
чарчаган,ҳалиишгаярамайди”,деббешкунушлабқолишди.
ЖавобтегишибиланБобурмениВолодяамакинингҳовлисига
олибкелди.
Қурилиши тугалланмаган уйнингиккинчи қаватида ўн олтита
болаяшаркан.ПастдаменваБобуртурадиганбўлдик.Бизгатегишли
катта хонага дераза ўрнатилган-у,ҳали пол,шифт қилинмаган.
Каравотнингсимтўринитўрттомонданғиштқўйибкўтариб,қўлбола
чорпояясалган.БуҳашаматлиўринниБобурлутфанменгабўшатиб
берди.Хонаўртасидатахта,чўп,мих,сим ўрами,болға,қайчива
қурилишқоплариданодамбўйитепаликқадростлаган...
Бобурхижолатбўлиб:
–Холажон,бошпанамизшу,хафабўлмайсизэнди,–деди.
–Нимагахафабўламан,қизиқмисан?Туппа-тузукуй,қўрғондан
минг марта яхши. Энг асосийси,асабга тегадиган одам йўқ.
Хотиржамухласабўлади.Ишхонамгаҳамбирқадамэкан.Ҳаммаси
яхши.Эртагабирсупур-сидирқилиболамиз,созбўлади,–дедимхуш
кайфиятда.
Жиянимбилананчасуҳбатлашибўтирдик...
Орадан беш кун ўтган бўлса ҳам билагимнинг кўкаргани
кетмабди.
–Қўлингизганимабўлди,нимагакўкарган?–дебсўрадиБобур.
Тоғамнингқўрғонидагивоқеаларниайтиббердим.
–Келаркансиз,мениогоҳлантирсангизбўлмасмиди?Шунчаазоб
емасдингиз.Буердагиўзбекларбирортасиуйигачақирмайдиуни.
Ҳаммаёмонкўради,–деди.Кейинменихурсандбўладидебўйлади
шекилли,– айтганча,сиз шифохонадалигингизда Мирхонд тоғам
сизнисўрабюзмартателефонқилди-ёв,–дебжилмайди.
–Акамқайданбилибди?Тобимқочганинибибингэшитибдими?
–дедимташвишгатушиб.
–Ҳа,Бонухоламнимазаларийўқ,телефонларинийўқотганлар,
дебайтдим,–дедиБобурайбдорларчабошэгиб.
ЁАллоҳ!Бешкуничидаонамнингаҳволинимакечдиэкан?
Бобурнингтелефониданонамгақўнғироққилиб:
–Эндихавотиролманг,жиянимниёнидаман,–дебтинчитдим.
142
Ҳушимдан кетганимни, касалхонага тушганимни айтмадим.
Шунчакиҳавоалмаштирганимгабошимоғриганди,дебқўяқолдим...
***
Кўнгли ярим одам қанақа бўлишини дадамни йўқотганимдан
кейинанглабетганман.
Укишиҳаётликвақтларидабирортаъзиябўлибқолса:
– Тўйга бормасанг ҳам таъзияга боришни канда қилма,
инсонийликнибиринчишартиқоракундаҳамдардбўлиш,–дебонам
ёкиянгамбиланмениҳамқўшибазахонагаюборарди.
Баъзанбошигажудоликтушганларнингдодуфарёдиниэшитиб
ҳайронбўлардим:
“Ҳай,энди,Аллоҳнинг иродаси,ҳар бир тирик жон ўлим
шарбатинитотгувчидир.Ҳамманингборадиганжойи,охиргиманзили
шу.Отангўзи кексайиб,мункиллаб қолган чол бўлса-ю,“Суянган
тоғимданайрилдим”,дебдодлайсан-а?Укишинингўзигаҳассадан
ташқариянабиттасуянадиганодамкерак-ку”,–дебўйлардим...
Чўғ–тушганжойиникуйдираркан.
Шу мункиллаган чол тоғэканлигини ҳис қилиш учун унинг
жуссасиниэмас,ҳаётингдагиўрнинибилишингкераклигиникейин
англабетганман.
Муаммогадучкелсам,“Шувазиятдададамёнимдабўлсақандай
маслаҳатберганбўларди?”дебўзимдансўрайман.
Ҳа,қийинэкандадалардекфикрюритиб,масаланиузил-кесил
ҳалқилиш.Бундайжуръатваҳукмучункитобдаўқиганбилимларинг
кофийэмас.Агарфайласуфларнингпандунасиҳатлариинсонгақўл
келганидаҳечкимнингбошигамусибаттушмас,турмуш юзкарра
фаровонбўлмасмиди?
Чиндан одам ўз бошидан кечирмагунча, деворга боши
урилмагунчааждодлархатоларинитакрорлабборавераркан...
Бобонгичганқудуқдансуволибқайтаётиб,удучкелгантошга
сенҳамқоқинибўтавераркансан.
Ҳаётнингумумгабахшидатабиийофатлариданташқариайнан
сенгааталганкўргиликлариҳамбор,ҳечкутмаганвақтингдашошвор
гурзиси билан бошингга чунонам туширадики,осмонларда юрган
бўлсанг,тупроққақайтишгамажбурбўласан.
143
Хато қилмасликучун инсондаамалий тажрибабўлиши керак
экан...Тажрибангқиёмигаетганидаэсасендахатоқилиш имкони
қолмайди...
***
10март
Ўнолтитаэркакичидақандайяшайман?
Бобурданбошқаҳаммасибегона.
Буларнимакароматкўрсатишарэкан?
Пешинданкейинуйданчиқдим.Ўнчоғлиболашийпончадасабзи
тўғраб,ошгатайёргарликкўришяпти.Саломлашиб-сўрашиб,ёрдамга
тутиндим.
– Бирозданкейинишгакетаман,ошгақололмайман,– десам
қўйишмади:
– Келганингизга ош пиширяпмиз, ҳеч қаёққа кетмайсиз,
дамингизни олинг, бугун шифохонадан чиқдингиз, иш қочиб
кетмайди,–дебҳарбирихайрихоҳликкўрсатди.
Шийпончанингтўрига мени ўтқазиб,ўзлари ғиштдан ясалган
омонатўчоққаўтқалашди.
Букунйигитларбилантанишувкунибўлди.Биригаопа,бирига
жиян,биригаустоз,биригахола...Мендарсберганўқувчиларимнинг
оталариҳамборэкан...Яхшигинагурунгбўлди.
Ўртагаширинлигусалатданташқарибиржуфтпивоқўйилди.Узр
сўраб,ёшикатталарпиёлаайлантиришди.
Ошниеббўлгач,ғайратиичигасиғмаганболалармусиқақўйиб,
ўйинга туша кетишди. Бу ҳолат талабаликнинг пахта йиғим-
теримидаги“шанбаоқшоми”ниэсимгасолди.Вабеихтиёрҳашарга
меникўрганикелганОлмос,унингўйчанкатта-каттакўзлари...ёдимга
тушди...
Болалартоғам биланихтилофимданхабартопишганшекилли,
ўйингатортишмади.
Ажабки,таъбимнихирақиладиганҳечқандайкўнгилсизвоқеа
юзбермади.Мендеярлибарчасиқариндош,ҳечбўлмасаотақадрдон
чиқибқолганочиқкўнгилбуйигитларгамеҳримийиб:
–Мусофирчиликдаҳаммамизбиродаммиз,майда-чуйдаюмуш,
144
кир-чирчайиш бўлсаменгатортинмайайтаверинглар.Тоғорабор
экан,кирсовунолибкелибберсангларбас,–дедим.
Болалар ўзларига “онабоши” қилиб сайлаб олган Диёр шу
заҳотиёқ:
¬¬¬¬¬¬¬¬¬¬¬¬¬¬¬¬¬¬¬¬¬¬¬¬¬¬¬¬¬– Йигитлархоналарининавбат
билансупуришади,кирларини,коса-товоқлариниўзлариювишади.
Фақатҳар куни бир қозон овқатқилиб берсангизбўлди.Бошқа
хизматйўқ,–деганди,бошқаларҳаммаъқуллашди.
–Лекинбиттамуаммобор,йигитлар...
–Нима?Қанақамуаммо?
Қўлларимнистолустигақўйдим:
–Ирганмайсизларми?
–Э-э,бизникиларниичиданошукурийўқ.Мабодо,овқатингизга
қайсиниси ноз қилса,тошбақани томирини есин,– Диёр юзига
фотиҳатортиб,рақсгақўшилибкетди.
Йигитларнинг ўйинини томоша қилиб турибман... Қизиғ-а,
кимдирқанақадироҳанггамосҳаракатларқиладию четдатурган
одамгаҳамунингзавқиюқади...
Ҳаммақаторияхшикайфиятдатинч-хотиржамкирибухладим.
***
Эртасигакаккусайрамайтурибтоғамэшикқоқибкелди:
–Ёменбиланборибқўрғондаяшайсан,ёкичиптаолибқишлоққа
қайтасан.Шунча эркакни ичида яшамайсан,тушундинг,мен бу
иснодникўтаролмайман,–деблўлиликқилибсуронкўтарди.
– И-е,тоғажон,ҳалигидақа хотинларга мени ошно қилишга,
бузуқилар даврасига тортишга ор қилмадингизу, уни иснод
билмадингизу,ўзжигарларимнитопганимдабудунёдаисноддеган
гапборлигикаллангизгақаёқданкелақолди?
ТортишувимизгаБобурқўшилди:
–Сизтоғабўлсангиз,менжиянлариман.Холамдасизниқанча
ҳаққингизбўлса,меникиямўшанча.Уўзикелганийўқ,Мирхондтоғам
менгақўнғироққилибайтди,менолибкелдим!Нимагапингизбор?
Бобурнитинчлантириб,тоғамгасаволбердим:
–Тоға,бизниуйданечайиляшаганэдингиз,эслаббиласизми?
145
Тоғам:
–Иккийил,–деди.
– Шу икки йилда ҳеч кўрдингизми дадам ёки акам тўй-
маъракаларда хотинингизни қўлидан ушлаб ўйинга тортганини?
Ётоқхонангизгабостирибкирибустиданкўрпасинитортиботганмиди?
Отангни яхшилигини қайтараман, дейсизми? Шу йўл билан
қайтармоқчиэдингизми?Орамизочиқдебҳисоблайверинг!Мана,
мана!–дебқўлимнингзахалариникўрсатибйиғлабюбордим.Тоғам:
– Ўшандабирозкўпайибкетибди.Ҳечнарсани эслолмайман,
кечирасан,жиян...–дебўзиниоқлашгаўтди...
Шовқинниэшитибболалартўпланишди.Диёр:
– Сизкимсизўзи?Ким сизгарухсатбердибуёққабостириб
киришга?Ҳозирполисачақирибтопширибювораман,яхшиликчадаф
бўлинг!–дебтурткилади.
Тоғам тортиша-тортиша кўпчиликка кучи етмагандан кейин
сўкинганчачиқибкетди...
***
11март
Бугунтуғилганкуним...
Онамгасимқоқиб,таваллудайёмимбилантабрикладим.Онам:
–Афандисан-да,Бону,сенитабриклаш керак-курасми,–деди
кулиб.
–Мендайқизингиздунёгакелганкунсизгабайрам эмасми?–
дедимяримҳазилқилиб.
–Ҳа,буёғиниўйламабман.Қуллуқ,қуллуқ,ҳаммамизгамуборак!
Оббо зинғарча-ей! – онаизоримнинг овози товланиб кетди,–
дадасини эркаси,опаларингни,акангниям табриклаш эсингдан
чиқмасин...
Манашунақаонамбор,акажон...
***
Тушданкейинишгажўнадим.
Шакаржонопагателефоним йўқолганиниайтдим.У ҳаммадан
146
бир-бирсўраб-суриштирибчиқди,лекинтополмади.
Кейинбригадиргаайтдик.У“Тезёрдам”датушибқолганбўлса
керак,деб тусмоллади.Мен қўл-юзимни юваётиб кўзгу ёнига
қўйганимни айтдим. Бригадир қоровулни чақириб, ўша кунги
видеоёзувнитекширди.ЙиқилибётганимниМаҳмудамакикўргани,
менданкейинуергакирганинианиқлашди.Телефоннисўрашса,у
тўрсайиб, мен кўрганим йўқ, деб қасам ичди. Видеоёзувни
кўрсатишсаҳамтанолмади.Бригадир:
–Ойлигингданбунгателефонолиббераман.Буойумуманмаош
олмайсан,–дедиғазабланиб.
ШунданкейингинаМаҳмудамаки:
– Менунителефониэканинибилганим йўқ эди,тўғри,топиб
олгандим,эртагакелтириббераман,–деди.
Эртасига келтириб қўлимга берди-ю, аммо телефоннинг
хотирасидаҳечқандаймаълумотқолмаганэди.Нарақамлар,на
СМСлар...Ҳаммаданалам қилганиОлмосданкелганхатларниҳам
ўчирибюборганибўлди...
Юрагийўқмахлуқлар...
Эҳодамзод,одамзод...
Тунбўйийиғлабюрдим.
Шакаржонопааввалдалдаберди,кейинжаҳличиқиб:
–Ҳозиринакасалбўбкаласан,кейинсаниишаомидила,битта
кўнатилфоннидаббинаёнибгуяварасан?–дебуришакетди.
Менунгаанашуэскиматоҳдакўҳнажавоҳирларим,умримнинг
олтин лаҳзалари,муқаддас сирларим,соф меҳру муҳаббатим...
бахтимнингсуратиборэди,уменингжонимгақувват,руҳимгатаскин
эди,деб...айтолмадим.
Одамзодҳамманарсагакўникаркан.Дардларимниичимгаолиб
юравердим...
Шутариқакунлартунларга,тунларкунларгауланиб,умрзанжири
узайиббораверди...
***
12март
Сурбетдасубутборми...
147
Тоғамбетинибезқилиб,ҳолсўраганкишибўлибаҳёндадўконга
келибтурди.Бетамизодам атайжигарчиликқилибйўқлабкелиши
шубҳали,албатта.Менимча,кўчадасандироқлабюриб-юриб,йўли
тўғрикелибқолгандакирсакерак...
У “ташриф буюргандан”то қораси кўздан ўчгунча хавотирда
турардим:ишқилиб,у-бунарсаниўмариб,менишармандақилмаса
гўргайди.Оринийўқотганодамданҳарбалоникутишмумкин...
Биркуниянапайдобўлиб:
– Эртага туғилган куним,дадасини эркаси,битта бурамашох
қўчқорсотиболдим.Юр,зиёфатбераман,–дебқолди.
– Очликдан-ку ўлмайман,мабодо,ўлаётган тақдиримда ҳам
уйингизгақадамбосмайман,–дедимочиғигакўчиб.
–Одамларайбқилади,кўздекқариндошмиз.Гина-кудратларни
сандиғинггасолибқулфлабқўй.
– Ҳе-е,анави Жамила қизингиз бор эди-ку,ўшани чақириб
қўчқорингизнижигариниқовурибберинг.Бурамашохинитўлдириб
ўрисхотинларингизбиланчўқиштирибвиноичинг.
Янакелишаолмадик,янааразурибкетди...
ТоғамнингможаросиданкейинВолодяамакиэшигимизгақулф-
калит ўрнатиб берди. Уй ҳам ичкаридан, ҳам ташқаридан
қулфланадиганбўлди.
Шу-шу,болаларпулларинименгаишонибомонатберарди,мен
биттаҳисоб-китобдафтаригаким қачонқанчапулбергану,қачон
қанчақайтариболганиниқайдқилибборадиганбўлдим.Пулҳисоб-
китобни,пухталикнияхшикўради.
Йигитлар омонатини қайтариб олаётганда қўярда-қўймай юз-
икки юз рубль ташлаб кетишарди.Бу ақча арзимас кўринса-да,
кўпчиликнинг қозони барака пиширади деганларидай, онамга
юборадиганпулимқўлгаилашадиганбўлибқолли...
***
Кўзакундамас,кунидасинади...
Маҳмудамакиўғриликустидақўлгатушди.Униҳайдабюбориб,
ўрнигабирўрисаёлниолишди.
Дўконхўжайининафақагакетиб,ўрнигабошқараҳбаркелдию
148
бирмаромдакечаётганҳаётимизгакўзтегди.Удабдурустданбарча
мигрантларниишданбўшатиб,паттамизниқўлимизгатутқазди.
Янгииш топишгаулгурмайҳаммамизкўчадақолдик.Ноилож
Володя амакига ҳасратимни тўкиб солдим. Амаки ўзимизнинг
усталаргадастёрбўлибишгачиқишиммумкинлигиниайтди.Иккиой
кўмаклашиб,сувоқтортишниўрганиболдим...
Шутарзда“Бобуржонларсалтанати”нингфахрийфуқаросибўлиб,
биряримйилдаврудавронсурдим...
***
13март
Гапничўзибсизниҳамзериктирибюбордим-а?
Мақсадгакўчибқўяқолайми?
Ниятимсизданмаслаҳатолиш.Биттанозикмасалагаўзимнинг
ақлиожизиметмаяпти.
Ҳозир чорраҳанинг ўртасида турибман, қаёққа юришни
билмайман...
Негадир менга фақат Сиз тўғри йўл кўрсата оладигандек
туюласиз.
Ўлайагар,негалигинибилмайман...
***
18март
Хўп,агарСизгақизиқбўлса,ҳикоямнидавомэттираман:
Фақатбирилтимос,жонингизгатеккан заҳотим,муддаогаўт,
десангизбас,икки оғизсўров билан чуваланган қиссамга нуқта
қўяман...
***
...Ўнкунданбериҳаркунииккимартаяширинрақамдантелефон
бўлади.–Алў,алў-ў!
“Алў”лаганимбиланнаригитомондансаскелмайди...
Охиризерикиб,умумануланмайқўйдим.Уқўнғироққилишдан
149
чарчамайди.
Биркуни:“Бону,бумен,акангман,агарюрагингнингқаеридадир
акангучунўлмаганозгинамеҳрбўлса,жавобёз...”,деганСМСкелди.
Хатниқайта-қайтаўқиб,йиғлаб-йиғлабхунбўлдим.Лекинжавоб
ёзмадим.ИккинчикунянаСМСкелди:“Бону,менТвердаман.Ёнимда
ишбор,кел,биргаишлаймиз”.
Янажавобёзмадим...СМСларҳарэрталабтурнақаторкелаверди:
“Будунёдаҳаммаадашади,наҳотакангнингбиттахатосиучунбир
умргавозкечсанг?Эртагаҳайит,ҳечбўлмасаарвоҳҳурмати,бирор
нимаёз,дадамқабридатинчётсин...”
Анашунданкейинчидаёлмайжавобёздим:“Дадамнингарвоҳи
эндиэсингизгатушдими?Бобоҳовлинисотганингиздаэсингизкимда
эди? Бир бор чертмай ўстирган қизига шапалоқ тортганингизда
отанинг тинчини ўйлаганмидингиз? Нечук энди ҳайит ва дадам
ёдингизгатушибқолди?Менибезовтақилманг!”
У:“Шундоғамтамомбўлганюрагимниэзма,Бону.Кечир...Фақат
бирмаротаба...Бошқатакрорланмайди”,дебёлворибёзди.Жавоб
бермадим. Яна СМС келди: “Болалигида безориларни додини
берадиганадолатчисинглим,дадасинингэркасиқани?..”
Унутмабди...Эсидаборэкан...Кўнглимдабирилиқнурипакдай
сирғалди. Лекин аччиғимни енголмай: “Эсингизда бор экан-а
йўлтўсарни сувга қулатганим? Ўзингиз неччи тезликда
сингилчангизниташлабқочганингизҳам эсингизданчиқмагандир?”
дебчақиб олдим. Ёзишгаёздим-у,мен негабунчатезунутдим
акамнингота ўрнида ота эканини,бўлар иш бўлди,қиёматгача
аразлабюраманмиэнди,дегансаволдилимдауйғонди.
Ўйлай-ўйлай:“Биринчиваохиргисиҳамшу,дадамтинчётишлари
учункечирдим.Бошқакечирилмайсиз!Илоё,дадам ҳам,худоҳам
кечирган бўлсин”,деб ёзиб юбордим.СМС етиб бориши ҳамоно
қайтибқўнғироқбўлди...Қаниэндигаплашиббилсамакамбилан...
Менбуёқда,акамуёқдайиғлаяпти...
Анчагачаҳиқиллашибтурдик.Ниҳоятакам:
– Билардим синглимжоним менданбутунлайкечмаганини...–
дебянайиғлабюборди.
***
150
19март
Қисқадавом этганбусуҳбателкамданҳечким қўзғатаолмас
каттахарсангниқулатибюборди...Худдидадам тирилибкелгандай
бўлди.Юрагим ўз-ўзидан ҳапқириб,гупиллабкетаверди...Бақириб
йиғлабюбордим,бироқбукўпйилларданберитўкилмаганқувонч
кўзёшлариэди.
Қондошликнингжон қўшиб ўрилган чийратма чилвири қайта
боғланганди...
Эҳтимол,қаеридадирчандиқдектугунқолгандир,аммоайнан
ўшажой–тугунқайтаузилмайди.
Эртасикуниэрталаб“Ҳайитайёмингизмуборакбўлсин”,дебСМС
юбордим.
“Жонимсадқададасинингэркасига,раҳмат,синглимжоним...”
Онажонимгаҳамқўнғироққилиб,қутладим,ужудахурсанд,мени
алқабдуоқилди.Акамбиланярашганимхабарикечанингўзидаетиб
борганэкан.
– Акангни ажратиб қўйманглар,болам.Сизлар бешта,бир-
бирларинггадардингниайтасанлар.Унингюрагиникимтинглайди?..
Онамнимадеса,“Хўп-хўп”,дебтурдим.
Туйқус юрагимнинг туб-тубида нимадир аста-аста эриб-эриб
силқиётганини, шам кўзёшидай илиқ бу ҳалқоб борган сари
вужудимниэнлабкелаётганинитуйдим.Ачомласамқалампирмунчоқ
аралаш терми, тутунми, билмадим, фақат онамдан келадиган
қадрдонҳиднидимоғимтуйгандайбўлди.Кетаман!Борсинҳаммаси!
Будунёонажонимнингбирлаҳзаликдийдоригаарзийдими?Ейман,
ичаман деб оғзини каппа очиб ўтирган болам бўлмаса,
бировларникигаўхшагандахмазаэримбўлмаса...Бирсабилжонимга
шунчаташвишми?Кетдим,кетганимбўлсин!
***
20март
БобурбиланВнуковоаэропортиданБухороишарифгаучдик...
Умримдабиринчиборучоққачиқаётганим учунҳаяжонимнинг
чекийўқ.Бобурҳамўзидайўқхурсандэди...
151
Барибир ўз уйинг – ўлан тўшагинг.Бировнинг юрти сенга
бошпанабўлишимумкин,лекинватанбўлолмайди.
Бирярим йил...Ўнсаккизой...Етмиш саккизҳафта...Беш юз
қирқеттияримкун...Саккизмингтўққизюзқирқиккияримсоат...
Бешюзйигирмабешмингеттиюзсаксониккияримдақиқа...Шоира
опам Тошкентгапрофессор кўригигаолиб боргандаассистентлар
томиримнитутиб,юрагияхши,саксониккитауряпти,дейишганди...
Демак,шунчавақтичидаонажонимгаичикканюракжонимқирқикки
яриммиллионданкўпроқмаротаба“О-на!”дебурганэкан-да...
Володя амаки қарамоғидаги ўн еттита ҳамюртга ҳисобчилик
қилганимни айтувдим-а,ўзи умуман мактабдаям аниқ фанларни
яхшироқ ўзлаштирардим.Карражадвалини биринчи синфдаёқ ёд
олгандим.Опаларим ҳам баъзидаҳисоб-китобмасаласидамендан
кўмаксўрашарди.
Қайтар кунимни ҳеч кимга айтмаган эдим. Акам Тверда,
опаларим ҳаммасиуй-уйидаўзибиланўзиовора.Айтсам хурсанд
бўлганибиланқўналғагакелибкутиболадиганийўқ.
Бобур икковимизбир “Нексия”нингкира савдосини пишириб,
қишлоққашодухуррамйўлолдик.
***
...АкамТвергакетганиданкейинонамянгамнингқабатигакўчиб
чиқибди...
Отаҳовлиҳувиллабётибди.Одам яшамаганданкейинмармар
ҳамнурайди,пойдеворгақурттушади.Дадамйўқ–қутйўқ,онамўзи
биланқолган-қутганфайзниҳамолибкетган.
Деразаларниочиб,пардаларникўтардим.Разм солибчиқдим,
ҳечнимаўзгармаган.Деразатагидададамнингкаравоти...Хонанинг
этакқисмидагипечкаустидаобдастасувибилантурибди.Қўлсолиб
жунжикибкетдим–муздек.
Уйтўридабирэшигиёнбошлаганжавоничигачинниворидишлар
терибқўйилган.Кетишимданилгариўзим шундаймувофиқ қўйиб
чиққандим.Қандайбўлсашундайлигичатурибди...
Жавоннингтепасида дадамнингохирги тушган сурати,устига
дастрўмолча ташлаб,портрет ярмигача ёпиб қўйилган.Беихтиёр
152
хаёландадамбилангаплашабошладим:
¬ ¬¬– ...Уйимиз ҳувиллаб қопти,дадажон.Одамни ютаман
дейди...Сизнисоғиндим...соғинмадингизми...менкелдим,дада...
Орадан ярим соатлар ўтгандан кейин Феруз онамни етаклаб
супагаяқинлашдиюменикўрибқолиб:
¬¬¬–Биби,апамкелипти,¬¬¬–дебхонагаюгурибкирди.
Бўйичўзилиб,мийиғинишотиб,овозидўриллабқолипти.Убилан
тузукроқкўришибулгурмайакамнингиккинчиўғлиФайзуллочопиб
келди.
Онам бечорагина жонҳалак бўлганини кўрсангиз энди.Она
барибирона-да,ҳарқандайҳолатдафарзандим,дейди.Ҳаммасендан
юзўгирганвақтидаҳамёнингдамунғайибгинасенбиланқолади.
Аслидафарзандучунбахтанашумушфиқмуштипарнингборлиги
экан...
Қўлидаги ҳассасини ерга ташлаб,шаҳд билан,жон ҳолатида
менгақарабйиғлабкеляпти...Кўришишучунотилибчиқиб:
–Ҳа-а,соғинибсиз-а,онажон,¬¬¬–дедим.
¬¬–Э-э,юрагинггатош боғладингми,а,шунчаям кетадими,¬¬–
дедикўзёшлариюзлариниювиб...
Ўзимни оқлашга уринмадим. Кўрган-билганларимни,чеккан
азобларимниичимгаютиб:
¬¬–Узоқчилик-да,онажон,мусофирчилик,истаганпайтингкелиб
бўлмайди,иложйўқ,¬¬–дедим...
Уйгакирдик.Тўртовлонсуҳбатлашибўтирсак,янгамўғилларини
чақирибкелибқолди.Файзуллодеразаданонасига:
¬¬–Онажон,апамкелди,киринг,¬¬–дедиболаларчабеғуборлик
билан.
Бунгажавобанянгам:
¬¬–Бўлтез,кампиргаўхшабўтирмаэзмаланиб,пахтагаборасан
менбилан,¬¬–дебгўёменипайқамагандайдарвозаданчиқибкетди.
Менонамгақарадим.
¬¬–Эътиборберма,болам,ёмонбўлсаямянгангшу!Аслидасен
ўрнингдантурибсалом берибёнигачиқишингкеракэди,¬¬–деди
сўлишолиб.
***
153
21март
Буерлардаҳалиям қирчилламақиш бўлганиданНаврўзэсдан
чиқибкетибди.
Бугунфейсбукдагитабриклар,тилакларниўқиб,чаппаргуллаган
бодомугилосларникўриб,димоғимгаболҳидиурилгандайбўлди.
Қишлоқдафасллартақвимгақарабалмашади.Биринчимартдан
баҳоркелдидебайтавериш мумкин,шукундануйғонгантупроқнинг
намхуш ҳиди таралади,дараларда ёлларини ҳилпиратиб мовий
шабадалартойчоқлардекўйноқлайди.Гапларимшеъргаўхшабкетди,
а?Бизҳам филологмиз,қолаверса,кўклам нашъаси ҳар қандай
юрагиқайроқтошданйўнилганбанданингҳамкўнглиниюмшатади...
Энди сизни Наврўзбилан қутлаб,ҳамма шаръий ва шеърий
ниятларингизга етказсин,деб тилак билдириб,ерга – насрга
қайтамиз...
***
Шўрингқурғур акамнингхотингаёлчимаганини ўйлабачиниб,
хаёлимбобомгакетди.
Ҳамқишлоқларимиздан бири ҳовлига келиб,бобожонимга ўз
жуфти ҳалолидан арз қилди шекилли,бобом тахминан шундай
ривоятайтиб,униқайтарибюборганиэсимда:
Биркишиаёлиниталоққилмоқчибўлибди.“Аёлингдақандайайб
борки,унданқутулмоқчисан?”–дебсўрашибди.У:“Эркаккишиўз
аёлинингайбинифошқилмайди”,дебжавобқайтарибди.Хотинининг
жавобиниберганданкейин:“Эндиайт-чи,собиқтурмуш ўртоғингда
қандайқусурборэди?”дейишибди.Эркак:“Эндиуменгабегона,
номаҳрамаёлбиланишимйўқ”,деганэкан.
Акамнингдўзахазобидаўтаётганҳаётинингажрибордир,ҳеч
бўлмаса тоқати,бардоши,изтироби учун бир куни Ҳақ таоло
мукофотиниберар...
***
22март
154
Сабр–ожизнингқуввати,кучлинингзийнати...Ҳамманарсанинг
ибтидосиюинтиҳосибўлганидек,сабрнингҳамниҳоясибўларэкан.
Сабр қилсанг ғўрадан ҳалво битар дейдилар.Агар сенинг
дарахтинггуллаганчоғидаушуқурибкетганбўлсаю сенқайсиақл
биланғўрагакўзтикиб,ҳалводанумидқиласан?
Ҳа,“ҳалво”деганбиланоғзингширинбўлибқолмайди...
***
Мозорбосдиширинликларнидастурхонгақўйибчойичдик...
ОнамФерузга:
¬¬– Пиёлангни тезроқ бўшатиб,онангни ёнигаюгур,бўлмаса
кечагидайянатаёқейсан,апангҳечқайгакетмайди,хавотиролма.
Тур,болам,онанггаямманавикампитларданэлт,–дебқўлигақанд-
қурстутқазди.
Феруз:
¬¬– Фақатменбораманми,Файзиҳам борсин,– дебхархаша
бошлади.Файзулло:
¬¬– Мен бибимга қарайман,ҳеч қаёққа бормайман,¬¬– деб
туриболди.
–Фазикжон,тур,иккалангҳамбор,бугунбибинггаменқарайман,
ишларингизни тезбўлингларуқайтиб келинглар,¬¬– дедим.¬¬–
Ҳадемайаммаларингкелишади.Тушданкейиндалагабормайсизлар.
Болаларистар-истамаскетишди...
Гулшанопамонамгақўнғироққилибқолди.Телефоннименолиб,
онамнингномиданўхшатибгапирдим:
¬¬–Ҳа-а,балам,яхшимисан,домотяхшими,бачаларингяхшими?
Опампайқабқолиб:
¬¬– Иби,Бону,сенми,ҳа,ўрисни шайтони!¬¬– деди қувонч
аралаштаажжубланиб.
–Йўқ,қанақаБону,уЎрисда-ку,менонангман,Гулшан,–дедим-у,
ўзимнитутолмайкулибюбордим.Опамўпкаланиб:
¬¬– Ярамас, дадасини эркаси, нега бир оғиз айтмайсан
келишингни?¬¬–деди.
– Қани,менсизонам қандайяшаяпти,шунибилиш учунатай
айтмайбостирибкелдим,¬¬–дедим.
155
Опамқолиб,онамдарровизоҳберакетди:
¬¬¬–Меняхшиман,болам,Ўзбекистондаҳечкимочданўлмайди,
менипошшойим боқади,¬¬–дединафақасининазардатутиб.¬¬–
Лекигинпластикдеганиқайданчиқди,тамом баракагакуятушди.
Бону,шугапларМаскапдаям борми?Пластикнинасияпулиданюз
мингечиб,олтмишмингнақдберади.Уямҳаммагамас.Ҳей,бозорда
биров насиягабиттаолмаберармиди?Анашубемазагарчиликни
пошшойимгаайтиш керак.Билсабуўғриваччаларниоёғиданосади.
Кечателевизўрдачиқди,худогашукурдедим,кулибтурибди,ҳали
бардам.Байрамохиридаўйингаямтушди...
Пешиндан кейин бирин-кетин опаларим,жиянлар,поччалар,
амаки-аммалар,ҳешуақраболар,қўни-қўшнилар йўқлаб келишди.
Ҳовли одамга тўлиб кетди...Соат олтиларда опаларим билан
дадамнизиёратқилганисарихокка–мозорбошигаўтибкелдик...
Оқшом кетарман қўноқларни кузатиб,опа-сингиллартонготар
ҳангамалашдик...
Биряримйилўтибди...
Қизиғ-а, бир муддатгина четга чиқсангиз уйингизда,
ишхонангизда,юртингизданедирўзгаришлар,янгиликларрўйбериб,
сизғафлатдақолаётгандай туйилаверади.Кетганимгашунчавақт
бўпти-ю,яқинларим ҳаётида деярли ҳеч нима ўзгармабди,фақат
йилларболачаларнибирозулғайтирибди,холос...
Фақатонагинамозиб,кичкинагинабўлибмункайибқолибди...
Ёнидабўлсамбунчаликқартаймасмиди?Ёаксинча,менингшўр
қисматимгакуйиб,аллақачонадойитамомбўлармиди?
Қариндошларбиржойдайиғилса,олижанобтуйғуларжўш уриб
кетади.Опаларим янгам билан ярашишгаундаб,бири олиб,бири
қўйиб одамгарчилик,бағрикенглик,мусулмончиликдан ваъз айта
кетишди.
– Бир ой бориб эрини ёнида ишлаб келсин,ўшандан кейин
гаплашаман,–дедим...Уҳамкечиримсўрамади.Балки,шуаразимиз
янақанчакўнгилсизликларнинголдиниолар...
Эртасига чарчоқлар ва уй соғинчи бироз босилгандан кейин
Шоираопамгасимқоқибкелганимнибилдирибқўйдим...
***
156
23март
Шоираопамонамданбаттаркўйгатушибди,онажонимқарилик
туфайли озиб кетган,мункайган бўлса,опажоним умидсизлик ва
ҳақсизликсабабкўзларикиртайиб,тўзибкетибди.Бирҳафтаёнида
бўлдим,кўнглини олишга уриндим,озроқ пул билан рўзғорига
кўмаклашдим.“Совимоқ”деганфеълбор-а?Тандирсовийди,тана
совийди...Шоираопамҳаётдансовиганэди.Фақатфарзандлариучун
яшаётганди,холос.Шундай аёл-а? Тасаввур қилинг,барқ уриб
очилгангулзоргабировмойсочибўтқўйса.Ёкишишажомдагитилла
балиқчаникулгаташлаб,чўпбилантуртиб-суртибўйинқилишса...
–Акангҳалолман,тўғримандеб,порасўрашгандаузил-кесилрад
қилди.Ўшандаотдантушибмуомалақилганида,қурибкетгурсавил
машиналаридан бир-иккитасини сотиб пулини тутқазганида шу
кунлар йўқ эди.Ўйнашмагин арбоб билан,дейди-ку.Мана энди
мениям,ўзиниямеди,болаларниайт,кўзларигақара,йўқ,буболанинг
кўзи эмас.Хўрлик эрта улғайтирган норасидага қарашдан кўра
оғирроқазобйўқэкандунёда.
–Опажон,букунларҳам ўтади,кўрмагандайбўлибкетамиз,–
дейманўзимҳамишонмай.Опамруҳсизалфоздаянатилгакиради:
– Ўша дастлаб ҳукм ўқилганда “Ҳой инсон, айбим йўқ,
дегандингиз-ку, нега ақл бовар қилмайдиган, қуюшқонга
сиғмайдиганжиноятларнибўйнингизгаолдингиз?”десам,“Ичкарида
қонун йўқ экан,нимақилишганини сенгаайтолмайман,шукўйга
солишадики,тезроқ жонимни олақол,деб худога ёлворасан.Ҳар
қандайқоғозгақарамайқўлқўйибберасан.Эндибўлариш бўлди,
меникечир”,дебумридакўзиданёшчиқмаганэркакҳиқиллабйиғлаб
юборса-я.–Шоираопамютиниб,“уҳ”тортди.
– Опажон,“юқори”гамурожаатқилганларингизҳам...– опам
беҳафсалақўлсилтади.
–Ҳақиқатфақатосмондаэкан,бандасиқўлгақарайди.Зарингё
зўрингбўлмаса,зорингбўлар экан,холос.Бир куни кўришишга
борганимдаИкромакамбиргапайтди.Шунданкейинбировадолат
қилишидан узил-кесил умидимни уздим. Айтишича,бир киши
қотиллик ҳукми билан ўн етти йил ўтиргач,ҳақиқий жиноятчи
топилибди.У четга қочиб кетган экан,мусофирликми,виждон
157
азобими,бошқасабабданми,ҳартугул,ўзи келибиқрор бўпти.Бу
хабаричкаригаетгач,“Эндисизозодбўласиз,табриклаймиз”,десак,
“Айнаншуқотилликжиноятибўйичаучкишиниқамашганэди,улар
ҳамчиқармикан”,дебди.Қара-я,кимнидирайбдорқилишкеракбўлса,
битта ўлим билан бир гала одамни айблаб,қамайверишаркан.
Азбаройиҳарбиригаалоҳидажиноятишиочишгаэриниб,ҳукмдаги
исми-насабиниўзгартирибқўяқолишаркан.Анасенгаадолат!
***
Ич-ичимда бир қора оғриқ бор.Юрагим ёришмайди.Буни
шарҳлабтушунтиришнингиложийўқ.Дарвоқе,иложибўлгандаҳам
эшитадиганодамимйўқ.
Бир куни майда-чуйда олиб,киракаш ёллаб Хожа Уббонга
жўнадим.Кетяпманухаёлимда“Ҳувайдо”бобом.Унингоппоқсоқоли,
ўсиқ қошлари,йилтироқ қўйкўзлари тасаввуримда жонланади.
Киракаш менисуҳбатгатортмоқчибўлиббир-иккисаволташладию
тайинлижавобололмагач,минғирлабхиргойиқилганчайўлгақараб
кетаверди.
Ниҳоятузоқдантўнгакдайбўлибтаниш қудуқкўзгаташланди.
Етиббориббозорликнитушираётганимиздабирболакайчопибкелиб
кўмаклашабошлади.Уменгақизиқиш билансинчковразм солар,
гоҳида пешонасидаги оқ доғларини яшириш учун дўпписини
тепасиданбосиб-босибқўярди.
–Сизкимсиз?–дебсўрадиниҳоятсабричидамай.
–Ҳечким...–дедимунгакулимсирабқараб.
– Сиз ҳам даволангани келдингизми? – юзларимга ачиниб
қарадиболакай.
–Ҳа...дардимгадавоистабкелдим,–дедимуқабртомонйўл
олдим.
***
Билинг,дардликкишиларгабўлуроҳунафирпайдо... *
***
158
Мен юборган пулларни ҳалимкўнгил волидам зориққан
опаларим,аммаю холаларимга “орттирганингда берарсан”деган
шартбилантарқатиб,ўзинафақапулинипойлабўтирганимаълум
бўлди.
Гулшанопамнингайтишича,акамнингрўзғорбеланчагименинг
ҳисобимдантебранар,янгам лутфанонамниўзҳовлисигакўчириб
чиқишиданмуддаоҳамшуэкан.
Жонҳалак онаизорим ким тўй-тўйчиқ қилса, албатта, бир
томонини кўтарар,бир кун келиб улар ҳам менингжонимга ора
киришигаишониб,сўраганақчасинитўянақилибтутқазавераркан.
Эҳ,онажоним-а,мен қай азобларда тийинлаб йиққанимни
билмайди-да...
Оч-наҳор,юпун юрганимни айтмаганман,ўзимни ўйнаб-кулиб
юргандектутганман,балки,шугапларимгаишонибқолганмикан?
Пулўлсин,қўлнингкиридейишади-ку,аммоусизкунўтмасанима
қилишкерак?
МенсафаролдиШоираопамгақарашишни,укаларимнингэгнини
бутлаб,ярашиқликийим-кечаколибберишниниятқилибқўйгандим.
Чункиҳувўшандабозордаэскифурушликқилганаянчликунларимиз
доимоэсимдатурар,қопкўтарибкетаётганШоираопамнингмайда
тер босган пешонасию биров кўриб қолмасин деган андишада
олазаракқараганкўзларитушларимгакирибчиқарди.
Онамганимадейман?Нимаямдеяолардим?
Қариндошлар йиғилган куни баъзи бировлари ўзини тортиб
тездагинажўнабқолганинингсабабиниэндитушундим.Гапайланиб
пулга,“қарз”гауланмасиданолдинўзэҳтиётлариниқилишганэкан-
да.
Шундайқилиб,биряримйилликмеҳнатимҳосили–Штатларнинг
олтимингиккиюздолларихайруэҳсонгасарфбўлибкетибди.
Илоёдаргоҳидақабулқилсин!
Яхшики,онамнингдори-дармониучунГулшанопамгаалоҳида
пулюборибтурганман...
***
24март
159
Сафаримниўзимтезқаритдим.
Бобурга “Қайтамизми?”десам,“Жўрам уйланяпти,кейинги ой
охиригаетиббораман”,деди...
Хайр-хўшлашиб,йўлгаотландим.
Бу сафар бир ўзим Бухоро – Тошкент,Тошкент – Москва
йўналишипоездигачиқдим.
Купедошларим – биртатаркампиркелиниваневарасибилан
“Қайдасан,бахтмаёғи?”дебсаёҳатгачиққан,ҳаммасайёҳларкаби
қизиқувчан,ҳайратланишгамойилэди.Менумримдабиринчибор
Ўзбекистонданшунчакисайргачиққанодамларникўрибҳайронулол
эдим.
Кампир мендан тинмай Қизил майдон,Лениннингмақбараси
ҳақида сўрар, кўрмаганимни, билмаслигимни айтсам, тилини
чиқиллатиб,бош чайқаб“Ай,жалка,адамҳийятгабирбаракила,ай
жалка”,дерди.
***
Москвага етиб келиб,такси танладим.Бир ўзбек киракаш
боражакманзилимниайтсам,савдолашмасданрозибўлди.
Йўлда уёқ-буёқдан суҳбатлашиб кетдик. Кўпни кўрган,
мулоҳазали,босиқйигитэкан.Менбиринчиучраганодамгаайтиш
мумкинбўлгангапларнитакрорлар,кўнгилгаўргимчактўриташлаган
ғашликдан ўзимни чалғитишга уринардим. Чунки поезддаги
кампирнингҳайрати,келининингменданэҳтиётсирабнарсаларини
беркитишиёмонтаъсирқилганди.
– Ўрисвойларга худо қўшқўллаб берган-да.Қаранг,сингил,
ҳаммаёқўрмон.Ўзиямдунёнитўртданбирқисмишуларники.Ерини
тагида нефт билиқлаб қайнаб ётибди... – ҳамроҳимнинг не
сабабдандирдимоғичоғшекилли,сўзамолэди.–ШуерлардаТемур
боваотўйнатибТўхтамишни тизғитибюрган-да...Қаранг,манави
қишлоқчаларни–санаторийдейсиз.
– Сизнингкўзингизбиланқараса,шунақадир...
– Тушунаман,тирикчилик кўйидаги темиртирноққа арча ўтин
бўлиб кўринади.Лекин гўзалликни ҳис қилиб,ундан баҳра олиб
160
қолишкерак...
“Гўзаллик...нимаэдиу?Кўпданбериэшитганим ҳам,кўрганим
ҳамйўқ...”
–Жудатушкун,ҳардамхаёлсиз,–дедиументомонгасиновчан
қараболиб,–нимамуаммоқийнаётганинибилмайману,лекинҳар
қандай масала инсон ҳаёти олдида сариқ чақалигини тушуниб
етганман.Парво қилманг,сиқилманг!Ҳаммаси ўтади.Мен ҳам
қаттиқердантаталабчиққанларданман.Кўрмаганкуним қолмаган.
Худогашукур,ҳаммасиниенгдим...–учуқурхўрсинди.
–Ҳа,чоҳларданўтиболганодамҳарқанчагапирсабўлаверади.
Ўтаётган кишининг калласига эса бундай фалсафий фикрлар
келмайди.
–Менгаишонинг,ҳалиҳаммасияхшибўлади.Ўзимизниназарда
тутяпман,оққандарёоқади.Биздакучлишахсларкўп,ҳалиюзага
чиқса...
–Ажабмас,ажабмас...
ШаҳарчагаяқинқолгандаВолодяамакигақўнғироққилдим:
–Менкелдим,уйгабораверайми?
–Боравер,боравер,ҳамюртларингбор,калитўзларида,–деган
жавоббўлди.
Етиб келгач,киракаш узуқ-юлуқ сигнал босди.Уйдан иккита
бегонаболачиқди.
Пулсанаётсам,таксичи:
–Синглим,иккитабегонаэркакичидақоласизми?–дединорози.
–Иккитаэмас,тўртта.Нимақипти?Буларҳамодам.Булардаҳам
опа,сингил,онабор,–дедимсовуққонликбилан.
–Ҳа,нафсҳамбор.Бегонаэркакданҳарбалоникутиш мумкин.
Айниқса,бу ерларда.Биринчи келишингиз эмас экан,биларсиз,
бизникиларқидирибюрибўзимизникиларниқонқақшатишади.Ўзи
қайсиномардсизникўчагачиқарибюборди?–дедиқошлариниуйиб.
–Тақдир,–дедимкулиб.–Насиба...
– Нимаиш қиласизбуерда,қаердаишлайсиз?– дебсўради
ҳайдовчиузатганпулимганазарсолмай.
–Ўтгансафардўкондаишлаганэдим.Бугал...билмайманҳали,–
дедим.
–Иттопмасжойларда,ётодамларорасида...ишингизнитайини
161
йўқ...сизникимгаишонибюборишди?–асабибузилибтўнғиллаганча
машинасини ортга қайирди.– Бу ерда қолмайсиз...Қолдириб
кетолмайман,–дедисўнгқатъийоҳангда.
– Нимаданхавотироляпсиз?Тўрттаэркакдейсизми?Менўн
еттита йигитбилан бир ярим йил яшадим мана шууйда,– деб
ҳовлигаишорақилдим.
Уменгасиновчанқарабтуриб:
–Бўлишимумкинэмас,унақааёлгаўхшамаяпсиз,–деди.
– Ҳаммааёл ҳам сизўйлаган иш учун келмайди буерларга.
Ҳамманиўзиюхудоси...–дебмашинаэшигиниочдим.
–Ўзингизгаишонасизми,ҳай?–уҳамэшигиниқиялатди.
– Мабодо терговчи бўлиб ишламаганмисиз? – аччиқ
кулимсирадим.
–Йўқ,ўқитувчибўлганман.
–Адабиётдандарсберганмисиз?
–Йўқ,тарихдан.
–Менҳамўқитувчиэдим,–дедимхўрсиниб.–Тилваадабиёт...
– Унданегакелдингизбуерларга?Ўқитувчилигингизниқилиб
юраверсангизбўлмасдими?
–Муаммоларим бор,ҳалқилиболай,қайтаман,–дебергаоёқ
қўйдим.Уҳам тушиб,юкхонадансумкаларимниолди-да,қўлларини
чўнтакларигатиқиббетоқаттурганҳалигийигитларбиланбоширғаб
саломлашди.КейинменбиланБобуряшагануйгачаюкларимниолиб
чиқибберди.Бошсуқибхонаникўзданкечираркан:
–Иштопиб,сизнибуерданолибкетаман,–деди.
– Нима учун,– дедим.– Менга бўлаверади,бу ерда доим
қолмайман-ку.
–Шунчаки,ватандошбўлганингизучун,бошқагапйўқ,–дебгапга
нуқтақўйди.
–Шунчакияхшиликқиладиганларгаишонмайқўйганман.Яқинда
бу ерга укаларим келади,улар ҳаммаси ўзимни уруғларим.Сиз
хавотир олманг,ўзингизайтгандай ҳаммаси яхши бўлади,– деб
кираниузатдим.
– Керакмас,қўяверинг,уйим шутарафдабўлгани учун сизни
йўлакайолибкелдим.
Таксист телефон рақамимни олиб,уйдан чиқди-да,ҳовлида
162
турганболаларнингёнигаборди.Уларбилантанишиб:
– Меншуатрофдаоилам биланяшайман,бусинглим бўлади.
Мабодо бирортанг хафа қилганингни эшитсам,уйингга қайтиб
бормайсан!– дедитомдантарашатушгандай.
Улар ҳам,мен ҳам ҳайрон бўлиб қолдик.Йигитлардан ёши
каттароғи:
¬–Ҳаммаишлагани,оилам,болам-чақамдебкелган.Бизнинима
ишимизборбуаёлбилан,–дедиафтинибуриштириб.
Ҳайдовчи:
–Меногоҳлантирибқўйдим,–дедиваменгаташрифномаузатди,
– исмим Алишер,бироргапбўлса,дарровқўнғироққилинг,– деб
машинасигаўтирди.
***
Уйгакириб,дастлабонамга,кейинакамгақўнғироққилиб:
–Менетибкелдим,ҳаммасижойида,–дебкўнгилтиндирдим.
Сўнгқўл-бетимни ювиб,уйдан олибкелган нон васариёғдан
нонуштақилганимчаёнбошлаб,кўзимкетиб,шубиланэртаситонгда
уйғонибман.
Эрталаб Володя амаки келгач, паспортим ва миграцион
қоғозимни бердим. Рўйхатдан ўтказиб, патент тўғрилаш учун
Мигрантлархизматибўлимигакетди.
Володяамакишуердатуғилибўсганаслзодаруслардан.Ҳафтада
бир қурилишдан хабар олгани келавериб мен билан яқин бўлиб
қолганқизиСветанингайтишича,уёшлигидаофицербўлган,лекин
қайситизимдаишлашиниҳатторафиқасиҳамбилмаган.
Алоҳидахизматавтомобилигоҳидаяримтундакелиболибкетар,
у эзилган, чарчаган аҳволда қайтиб келаркан. Йигирма йил
мобайнида сирли хизматўтаган офицер 1996 йил кузида ишсиз
қолади.АйнишупалладаРоссиядаўлим жазосибекорқилинган,
олийҳукмниижроэтадиганжаллодларқаториВолодяамакиҳам
истеъфогачиқарилганэкан.
–Ажаб,–дейдиқизи,–ишгакетяпман,дебпортфелиникўтариб
одамўлдирганибораркан.Касбниқара,Бона(умениўзигаяқинолиб
шундайатарди),қўлиқонуйгақайтиб,бизниманглайимизнисилаб
163
эркалатаркан,бир дастурхонда тановул қиларканмиз.Қотиллиги
эвазигатопганпулигаменгайиғлайдиганқўғирчоқ,акамгапўкакли
тўппонча олиб келганда қувониб ўйинга тушганимизни эсласам,
ҳалиям юрагим музлабкетади.Унимиясиниайнитганвоқеашуки,
нафақадазерикиб,овбиланўзиниовутибюрганпайтиРязандабир
аёл билан тасодифан учрашиб қолади.Аёлнинг отаси Андрей
Кравченкодеганодам ҳам судҳукмигакўрақотилликдаайбланиб,
отиб ўлдирилган экан.Кейинчалик маълум бўлишича,асл қотил
машҳурЧикатилобўлиб,шўрликКравченкожувонмаргкетганиаён
бўлади. Жабрдийда аёл дадамнинг кимлигини, касби-корини
билмасдан ўз ўтмишини айтиб бергани аниқ. Лекин падари
бузрукворим ўша аёлнинггапларини такрорлай-такрорлай ақлдан
озишига сал қолган:“Дадамга отилган ўқ оиламизни,бизнинг
болалигимизни,эътиқодимизниўлдирди...”
Умуманолганда,амакибадқовоқбўлса-да,яхшиодам.Уйидаги
ишчиларнингҳужжатиниўзитўғрилайди,полисварэкетданҳимоя
қилади,ишбилантаъминлайди.Ўзиишмавсумидаароқичмайдива
болаларниҳамичишгақўймайди.Фақатбайрамларда,айниқса,Янги
йилдабирҳафтачауйиданчиқмай,кечаю кундузсурункалиичади.
Бунақа ароқхўрлик,худога шукур,бизда ҳозирча урф эмас.Мен
Володяамакининг“майзада”бўлганиниўзкўзим биланкўрганман.
Қишдауйқусибузилганайиқдайайқириб,гангиб,йиқилиб-суриниб
юрганини,шишанитиккўтариббўшатганиданкейингиқилиқларини
кўрибодамзодқандайтубанлашишимумкинлигигааминбўлганман.
Буаҳволдаинсонҳарқандайжиноятгақўлуриши,ўзжонига
қасдқилиши,жаҳонурушинибошлабюборишиҳамҳечгапмас.
Шунданкейинғайриинсонийваҳшийликларҳақидагихабарлар
менитаажжублантирмайдиганбўлди.
***
25март
...Патентимтайёрбўлгач,танишдўконгаишсўраббордим.
¬– Ҳозир сенбоп иш йўқ.Вақтинча супурувчилик қилиб тур,
мавсумбошлансаянаўрнинггақайтасан,–дедидиректор.
Супурувчиликҳамталаш:учкунменишлайман,учкунбошқабир
164
молдован аёл.Тўғри,пастиш,аммо қишдаочликдан ўлмай,ҳеч
кимданқарзбўлмайбаҳоргаетиболсабўлади.
Ўн кунлардан кейин Володя амаки дўкон билан бир кўчада
жойлашган новвойхона хўжайинидан сўраб,фаррошлигини олиб
берди.
Биркунидўкондаишлаётсам,бировўзбекчасаломберибқолди.
Қарасам, Бобурнинг амакиси Жонтемир бир ўрис аёл билан
қўлтиқлашибтурибди.АёлнименгаМаринадеб,мениунгасинглим
дебтаништирди.
– Ёлғон айтяпти.Мен ҳеч ким бўлмайман унга.Буаммамга
уйланган,менгапоччабўлади,¬–дедим.
Аммам Рухсораменданбирсинф юқориўқиган,салом-аликли
дугонаэдик.У учтақизибиланянгисолинганчордеворҳовлида
ёлғизқўляшар,ноинсофЖонтемирбойваччаучйилданбериўзуйи
бўсағасидан ҳатламаган,ҳар замонда эллик-юз доллар жўнатиб
туришиниэшитгандим.
Сафардан қайтганимни эшитибРухсораҳам қизчалари билан
йўқлабкелганди.Ўртанчақизи–беш яшарГулнозмениқучоқлаб
олиб,“Дадамми кўйдизми,кўйсайизаттинг,мен уни анашу-у-нча
шоғиндим”,дебқўллариниосмонгақулочкашлабёйибкўрсатганди.
Боланингсоддалигигабиркулгингкелади,бирйиғлагинг...
БирпайтРухсоракўзибиланишорақилибкенжасиникўрсатди,
қизалоқбурчаккаўтириболибқўлидагигугуртнителефонқилибдада
жониворбиланбидир-бидир“гаплашяпти”:“Дадажоним,самаййўтга
чиқопсими? Дадажоним,тийпонингиз топилдими? Нанам атти,
йўқотибқўййанэканиз”,дебгугуртникафтибиланёпиб,бизтарафга
қараб,“Нана,тийпони топийибди...”деди қаттиқ шивирлаб.Эҳ,
телефонимгаёзиболмаганэканман-да!
Буёқда“дадажон”нингтурқи-башарасигақаранг!Бирнарсани
қойилқилиб,каллакурибқўйгандайқорниничиқазибгердайганча
тиржайибтурибди.
Бир қўли бозорлик билан тўла аравача дастасида.Маринага
қарабқўйиб,Жонтемирга:
– Телефон рақамингизни ташлаб кетинг менга,– дедим.
Бамайлихотиррақаминиайтиб,камигауйигатаклифқилди:
–Биламан,бормайсан,мабодоборсанг,юр,меҳмонқиламиз...
165
–Негабормасэканман,бораман!Сизниқачонданбериқидириб
юрганимнибиласизми,–дедим.
– Шанба куни Марина уйда бўлади,шукуни кел,– деди ва
қўлтиқлашибчиқибкетди.
***
Иш вақтим тугаб,хайрлашиб дўкондан чиқсам,эшик ёнида
қорақошбираёлболакўтарибтурибди.
Салом-аликдансўнгюртдошлигимизмаълумбўлди.Бечоранинг
борадиганжойийўқлигиданшуернипаналабтурганэкан.Володя
амакидантелефонорқалиизнсўраб,биркечагауйгаолибкетдим.
Қўлимданкелганчаош-сувқилиб,дамолишиучунўринтўшаббердим.
Ҳали тили чиқмаган,кўзлари чақноқ,бўлиқ болачаси бирам
ширинки!Аёлқарабтуришимнисўрабюз-қўлиничайганихолижойга
киргандаболакайни қўлимгаолдимуюраккинам алланечукбўлиб
кетди.Илкисменингҳамаёллигим,онабўлиш имкониятим...эсимга
тушиб,бағримдаингичкабиртолатарангтортилгандайбўлди.
Менбунгамуносибэмасманми?
Онадеганунвонҳечқачонменгаберилмайдими?
Дунёдантушкўргандектаассуротибор-у,қўлгакирарисботийўқ
бўлибўтаманми?
Болажонмунчоқкўзларибиланҳарбирҳаракатимникузатар,
қулоқларимнитортибўйнар,гапирсамқиқирлабкуларди.
Аёлодамови,жудакамгапчиқибқолди.Ўнтагапсўрасам,бир
бўғинлижавоболаман.Билганим шубўлдики,эрибиланишлашга
келиб,уришибқолишибди.Бирҳафтаданберидом-дараксизэмиш.
Бечорахотинэринингиш жойиниҳамбилмасмиш,телефонигулдур-
гупўчирилганмиш.
Бегона юртда муносабатларни узиш жуда осон.Рақамингни
ўзгартирдингми,тамом,сенибировтополмайди.
Ярим кеча пиқ-пиқ йиғи овозидан уйғониб кетдим,қарасам,
меҳмоним уйқудаги боласини қайта-қайта ўпиб, чуқур-чуқур
ҳидлаяпти.Онамеҳритовландидебўйладимуянауйқугакетдим.
Эрталабуйғонибқарасам,меҳмонётганўринбўш,уёқ-буёққа
чиққанмикандеганхаёлдаяримсоатчакутдим.Кейинҳовлидаўтин
166
ёраётганболалардансуриштирсам,муштипаргинатонгқоронғисида
раҳматни уларгаомонатқолдириб,шошиб кўчагачиқиб кетибди.
Кўнглим ғаш бўлди,қайга кетдийкан шу совуқда? Ҳа,майли,
Аллоҳнингпаноҳига...
Этигимникияётсам,директорқўнғироққилиб,“Тезроқкел,сени
сўрашяпти”,дебқолди.Кимсўраяпти,дегансаволимгажавоббермай
алоқаниузибқўйди.
Оббо, яна нима муаммо чиқдийкан, ҳужжат-пужжатимдан
камчиликтопишдимикан?Ётоғамкелибтомошакўрсатяптимикан?
Шунга ўхшаш дилхира тахминлар гирдобида қандай қилиб
дўконгаетибборганимнибилмайқолдим.Директорхонасигакирсам,
иккитахирсдайполиснималарнидирёзибўтирибди.Хўжайинмени
таништиргач,уларкечаоқшом дўконташқарисидагивидеокамера
мени бола кўтарган марказий осиёлик она билан тасвирга
туширганини,аёл бугун тонгда яна шужойга келиб,фарзандини
мисрлик харидорларга сотганини айтишди.Бу савдода мен ҳам
шерикэканлигимгумонқилинаётгани,жиноятчиларқўлгаолинган,
фақат аёлнингдарагини топишолмаётганини,агар буишни фош
қилишда сидқидилдан ёрдам берсам,менга нисбатан суд ҳукми
юмшатилишинитаъкидлашди.
Бошимгабиров ғиштбилан солгандай гангиб қолдим.Қасам
ичсам,буларқасамгаишонадиган одам эмас.Мен гўл уаёлнинг
исминиям сўрамабман,ҳужжатингборми,деб қизиқмабман ҳам.
Емагансомсагапултўлаш деганибошимгатушдими?Манасизга
яхшиликкажавоб!
Аёл атай мени бужиноятгатортмагани аниқ,ўзиям буишга
кўнгилхушликучунқўлурмаганигааминман.Бечоранингкамгаплиги,
“Ичимдагитоп”,дебўтириши,ярим тундаболачасинийиғлабўпиб
ётганинингсабабибуёқдаэкан-да...Шўрликкина,демак,кечаоқшом
бизнидўконнипаккатутибхаридоркутгану,уларэҳтиёткорликқилиб
ёнигакелишмаган...
Ўриснингиймонибўлмасаҳаминсофибор,дейишади.Ростгап,
директорбосиқликбиланполисларгаменҳақимдаижобийгаплар
айтди,бунинг қўлидан жиноят келмайди,тўғри,пок аёл,деб
таърифлади.Полисларшаҳарчанитаркэтмасликтўғрисидатилхат
олиб,майли,ишлабтуравер,керакбўлсангчақирамиз,дебсуратга
167
туширишди-да,жўнабкетишди.
Орадан икки кун ўтгач,дўкон эгаси “Хавотир олма,ҳалиги
болафуруш хотин қўлга тушибди,сени танимаслигини,алоқанг
йўқлигиниайтибди.Қутулибқолдинг”,дедикулиб.
Елкамдантоғағдарилдиюбирпарчатошиюрагимдақолди.
Кўзимдан болачанинг чарос кўзлари, димоғимдан илиқ
хушбўйлариҳалиямкетмайди.
***
26март
АҳдлашувгакўрашанбакуникечкипайтЖонтемирларнингуйига
бордим.
“Бударбадаранчаданберишуерлардаюрибди,бироржойдан
тузукроқиш топибберсин,ҳарҳолдатанишларибордир”,деганўй
биланэшикқўнғироғинибосдим.
УлфатижононЖонтемиракам ош пиширибди.Дастурхонгагап
йўқ:ароқ,коньяк,яхнаичимликлар,салатлар...
Маринаётоқхонадан чиқибмен билан расмий кўришдию биз
ўзбекча гаплашганимизга:“Мени ғийбат қиляпсизлар”,деб хафа
бўлиб, яна хобгоҳига кириб, компьютерига ёпишди. Менга
ҳаммасиданалам қилганиаёлқолибэркакошхонадакуймаланиб
юрганибўлди.
–Ҳаммаўзинингмеҳмонигаўзихизматқиладимисизлардаёки
уйбекалигиямэлликка-элликми?–дедимнишуриб.
–Йўқ,уовқатқилишнибилмайди,фақаттайёриниебўрганган.
Худди хўрандадай гапда булар. Бизни пазандалигимиз учун
танлашади-да,бўлмасабунақаҳурлиқоларнитушимиздакўрармидик?
–деди“куёвбола”ўзҳаётиданбеҳадмамнунлигиниизҳорэтиб.
–Қаерликбумакиёнингиз?
– Сахалин тарафдан. Ўрис бўлгани билан уям мусофир.
Московликларчетдан келган ўзқавминиям оёқ учидакўрсатади.
Жудасиқилган,қийналганжувонбу...
– Ҳа,кўринибтурибди,почча.Шупатиюлингантовуққаучта
қоракўзниалмашдингизми?Дидингизгаямқойилқолмадим,–дедим.
–Ўзимбираҳволдаюрибман,кўрибтурибсан,қишдаишйўқ.Қўй
168
энди,кайфиятнибузма,–дебқўлидагияримкесилганшўрбодрингни
эпчилликбиланоғзигаташлади.
– Иш бўлмаса уйингизга кетинг, баҳорда яна келасиз.
Болаларингизни соғинмадингизми? Менга қаранг, кенжангизни
кўрганмисиз?
– Келаётганимда хотиним иккиқат эди...расмини кўрдим.
Соғинганман...лекиннимақилай,иложийўқнарсанииложийўқ-да!..
Кетолмайман,–ўхшатибхўрсиндиЖонтемир.
–Уйингизгаохиргимартақачонқанчапулжўнатганэдингиз?
–Бирҳафтабўлди,юздоллар.
УМаринанингёнигакирганиданфойдаланибРухсорагақўнғироқ
қилдим:
–Хўжайинингниуйигамеҳмонгакелувдим,бирҳафтаолдинюз
долларюбордим,деяпти,шуростми?
–Йўқ,элликюборганэди.Қарзларимнитўладим,тугади,–дедиу
толиққанруҳда.
Жонтемиремакхонагакирибўтиргач,дастурхонгақараб:
– Томоғингиздан луқма ўтганига қарсаклар!Болаларингизни
ейишга бир бурда нони йўқ.Қанақа одамсиз? Отаям шунақа
бўладими?Сизқулсиз,бошқаҳечкимэмас!Биласизмиқанақақул?
Анавинақақанжиқларниқулисиз,–¬¬¬¬дебўрнимдантурдим.
Қаниодам бўлибасабинибузса,қаниэркакбўлиббирбақириб
берса...Дамичиққанпуфакдайшалвираб,“Бо,ишлайман,юбораман
пул,зерикма”,дейдихолос.
ШовқинимниэшитибМаринаэҳтиёткороначиқиб,астакурсига
ўтирди:
– Негажанжаллашяпсизлар?– деди Жонтемиргақараб.Мен
ундан:
–Қаердаишлайсан,ойлигингқанча?–дебсўрадим.
–Тикувцехидаишлайман,йигирмабеш мингрубльоламан,–
деди“хўш,нимадемоқчисан”,дегандайбезрайганчамуштигаиягини
тираб.
–Нечтаболангбор?
–Битта.
–Уйинггабиройдақанчапулюборасан?
–Ўттизмингча...
169
–Ҳа,демак,ижарапулиниЖонтемиртўлайди.Бозор-ўчарҳам,
сенихаражатларингҳам унингбўйнида,а?Учтаболасиборлигини
биласанми?Уларнингейишганонийўқ.Тасаввурқилаоласанми?
Дастурхонингтўкинлигигақара.Сенҳам онамисан?Одаммисан?–
дедимғазабланиб.
Асабларим ўйнаб, қаҳрим тошгани сари Марина билан
тортишавердим,тортишганим сариуқадаҳгаароққуйибичаверди,
ичаверди.Ўзимниушлабтуролмадим,шишаниолибдеворгаурдиму
қарғаб-қарғаб ташқарига чиқиб кетдим. Ортимдан Жонтемир
эргашди:
– Бо,ош тайёрбўлди.Ҳечқаёққакетмайсан.Қайторқангга.
Кайфнибузма.Сенииккикункутдик...
Қайтмадим,йиғлаб-йиғлабижарахонамгакелдим.Бирсоатларча
ўтибЖонтемирқўнғироққилди.Телефонниўчирибташладим...
Эртаси Маринани бозордакўрибқолдим.Бир ўқрайибқараб,
ўтибкетдим.Кейинёнимгаўзикелди.Менкетганданкейиниккаласи
яхшигина жиққа-мушт бўлишибди. Кўкарган қовоғини кўрсатиб
обидийдақилди:
– Мен уни ушлаб турганим йўқ,кетса-кетаверсин!Хотини,
болалариабгорлигинибиламан.Шунчакуйинибгапирсамҳампарво
қилмайди, болаларини ўйламайди. Мен айбдормасман, у ўзи
бағритош.Шунақаямўзбекбўладими?..
***
27март
Бобургақўнғироққилибтезроқишгақайтақол,демоқчиэдим,
салом-аликданўтар-ўтмастелефонниёонасигатутқазди,ёутортиб
олди:
¬– Иби,Бонужон,бормисиз,жоним?Бухорогакелибам бизни
ҳовлигабирбошсуқмадингиз.Бултургидайитникейингиоёғимасмиз,
Бобурингизуйниқайтаданрасоқилди,уяладиганжойимизқолмади.
– Гинақилганқариндошданоқибаткут,дейишади.Ростдануйда
шунча ўтириб,бирров холамникига ўтиб икки оғиз гурунгқилиб
келмабман-а.Бўлмаса,Бобур жонимга қанча ора кирди.Энди
узрхоҳлик қилмоқчи эдим,шартаки холам сўзимни чўртузди.–
170
Хулласикалом,Бонужон,суюнчиниҳозирлайверинг:Бобурингизни
бошинииккитақиляпмиз.
Тўйдарагиҳарқандайодамниаввалбош бирқувонтириболади.
Табриклаганбўлдиму,кейинистиҳолааралаш:
– Хола,Бобурҳалиёш бола-ку.Бунингустига,ойликчибўлиб
меҳнатдафтарча...–дейишимбиланхолагинамянақайчисолди:
– Иби!Қанақа ёш бола? Қанақа дафтарча? Худога шукур,
мусофирчиликни тошнонини еб белига боғлаган пулига ҳовлини
гуллатиб олдик.Қолгани тўйга ҳам,бошқасига ҳам етади.Бу
тенгиларниолдиболалибўлди.СинфдошлариданАдҳам пистачини
тайтуви билан Минавар гижингни етимчаси қолди холос. Бу
иснодмасми,Бонужон?Болани тўртмучаси соғ,уч-тўрттангамиз
ёнчиқдадимиқибётганбўлса.
–Келинким?Кўзсолганибормикан?
– Мени кўз солганим бор. Сиз танийсизми,йўқми,Эсон
лайлакнинг кенжа қизи бу йил коллежга ўтди. Йўқ, сизни
мактабингиздаўқимаган.Лайлакшаҳардаўқитган.
–Биринчикурсбўлса,ҳалигўдакэкану.
– Қизболаникаллапўш биланур,йиқилмасаэргабер,дейди.
Ўзимкаттақилволаман.Қайтанга,тарбиялашосонбўлади.
–Қайдам,келинболаям беҳунарбўлса,икки-учойдакўзингизга
хунуккўринибқолмасмикан?Орзу-ҳавасдеймизу,ҳаммасинитош-
тарозисибормидейман-да.
–Иби,ҳозирдансовуқнафасқилманг,Бонужон.Қизболабозори
қизиганпайтталаш бўлади.Будавришафтолипишиғидайўтади-
кетади.У ёғи касод.Совчи дегани қошингизгамас,ёшингизга
қарайди.Тағинкўнглингизгакелмасин...Баҳордатўй,вақттопсангиз
келарсиз...Унгачажиянчангизтўйтараддудида.
Акажон,кўнглимгакелмайдими?Қурибкетгурҳубобдайнозик
кўнгилчамгакирпинингтиконидайнишдорсўзлартегибкетмайдими?
***
Лайлакқорлопиллабурибтургандаташқаридагишовқин-сурон
ҳампасаяди.
Дарвоза тақиллагандай бўлди. Чиқиб қарасам,ювилмаган
171
қошиқдеккинабўлибЖонтемиртурибди.Авзойимбузуқлигиникўриб,
бирданмуддаогаўтди:Володяамакиданвақтинчабошпанасўраб
беришимниилтимосқилди.
– Менсиздайсубутсизодамнитавсияқилолмайман,– десам,
йиғлаганданберироқбўлиб:
–Қўлимдабирмирим йўқ.Ижараҳақиниҳам беролмадик.Уй
эгасикўчагаитдайҳайдаяпти...шунгакелдим...Болаларқайтгунча
бизҳамшуердаяшабтурайлик,–дедиғарибгинатовушда.
Бошэгибмулзамтуриши,ялинчоқоҳангиқаҳримниюмшатди.
Ўртагатушиб,Володяамакиникўндирдим.
...Икки-учкунўтиб,Маринабиланкўчибкелиб,юқориқаватда
яшайбошлашди.
Кам кўришамиз, тўғрироғи, мен имкон қадар юзма-юз
келмасликкаҳаракатқиламан.
ГоҳидаЖонтемирош ёкибирортансиқтаом пиширса,илиниб
олиб тушади.Овқатини олиб қўйиб,ишчи болаларга узатаман.У
билансуҳбатимизохириболаларигаборибтақалади.Топгангапи:
– Бо,ўзим адойитамом бўлганман,қўй,жигаримниэзма!Сен
бунчаасабингнибузасан?Ишлайман,дедим-ку!Юбораманпулўша
занглаганэговга,–дейди...
Биркуниишданкелсам,Жонтемирҳовлидагиўчоққаўтинқалаб,
ошгауннаяпти.Гапнименбошладим:
–Ҳа-а,йигитнигули,анависочиқнибошингизгаташлаболинг,
ҳовлиданомаҳрамларбор-а...
–Эй,айтмашугапингни,бугунМаринаянгангнитуғилганкуни,
юқоричиқ,бирганишонлаймиз,–дедиқўлидагикапгиргаёпишган
сабзинисилтаб-силтабқозонгатушираркан.
Поччаатайғашимгатегиш учунМаринани“янганг”,дебатайди.
Мен унга жавобан “йигитни гули”ёки “бекажон”деб чақираман.
Хуллас,почча-жиянбинойидайшалойинбўлибқолдик.
Кечкипайтмеҳмонларкелгач,менҳам тепақаватгачиқдим.
Маринаиккидугонасибиланоёқдатуролмайдигандаражадамаст,
бир-биринингелкасигабилакташлаб,аллақандаймаросимқўшиғини
айқирибкуйлабтебранибўтиришибди.Жонтемирҳам ўчоқбошида
майдалаболаверибқарийб“пишган”.
Гул кўтарибузрхоҳликбилан икки тожикэркаккирибкелди.
172
Ўртадаошданбошқаейдиганнарсақолмаганди.Меҳмонларолиб
келганароқҳам бўшагач,Жонтемирҳовлидагиқўшниболалардан
биригапулбериб,дўконгажўнатди.
Бадмаст давра таомилига кўра аёллар ўйинга тортилди.
Жонтемир билан Марина вальсга тушди.Шу қулай фурсатдан
фойдаланиб“бахтиёржуфтлик”нисуратгаолдим.Жонтемираввалига
хафабўлди.КейинМаринаниқучоқлаб:
–Мана,олқанчаолсанг!–дедисархушсузилиб.
Менҳамэринмайгинарасмгатуширавердим.
ТожикйигитларМаринанингдугоналарибилантезгиначиқишиб,
шакаргуфторликка ўтиб кетишди.Ўртада ортиқчалигимни сезиб,
ўрнимдантураётгандим,менгахайрлашишучунқўлузатганмалласоч
аёлмувозанатнисақлайолмайдастурхонустигамункибтушди.Ана
томоша!Кийим-боши,юзию сочи сузма ва палов силқиндисига
қорилди, чойнак думалаб, нариги аёлнинг нақд тиззасидан
юқорироққаағдарилди.Бечорачалабўғизланганчўчқадайчинқириб,
иккалакафтиничовигабосганчакенгуругаўхшабэнгашибжуфтоёқ
ташлабюгурибқолди.
Заҳарни заҳар кесади деганларидек,куйган жойга ароққа
бўктирилган сочиқ босиб,шўрликкинани ичкарига олиб кириб
ётқизибқўйишди.Аввалбошдантожиклараёлларниўзаротақсимлаб
олишганшекилли,кўнгилсизликданкейинуларданбирижаҳлланиб,
ҳафсаласипирқиёфадашеригигақўлсилтаб,эшикнитарақлатиб
ёпибкўчагаравонабўлди.Иккинчиаёломадли“жуфтиҳароми”билан
қўлтиқлашиб,Маринагаэзгутилакларизҳорэтиб,хайрлашиб,кўчага
чиқибкетишди.
“Бекажон”билан дастурхонга фотиҳа ўқиб,идиш-товоқларни
йиғиштириб, хонани шамоллатдик. Нима қилай, ҳарна бўлса
“янгам”нингтуғилганкуни...
Хонамгатушиббош оғриғигақаршиаччиқчойдамлаб,босиб-
босиб икки пиёла ичдим.Қарасам,оббо,телефонимни унутиб
қолдирибман.СуратгаолганимданкейинЖонтемирбиркўрай-бир
кўрайлабқўлимдантортиболганди.Яначор-ночорқайтибчиқдим.
Эшикнитақиллатибчақирдим.Ҳечкимовозбермади.Ичкарикириб
некўзбиланкўрайки,учаласиҳам биттатўшакдабараваржўровоз
хурракотибётибди.Уёқ-буёққақараб,телефонимни тополмадим.
173
Ноилож “йигитнигули”ечибқўйганкийимларнипайпаслабқидира
бошладим.Шимчўнтаклариникўрдим–телефонйўқ.
Бирвақтқарасам,кўйлагинингкўкраккиссасидўппайибтурибди.
Қўлсолсам–бирдастапул.Бирпасқарабтурдим:олайми,олмайми?
Олсам-у,билибқолишсашармандаишармисорбўламан,олмасам,бу
пулларйўлқарабкиртайганболаларинингризқи...Барибирқаердаги
ҳаром-харишгасовурибюборади.
Титраб-қақшаб,пулниолдим.Буумримдақилганилкваохирги
ўғрилигим бўлди.Биринчиборбегоначўнтаккақўлсуқдим.Бошқа
кийимларидантелефонҳам,пулҳамчиқмади.Орқамгақайтамандеб
атрофгақарасам,телефонимдеразарахидаэкан.Шошилинчолдиму
эшикданотилибчиқдим.Мениҳечкимкўрмади,ҳечкимпайқамади.
Хонамгатушибпулнисанадим:ўттизбешмингтўртюзрубль.
ДарҳолРухсорагасимқоқиб:
–Менбириш қилибқўйдим,ҳечкимгаайтмайсанми?–дедим
ҳовлиқиб.
–Йўқ,айтмайман,–дегануйқусирагановозкелдиутомондан.
–Қасамич!
–Менгаишонмайсанми?–дедитовушсергакланиб.
–Қасамичсангишонаман!
–Нимадебқасамичай?
–Учтаболангниўртагақўйибқасамич!
Рухсораонтичганбўлди.
–Менўғриликқилдим!–дедимтитроғимқайтауйғониб.
– Нима ўғирладинг,худодан қўрқмадингми?– деди Рухсора
қўрқа-писа.
– Эрингни чўнтагига тушдим.Эртага номингга юбораман,–
десам,бирданхурсандбўлибкетиб:
–Иби-и,жонингданайланай,Бону,қандайкалланггакелдибуиш?
Қаерда...ўғирладинг?–дебсўрадиҳаяжонланиб.
Бугун Маринанинг туғилган куни эканлигини, бўлиб ўтган
томошаларниса-алқоғозгаўрабайтиббердим.
–Ажабқипсан,боплабсан!Бупулларменингтирикетимларимни
насибаси.Буўғрилик эмас,савоб...– Рухсоранинговози ичидан
узилиб-узилибчиқди.
–Билмадим,лекинқўрқяпман...
174
–Ҳечкимгаайтмайман.Қўрқма,ўртамиздақолади...Ўзимизни
пулгақанчабўлади?–дебсўрадибироздансўнгўзигакелиб.
–Анча!Миллионданошади...Чирт-пиртқилибйўқотибюборма.
Бирортасигирол–рўзғорингникўтаради.Ортибқолса,товуққил.
Тухум,сут,қатиқ,сариёғкичкиналарга қувват бўлади,– дедим
руҳланиб.
Юрагим салтинчигандайбўлди-ю,лекинкўзимгауйқукелмади.
БечораРухсорахурсандлигиданэрталабгачаСМСёзди:“Сенихудо
бизучун яратган экан!Яхшилигингмендан қайтмаса,болаларим
қайтаради.Бунча пулни умрим бино бўлиб эшитмаганман ҳам.
Баракатоп!Дардинггашифоберсинхудойим...”
***
28март
Тонготди.
Қўл-бетимниювиб,ишгаотландим.Пешингаборибдиректордан
рухсатсўраб,банкданРухсорагапулнижўнатибкелдим.
Оқшом уйга қайтсам, Жонтемирнинг юзлари юлинган,
Маринанинглабишишган,кўзларикўкарганаҳволдаҳовлидабир-
биригаҳурпайишибтурибди.Юрагимтовонимгатушибкетди...Остона
ҳатлашгажуръаттополмай,довдирабқолдим.“Оббо!Билишибди!
Анашармандалик!..Ўлдимэндииснодга!”
Бирамаллабборқувватимнитилимгажамлаб:
– Нимагап,тинчликми?– дебсўрадим эшиктутқичиданқўл
узмай.
Жонтемирюзигарўмолчасинибосиб,тиришганича:
– Мановини туғилган кунига узук ваъда қилгандим.Эрталаб
турсампулйўқ,–дебиҳради.
– Қаерга қўйган эдингиз?Балки,эслолмаётгандирсизқўйган
жойингизни,–дедимясамажонкуярликбилан.
–Йўқ,манабуеримдаэди,–дебчакмониёқасиниқайириб,мен
пулолганкўйлагичўнтагигашаппатурди.
–Балки,ишлатибқўйгандирсиз,кечакўпхаражатқилдингиз,–
дедименгилтортиб.
– Йўқ.Хариддан ортгани ёнимда эди,– Жонтемир негадир
175
киссаларинипайпаслабқўйди.
–Ёкитуширибқўйгансиз.Кечаанчагина“етилиб”қолувдингиз.
–Йўқ,аниқанавиолган!–“Йигитнигули”иягибиланМаринани
кўрсатди,– Авваллари ҳам учминг,тўртмингпулим йўқоларди.
Қачонтутиболибурсам,кейинбўйнигаоларди.Ўғри-да,ўғри!–кейин
“янгам”гатушунарлибўлсинучунўрисчалаб“Варюга,сувка!”дебовоз
кўтарибқўшибқўйди.
–Ҳа-а,ёмонодатиборэкан-да,сахтисумбатигақараганодам
сизга муносиб оқила аёл деб ўйлайди,– дедимухонамга кириб
кетдим.
Деразаданқарасам,Маринахўпиқибйиғлабтурибди.
“Роҳатигаяйраганазобигаҳам чидаш керак,Маринажон!Ҳаёт
шунақа!Учтагўдакқоқнонеб,эгатдаэмаклабпахтатерибюрганда
сизуларнингнасибасиниқийиб,яйрабмастбўлиб,айшингизнисуриб
ётгандингиз!Тегирмонгалма-гал-да,дугон...”дебқўйдимичимда.
Марина юкларини кўтариб эшикдан ҳатларкан,Жонтемирга
қайрилиб:
–Номард!Ароқхўр!Туҳматчи!–деганчакўчагачиқдиюянақайта
эшикниочиб,–Ҳаҳ,ўзбек!–дебмуштинисилтади.
Жонтемир ўрнидан ирғишлаб туриб,гап-сўзсизунингортидан
югурди...
Тавба,виждонимзиғирчақийналмаса-я...
***
ЯкшанбакуниРухсорагудокташлади.Қайтибчиқсам,ўзидайўқ
хурсанд:
– Акам билан бозоргабордим.Пахтапулларимни ҳам қўшиб
биттасигир,олтитатовуқолдик,раҳматсенга,–деди.
Юрагимбиржойлибўлибтелефонниқўйдим...
Туғилганкунгаузукэмиш,манаузуксенга!..
Ишқилиб,билибқилгангуноҳларимниямхудокечирсин-да...
***
Туш–башоратдегангапниэшитгансиз-а?
176
Сиздаҳамшундайбўладими–рўйбераётганвоқеақандайякун
топишини билиб турасиз,фақатбуҳолаттушингизда аён бўлган
ҳодисаданкейингинаидрокингизгакелади.Буҳарқандайбандада
учрайдиганоддийҳолбўлсакерак.Лекиншундайтушларҳамборки,
кўпинча бомдоддан олдин хобга киради,сиз кўрганларингизнинг
ёрқин таассуротидан тергаботибуйғонибкетасизуруҳиятингизда
аввалкўрилмаганенгилликёкиғашликниҳисқиласиз.Бундайтушда
келажаккаишорат,тақдиргабашоратбўлади.
Ҳа, айрим одамларгина тушини тўғри йўя олади, эҳтиёт
чораларини кўришгафаҳми-фаросати етади.Шумақомгаэришган
инсонғайббиланриштабоғлаганазизларгаяқинлашганҳисобланади.
Мен ҳам уйқуда кўрганларимдан таъбир излаб, ишора
қидирадиганлархилиданман.
Кўпинчатушимтескарикелади.Бошқаларилонкўрсабойликдеб
қувонса,менинг“илон”ларимғам-ғуссакелтиради.
Бугунҳам шундайтуш ҳаяжонидакўзочдим:тушимдасочим
қирқилган эмиш. Мен қўлимда қораилондай тўлғаниб турган
кокилимгақараб,ким қилдибуишни,ким мендансўрамайқайчи
урди,дебҳайронулолэмишман.
БутушОлмоскўптакрорлайдиганбайтнименгаэслатди:
Уйқучибахтимқарочининидоимтушкўрар,
Ваҳки,таъбиричрабордур:туштасочкўргон–бало... *
***
Иккикунўтибкечқурундарвозатақиллади.
Чиқиб қарасам,Жонтемир ёнида ёшини аниқ айтиш мушкул
бўлганаёлбилансуянишибтурибди.
Бирқўлидаароқ,иккинчисидабирбўлакколбасавабуханканон,
шимичўнтагиданпивошишасимўралабтурибди...
Салом беришгаулгурмасиданэшикниёпиб,дарвозагалўкидон
уриб уйимга кириб кетдим.Қопқани тақиллатди,илтимосқилди,
ялинди, барибир киришга қўймадим. Охири ҳовлидаги қўшни
болаларгақўнғироққилибёлворганиданкейинуларорқатарафдаги
эшикчаниочиб,ичкаригакиргизибюборишибди.
177
“Жуфтлик” улфатчиликни давом эттириб,мастликда тамаки
тутатганчапинаккакетибдию чўғкўрпагатушибди,кўрпаданполга
ўтиб,ёнғинчиқишигабирбахяқолгандақўшниболаларкўплашиб
ўртагаолибўчиришибди.
ЭрталабВолодяамакикелибқараса,Жонтемирбегонааёлбилан
тутунҳидигадудланиб,қўрантабоғлабётибди.
Хўжайиннингэсиоғгудайжаҳличиққаниниҳечқачонкўрмаган
эдим.“Йигитнинггули”ни“жонон”игақўшибқоргасудраболибчиқиб,
росапўстагиниқоқди.
Жонтемирнинг паспортини тортиб олиб, “Зарарни қоплаб
берганингданкейиноласан”,дебкўчагатепибчиқарди.
***
Янгийиларафаси...
Байрамни россияликларга чиқарган.Йигирма кун ишхоналар
ёпилади,ҳаммаёппасигаичкиликбозликкаўтади.Рождество,Янги
йил,Эскиянгийил...кабиномиҳархилумоҳиятибирхилбўлган
айёмларижудакўп.Кўчадасоғодамнитополмайсиз.Яйрашади!
Дўконданўнучинчиойликкақўшибсовғаҳамберишди:бирхалта
шоколад,шампан виноси ва олтита қордай оппоқ бордоқча.
Бордоқчаларнионамгаюборамандебниятқилибқўйдим.
Ҳовли ҳувиллаб ётибди – болаларнинг бари Арчабайрамни
ўтказганиюртгақайтган.
Тоқбошимгадастурхонтузадим:қўйгўштиданкабоб,емакхона
дўлмаси,ширинликларвашампан...Қарабтуриб,ўпкамтўлибкетди.
Оиламиз даврасида “дадамнингэркаси”бўлиб кутиб олган Янги
йилларимкўзолдимдагавдаланди...
Онамга,опаларимга,акамгақўнғироққилибтабриклабчиқдим.
Лекин негадир ҳеч юрагим ёришмади...Ҳеч нарса томоғимдан
ўтмади... винони очиб,бир пиёла ичдим,кабобдан бир дона
тишладим...
Ҳайҳотдайхонамдаюрагим гумирибкетаверди,иссиқкийиниб,
ўзимничалғитайдебкўчаайландим.Қарасам,биржойдачегирма
билан ўзимизда чиққан ичимликларни сотишаётган экан.Битта
“Ўзбекистон”коньягиолибуйгақайтдим.
178
Коньякни очдим-да,совғага берилган бордоқчаларни қатор
қилиб териб,ҳаммасини тўлдириб чиқдим.Битта қадаҳни олиб,
қолганлари билан чиқиллатибтўқиштирдим-да,ўзимни-ўзим қуюқ
табрикладим:
– Янги йил муборак,Бону!Бепоён ёлғизликкақўйилган янги
қадамқутлуғбўлсин!
Ўзимучун:худоқўшқўллабурганбахтиқароқизучун–биринчи
қадаҳ...
Дадамучун:чинакаммеҳрваинсонийликучун–иккинчиқадаҳ...
Бобомучун:оқилликҳамдаинсофучун–учинчиқадаҳ...
Барибир...Олмосучун:яксонбўлганмуҳаббат,чилпарчинорзулар
учун–тўртинчиқадаҳ...
Онамучун:самимиятвасоддаликучун–бешинчиқадаҳ...
“Ҳувайдо”бобоучун:муҳитқурбонибўлганбегуноҳбандаларучун
–олтинчиқадаҳ...
Сўнггиқадаҳниичаолмадим...
Ергаурибсиндирдим...
Кайфим ошиб, бошим айланиб, узуқ-юлуқ хотиралар кўз
олдимданайқашибўтабошлади...Бобомбиланкечганбеғубор,беғам
кунларим...“Невараларнингичидансенитанладим,зеҳнингўткир,сен
ҳаммаданбошқачасан,буниўзингбилмайсанҳали”,деганлариқулоқ
остимдақайта-қайтаянгради...
Намозни олтинчисинфдаўрганганэдим.Онамқаергатаъзияга
борса,ёнларидамениолибюрарди.Қаергаборсак,мендуойифотиҳа
ўқирдим...
Шумиэндибошқаневараларданўзгачалигим?
ШукўйгатушишимнибилганидаҚуръонўқишниўргатарэдими?
Бобомникигадўстларикелса:
–Мана,бизнишогирд,бирсавол-жавобқилинг-чи,имтиҳондан
ўтаолармикан,–дердименикўрсатиб.
Саволларгажавоббериб,мақташлариникутибтурардим.
Кўрибқўйинг,бобожон,ўшафахрланганшогирдингизаҳволини...
Юсуфвоқеасиданкейиндадамаламиниароқданоладиганбўлиб
қолганини айтганим эсингиздами? Ўша кунларнинг бирида
дорилфунундан қайтсам,қўлида бир шиша ароқ,ёлғиз ўзи ичиб
ўтирибди.Ичимданзилкетдим-у,сирбойбермай,ёнигаўтириб,“Қани,
179
менгаямқуйинг,яккаичиш бехосиятбўлади”,дебҳазиллашиб,ароқ
тўла пиёлани қўлимга тутдим. Дадам кутилмаган қилиғимдан
эсанкираб,пиёланиқўлимданшарттортиболаркан:
–Сенгаярашмайди,–дедибўзариб.
–Сизга-чи,ярашадими,дада?–кўзимгаёшолдим.
–Меналамимданичаман,қизим,–кўзлариниолибқочдиу.
– Нима аламингиз бор? Қизларингиз бўлса,ўғлингиз бўлса!
Иссиқ-совуғингизда онам ёнингизда... Ё мен сабабми? Айбим
йўқлигиниҳечкимбилмасаямсизбиласиз-ку!–дебюкинганимда:
–Ҳарқандайҳолатдаҳамсеничма,–деяароқнипойгаккасепиб
юборганэди.
–Ичсангизичаман–қасамичаман!–деганчапўписақилгандим
ўшанда...
Охиргикунларидўхтирлар:
– Қонингизқуюқлашган,ҳаркуни ярим пиёлаароқ ичинг,–
деганидаҳамунамаганэди...
Отасиниичкиликданқайтаришучунҳаттоўзиниқурбонқилишга
тайёртурганқиз...мана,неаҳволгатушибўтирибди...
Талабаликпайтибизҳашаргачиққантуманрежанитўлдиргани
учун байрам уюштирилиб,Раъно Ҳусанова деган қўшиқчи аёл
келганди.Машинадантушиб,саҳнагаяқинлашганҳам эдики,оёғи
чалмашиб,гандираклаб йиқилиб тушди...Югуриб бориб қўлидан
тортамандесам,вужудиданароқҳидигупиллабётибди.Иккиэркак
судраб, қайтариб машинасига ортиб юборишганда ҳамманинг
кайфиятибирпулбўлганди.Шунданкейинбуаёлнингқўшиқларини
тингламайқўйдим...
Эртасикунимажлисчақиргандеканимизнадоматбилана-анча
гапирган,қа-анчаасабийлашганэди:
–Ўзбекаёлигаярашмайдибу!
***
Хаёл беихтиёр ХожаУббонгаетаклади...Таниш-билишларнинг
ҳоли,тақдиринимакечдиэкан?..
Янакўзолдимда“Ҳувайдо”бобо...
180
Кўнгулдадардкўп,айтурғабирмаҳрамтополмасман,
Кетарғабошолибчўлларароҳамдамтополмасман... *
***
29март
Эрталабуйғонсам,полдаётибман.
Тўшагимгачаҳаметибборолмабман...
Бошоғриғиюкўнгилайнишимазамниқочирди.
Турибқарасам,коньякшишасидумалабётибди.
Қўл-юзимниювиб,бирпиёласувичдим.Яхшики,бугунбайрам...
дамолишкуни...а-ҳа,келганжойидандавомэттирамиз...
Битта коньяк олиб келсам бўлди,бошқа ҳамма нарса бор.
Пальтомникийибкўчагачиқдим.
Кўприкданўтаётибтўрт-беш ўспиринсоҳилдагиўриндиқниўраб
олиб,беҳаё бақириб кулишаётганини кўрдиму таққа тўхтадим.
Уларнингёнидан ўтишгаюрагим дов бермади.Орқамгақарадим:
иккиэркакваулардансалорқадаўртаёшлиаёлкеляпти.Қадамимни
секинлатиб,эркакларниўтказибюбордим.
Катталарни кўриб болалар шовқин-сурон кўтариб шаҳарчага
қарабжуфтакниростлашди.Ҳалигиаёлгаэргашиббориб,ўриндиқда
бир жувон мастҳолатда “ўчиб”ётганини кўрдим.Кеча байрамни
“муносиб”нишонлаганшекилли,изғириннисезмай,биттакўйлакда
ястанибётибди.Устиниёпибқўйишўрнигашумтакалартекинтомоша
деббошқажойлариниҳам очибқўйишибди.Уболаларниёш десак,
боягииккиэркак-чи?Ёнимдагиҳамроҳим ҳам унгақарабтупуриб,
сўкина-сўкина ўтиб кетди.Мен эса...ташлаб кетишга кўнглим
бўлмади.
Бирлаҳзаичиданечахаёлкўчасигакирибчиқмадим.
Эгнидагикўйлагибиланустиниёпамандесам...тагиҳўл...Ёш
болачалар“чушша”қилибқўйса,шамоллаб-нетмасин,ҳидиўтириб
қолмасиндебдарровтаглигиниалмаштирамиз...Бухушрўйгина,ёш
жувонбўлса...
Кўйлаги билан имкон қадар баданини ёпдиму ортимга зув
қайтдим.
Йўл-йўлакайиситмам чиқиб,“Менбундайтомошабўлишни,аёл
181
шаънини,ўзбекаёлидеганномнибулғашниистамайман!Бошқаларга
эрмакбўлишданўзингасра...Тамом!Бошқаичмайман!Ҳечқачон,ҳеч
қаерда!Итбўлайқайтибичсам!..”
Хонамдануринганжункўрпаниолибюгурганчасоҳилгабордим-у,
кўприккаоёққўяр-қўймасўзимнитўхтатдим.Наригисоҳилгаёндош
йўлдаустиёпиқ панжаралиюкмашинасигуриллабтурар,иккита
барзангибеҳушжувоннибироёқбирқўлиданушлабсудрабборарди.
Хонамгақайтиб,совуқсувдачўмилибчиқдим.Кечагигуноҳим,
иродасизлигимучунўзимниўзимшундайжазоладим.
Кейин ҳамма жойни супуриб-сидириб, полни ювиб, эшик-
деразаларни ланг очиб,хонани шамоллатдим.Овқатни иситиб,
лагангасузиб,эндиўтирамандебтурганимдателефонимқисқазанг
урди–хаткелди.Очибқарасам:“Янгийилбилан!Орзуларушалсин,
армонқолмасин!Ким ватаннисевса,ватанҳаммажойдаубилан!
Алишер.P.S.:Кеча Тошкент вақти билан янги йил кираётганда
қўнғироққилдим,олмадингиз.Байрам базмиқуюқбўлдишекилли.
Янабирборчиндилданқутлайман!”деганёзув.
Ичкилик асорати гаранг қилган калламга дабдурустдан хат
муаллифи кимлиги келавермади.Рақамига қараб эсладим,мени
вокзалдан олиб келиб қўйган таксистнинг ташрифномасига кўз
ташлаб,сонлартартибиНавоийнингтуғилганкуни,ойивайилига
тўғрикелганиданбушунчакитасодифмиканёатайисмигамослаб
танлаганмидебкўнглимданўтказгандим.
Қизиқйигитэкан-даўзи.Менданимаишибор?Россиядаюрган
ўзбек қизлари анқога шафемаски,мен унга тансиқ кўринсам...
Ўзимданқоларгапйўқ,чирой-уҳуснтўғрисидасўзортиқча...
Ўйланиб ўтирсам,эшикдан қорбободек бўлиб Володя амаки
кирибкелди.Қўлидагиқоғозхалтанитутқазиб:
–Ҳаммасинидастурхонгақўй,–деббуюрди.
Иккихилсалат,мева-чева,торт,пицца,шоколадваяна...Шампан
виноси...
– Кечакечқурун соатбонгургандаэсимгатушдинг,келаман
десам Светкайўқдебоёқтираболди.Ёлғизкутдингми?– сўради
пишиллабкурсигачўкаркан.
–Ҳа,уйқудабирўзимкутдим,–дедим.
–Негабизникигабормадинг,биргакутардик,–дебвиногақўл
182
чўзди.
–Буўзбекларнибайрамиэмас.БиздаЯнгийилйигирмабиринчи
мартдакиради,Наврўзда,–дедим.
–Шунингучунбизнибайрамнинишонламадингми?
– Сизларга ўхшаб нишонладим, лекин вақтлироқ ухлаб
қолимман.
–Сеничмайсан-а?–дедиамакиқўлидавинонисалмоқлаб.
–Умуманичмасдим,шукечаичдим.
Володяамакикўзлариникатта-каттаочиб,менгаишонқирамай
қаради:
–Сеничмайсан,алдама,кўпкузатганмансени,ҳаттопивоҳам
ичмайсан.Ҳаммаболалардансўрабчиққанман.Ичмайсан-ку,а?–
деб сўради қайтадан.– Кеча келиб сендан хабар ололмадим,–
кечиримсўраганбўлдиу.
–Менхафабўлганимйўқ,узрсўрайдиганишҳамбўлмади,–деб
кулдим.
Унгаҳамкечагикабобвадўлмаданолибкелдим.Халтадаароқ
ҳамборэкан.Очиб:
–Бугунмумкин–байрам,озгинаич,–дебқадаҳтутди.
– Умуманичмайман,амаки,сизҳам ичмасдингиз-ку.Болалар
Володяамакиичмайдиҳам,ичганиҳам қўймайди,дебайтишган,–
дедим.
–Сенгақойилман,иродангмустаҳкам.Бирйиляшадингмишу
ерда,ҳа,бирярим йил...бирорбиркамчилигингникўрмадим,–деб
мақтадиамакибиринчиқадаҳдансўнг.–Агаршувақтгачаичмаган
бўлсанг,бунданкейинҳамичма!
КейинменқизиСветаданэшитганватуновсизгабаёнқилганим
ҳикояниайтибберди...
– Мен буюк давлатнинг душманларини йўқ қиляпман,она
халқимгафарзандликбурчимниўтаяпман,дебастойдилишонардим.
Будунёдаэнгкаттафожиа–сенишонган,эътиқодқўйганғояпуч
бўлиб чиқса,доҳийлар ашаддий жиноятчи-ю,уларнингақидалари
сафсатаданиборатэканифошбўлса...
Ароғитугагунчасуҳбатлашибўтирдик.КейинянабирборЯнги
йилбилантабриклаб:
– Мен энди бирҳафтаичибётаман,телефоним ўчиқ бўлади,
183
уйимданҳечқаёққачиқмайман,уйимгаҳам ҳечкимниқўймайман.
Сенҳамҳовлигабировникиритма,–дебтайинлаб,хайрлашди...
Бунчақийинбўлмасабуоламдаяшаш?!
Кўнглим муз-муз,тунд,хомуш бўлибқолди.Кечагиишим учун
ўзимданнафратланибкетдим...
Қайтибичсамитбўлай,дебқўйдим.Итданимаайб?Эндиичиб
унингноминиҳаммаломатгақолдиргимйўқ...
***
Менбирорилинж биланёзмаяпманўтмишимни,менгашафқат
ҳам,мурувватҳам,алқовҳам керакэмас.Фақатбиттатингловчи
керак...бошқаҳечнарса...
Худосизгасабрберсин...
Қаердахатоқилганимнибилолмаяпман.
Тўғримаслаҳатберишингизучунтафсилотларнитўлиқёзяпман.
Менитўғритушунинг...
***
30март
Янгийилнашидаситарқамайтуриб,Эскиянгийилгатадорик
бошланди.Сурункалимеҳмонвозликдантолиққанқиёфалардаяна
байрам кайфияти:ҳамма ўзини бозор-ўчар,совға-саломга урган,
дўконуноввойхонамиздаянажонланиш,савдо-сотиқавжигаминиб,
қўлимизқўлимизгатегмайқолган.
Ҳориб-толиб уйга келсам,дарвозанинг қўш табақаси очиқ,
ичкарида қизил “Тойота” турибди:демак,Светахоним ташриф
буюрибдилар.Қувонибкетдим.Янгийилдададаситабриклаганэди,
одамгарчиликбор-да,эндидугонамқутлаганикелганкўринади.
Ичкарикириб,тарвузим қўлтиғимдантушди:кўрпа-тўшакларим,
лаш-лушларим қорда сочилиб ётибди.Иккита ўрис йигиттамаки
тутатиб,иккинчиқаватдеразасиданшанғиллаётганСветагақараб
туришибди.
Меникўрибубирзум ғойиббўлди-да,эшикнизарббиланочиб
чиқибкелди.
184
–Ҳа,кўрнамаккелгинди!Дадамниаврабишбитирибюрибсанми,
қанжиқ?Уйникунпаякунқилайдебсан-ку!
Тилим айланмай қолди.Русчани яхши биламан,лекин қани
бирортасўзтилимгакелса.Тахтабўлибқолдим.Бунимаҳақорат?Бу
нимахўрлик?
Светаменгаяқинлашиб,поча-пўстиниустиданкўксигамуштурди:
– Буменингюртим!Буменингуйим!Йўқол,қорангникўрмай,
лаънати!–Сўнгбамайлихотиртомошабинбўлибтурганйигитларга
қаради.– Игорь,Серёга,бу ялмоғизни дарёга улоқтиринглар!
Яхшиликнибилмайдиганқораялоқ!
Мензўрға“Володяамаки...”деяолдим,уоғзимданюлибёқамга
ёпиштирди:
–Ҳа,сенмиясиайниганчолниқўйнигакириб,бутунмол-мулкини
эгалламоқчибўлдингми?Чучваранихом санабсан!Янгийилэртаси
буердаайш-ишратқилганингнибилмайдидейсанми?Деворникўзи,
қулоғи бор!– Яна йигитларга юзланиб,– тез йўқотинглар буни
кўзимдан!–деббуюрди-да,бирқўлибиланкўчаникўрсатиб,бирқўли
биланпешонасиниушлади.
Тушунарли...Мусофирнингнафақатдуми,тилиямқисиқ.
Қўлга илашган нарсаларимни йиғдиму лом-мим демай кўча
томонюрарканман,оёғим остидабирнима“қирс”этди.Қарасам,
онамгааталганбордоқчаларданбириқоргаботиб,бандиданажраб
ётибди...
***
Дўконга бориб бўлган воқеани Шакаржон опага дастурхон
қилдим.
Опаменгабирпасачинибқарабтурди-да,“Манғлайикара,сани
яшуллиахшам ишданалди,анувбаласотганаялишибўйинчауни
судгачақирмишла,“Маннеердагиодамлаучунсуддатиктурадиган
кишиманми?” деб жини коришиб,биза бакирди.Новвойхонанг
иясигаямбизимгўзимизчатилпонатиб,унгаямуқтирди.Манимча,у
ишданамайрилдинг,бичара.Ўзимбиланапкитийиндасам,иккихана
уйдаетикишитурамиз.Хўжайиндим ипласадам,кундабашимизи
санийди...Тўхта,бираёлборадиДилбардиган,гўрсанг,бамаънига
185
ўхшийди,намозхон.Мандаракамибўлсагерак.Бўлди-е,мизиллама!”
дебтелефонтитакетди.
Урдихудо,бунекўргилик?Ҳамишдан,ҳамбошпанаданайрилиб
ўтирсам-а?Бунчатолеимқаробўлмаса?Қайгаборай,кимгадодимни
айтай?
Шакаржонопағудрана-ғудранауч-тўртуринишдаДилбарбилан
боғланиб,вазиятнитушунтирди.Уёшимнисўрадишекилли,опамени
биркўзибиланчамалаб,“Яш,ўттизабармаган”,дебтелефоннименга
узатди.
– Ҳозирқаердасиз,опа?– дебсўрадиДилбарсалом-аликсиз.
Кейинжавобниҳамкутмай,–Москванияхшибиласизми?Манзилни
айтсам топибкелоласизми?Менҳайҳотдайуйдаяккамоховбўлиб
бирўлимсангикампиргатермулибўтирибман.Келинг,танишайлик,
агармаъқултушсак,биргаяшайверамиз,пул-мулингизҳамкеракмас.
Унча-мунчаэркагингизгамардликдандарсбераман,хўпми?– деб
ҳаммамасаланибирпасдаҳалқилибқўяқолди.
Шалдир-шулдур,кўнгли очиқ аёлга ўхшайди.Яна кайфиятим
ростланиб,икки қўлимда кўч-кўроним посанги,дарҳол у айтган
манзилтомонйўлолдим.
***
Москвадеганибиланхонадонишаҳарнингўрмонгатуташчетроқ
туманида,тупканингтагидаэкан.
Топибборгунчаонасутимоғзимгакелаёзди.
Дилбарёшгина,келишган,қувноқаёлчиқибқолди.Ҳаммагапни
шарт-шуртюзингизгаайтавераркан.
Ичкарига кириб нафасимни ростлаганим ҳам йўқ,ўтирар-
ўтирмасимдансаволёғдиракетди:
–БиринчийилМосквагакелишингизми?
–Йўқ,иккийилданберишуердаман.
–Ҳечамўхшамайди-да!
–Негаўхшамайди?Москваникўрганларнишохи-бутоғибўладими?
–Ғиртўзбеклигингизчақопкетибсиз,одамдегансалўзигақараб
юради-да,опа.Сочингизнисариққабўяб,қошнитериб,қаламсуриб,
қичиқбўлибюрмайсизми?
186
–Унимадеганингиз?Қизиқмайманбўёқ-сўёқларга.Тўғрироғи,
ярашмайди,масхарабозгаўхшабқоламан.
–Ҳа,майли,ойлигимниолай,бироркунсизнисартарошгаэлтиб
сочингизникестириб,бўятиб,келинчакдайқилдирибкеламан!
–Менноввойхонавадўконданбошқажойдаишламаганман...У
ерлардагилар ҳам худди мендай оддий одамлар.Пардоз-андозга
қизиқиш ҳам,вақтҳам,адашган пул ҳам йўқ...Қолаверса,афту
башарамникўрибтурибсиз...
–Юзингизганимақипти?Упа-элик,рангликрембор,муаммойўқ!
Буерликларнингяхшитомони,одамнинуқсонигапарвоқилмайди,
бизникиларгаўхшабижирғанмайди.
–Керагийўқ!Ёаслингдеккўрин,ёкикўринганингдекбўл,деган
гапбор.
–Жиннибўпсиз,ҳалисизнишундайпардозлабишловберайки,
ўзингизниўзингизтанимайқолинг...
“Менсенгақумсувоқдеворманмипардозлабишловберасан?”
деганэътирознитилимданзўрғақайтарибқолдим.
Қарасам,гап-сўз фақат енгил-елпи томонга қараб йўрғалаб
кетяпти.Бошқахаёлларгабормасиндеганўйдаҳарэҳтимолгақарши
ёлғонишлатдим:
–Меноилалиодамман,иккитафарзандимбор.Хўжайинимяхши
одам,фақатсоғлиғитуфайлиоғиришгаярамайқолди.Шунингучун
менмусофирчиликнониниебюрибман.Ҳалолтопибебюрибман...
Дилбарнингқиладиган иши шухонадондаги эси кирди-чиқди
бўлибқолганқоқшолкампиргақараш экан.Унингёлғизқизиойда
бирбозорликкелтириб,Дилбарнингишҳақиниберибкетаркан...
Учхоналишинамгинауй...
Жавонларгатерибқўйилганкитоблардиққатимнитортди.Ўҳ-ҳў,
кимларнинг асарлари йўқ бу жавонда... Жуковскийдан тортиб
Пастернак,АрастуданАйтматовгача,ШекспирдантоКоэло...Бируй
китоб...Бинойидеккутубхонадейсиз...
Манашуноёбасарларнингўзихонадонсоҳибасикимвақандай
инсонбўлганидандаракберибтурибди.
***
187
– Бонужон,китобларнитахладесам,ҳалиям расминитомоша
қилибўтирибсанми?Сениёрдамгаобкелгандим-ку,дадасиниэркаси...
–қорадухобамуқовалиқалинкитобниқўлимгаолибочишимбилан
қадрдон бўй димоғимга урилдию онамнинг меҳрли дашноми
янграгандайбўлди.
Бизнингкутубхонада аксар ўзбекча китоблар бўларди.Онам
уларнинондайавайлабэҳтиётлар,бирортасинописандмуносабатда
бўлса,астойдилранжиб:
–Иби,айланай,буазизнарса,ўзинонбўлмасаям,биркунисенга
нонберади...–дерди.
***
1апрель
Дилбарнингҳаётимусофирликдаюрганунча-мунчаодам ҳавас
қилса арзигулик эди:альцгеймер дарди икки дунё оралиғидаги
аросатгақамабқўйганэсаркампирниучмаҳаледириб-ичиришдан
бошқа иши йўқ.Суяккесар совуқда кўча-кўйда санғиб иш излаб
юрмайди.Ўттизбеш мингрубльмаоши ҳар ойнингбиринчисида
қўлиданақдма-нақд.
Менунга:
– Худога шукрона айтиб,маза қилиб китоб ўқиб ўтирсангиз
бўлавераркан,–дейишимбилан:
–Э-э,яхшиям эслатдингиз,намозим қазобўлайдебди-ку!Сиз
биланвалақлашибунутаёзибман...Нафасингизниростлабтуринг,мен
намозимни ўқиб олай,– деб ювиниш хонасига кириб чиқиб,
жойнамозтўшади.
Беихтиёрҳавасим келибкетдибуажабтовураёлга.Ёлғизбоши
биланшунчаишниуддалаяпти,янанамозҳам ўқирэкан.Ҳам дунё,
ҳам охиратғаминиеб,фарзусуннатларниадоэтяпти.Эътиқодига,
иродасигабалли!
Мен-чи,битта бошимга эплаб туппа кесолмайман.Қайга оёқ
қўйсам,лоп этиб ишкал чиқади.Ўзи,умуман,феъл-атворимни
ўзгартиришкеракмикан-а?
Менингқаеримкамбуаёлдан?Ақлимбутун,доғларимниайтмаса,
танамсоғ.Фақатэътиқодиммайиб...Қалбдаиймонсусайган...
188
Ўқилдизимдантобораузоқлашибкетяпман...
Тўхта,балки,айнанманашусабабданбахтим қайтаётгандир?
Пайғамбарнингкўрмушугигаўхшабнолиганимнолиган...
Миямғовлабкетди...
Бировнингюртида,мусофирчиликда,ижарауйда“Ёхудо”,деб
жойнамозустидаибодатқилаётган аёл кўзимгасалкам фаришта
кўринди...
Бобом менга намоз ўргатгунча қанча меҳнат сарфлаганини
эсладим...
–Одамзодўтибкетганиданкейинунийўқлабортиданборадиган
дастурхони будуодир.Марҳумларҳаркуни биржойгажамланиб,
бугункимданменга“дастурхон”келарэкан,дебкутибтуришаркан.
Аввалболаларидан,кейинневара,эвараларидан...Агаруларданҳам
йўқландикелмаса,Аллоҳйўлидадуоўқиб,“Савобинибирпуштимдан
етти пуштимгача, етти пуштимдан етмиш пуштимгача бўлган
аждодларимга бағишладим...Бағишладим гузаштаю гузаштагон,
ғарибонуғурубон,бекасубева-бечораларга”,деббилаккўтарадиган
бегоналарнинг дуосидан савоб олар экан...Илоҳо,ўзгаларнинг
“дастурхон”игамуҳтожқилмагайсан,–дебдуоқиларди...
Дилбарнамозинитугатди...
Саломберибкутиболиб:
–Учракаатўқидингиз-а?Шомниқазосимиди?–дебсўрадим.
Жавобжудағалатибўлди:
–Йўқ,кечасининамозиниўқидим.
Бунақаиборанибиринчиэшитишим.Ҳайратимошди:
–Кечасининамози?–биркулгимкелди,бирўлгим...
Кейин янаўзимдан хафабўлибкетдим:барибир билибтуриб
ибодатқилмаганодамданкўрабилмайтуриббошинисаждагақўйган
банданингсавобтошиоғир-ку...Демак,қалбидаиймонборэкан,деб
ўйлабтурсам:
– Опа,сизҳам намозниўрганинг.Жойнамозниустигаўтириб
олиб ният қилинг,Эгам истаганингизни беради. Қачон ишим
юришмайқолса,худодансўрайман,йўлимўз-ўзиданочилибкетади,–
деди.
–Ҳа,Аллоҳнингкарамикенг,даргоҳидақабулқилсин.Менҳам
ўқирдим-у,мусофирчилик...Биржойдамуқимқўнимтопганимчайўқ.
189
Уни устига,“Қунут”дуосини унутибман,айтибтурсангизбўларкан,
ёзиболиб,ёдлаб,кейинбошлайман,худохоҳласа,–дедимайбимни
танолиб.
–Нимадеганингизуқунт?Беқунтўқисаҳам бўлади.Асосийси,
астойдил сўранг,худо бераверади,– деди худди кафилини олган
одамдай.
Бобомэса...
Жойнамозустидатоғдай бўлиб ўтираркан,пичирлаб:“Раҳмон
ўзинг,беморларга,етим-есирларга,нотавонларгараҳм қилгайсан...
Қодир ўзинг,адашганларга,мушрикларга,гумроҳларга тўғри йўл
кўрсатгайсан...Собир ўзинг,бани инсон аҳлинингношукурлигига,
калтабинлигига, худбинлигига сабр қилгайсан... Розиқ ўзинг,
марҳаматингниҳечбирбандангдандариғтутмагайсан...”дебБиру
Боргаёлворарди.
***
ШунданкейинянаиккимартаДилбарнингантиқанамозигагувоҳ
бўлдим.Бири эрталаб соат тўққизда адо этилди.Бу“эрталабки
намоз” экан.Иккинчиси кечқурун...Бу сизга таниш “кечасини
намози”...
Нималардеяпман,тиззасийиртиққакулмаяпманми?Эчкиниям,
қўйниямўзоёғиданосишади.Унгабаҳоберишгаҳаққимйўқ...
ЭрталабДилбар:
–Ўлсин,юрагимсиқилибкетди,юринг,дўконларнибирайланиб
томошақилиб,кўнгилёзибкеламиз,–дебқолди.
–Ёнимдасариқчақайўқ,менганимаборкўчада?–деганимда:
–Уйдаўтирсангизҳам,кўчададайдисангизҳамвақтўтаверади.
Муҳими,кўриб қолиш,фурсатни ранг-баранг ўтказиш,– деди
қаламқошиниучириб.
–Кампирингизуйғонибқолса-чи?–дедимбаҳонатопганимдан
хурсандбўлиб.
– Жодугарҳалибериуйғонмайди...иккитауйқудорибердим,
каттадаҳагакетди,–дедиқақақлабкулиб...
Юрагимданимадирузилди:
–Негаундайқилдингиз,ўлибқолсанимақиласиз?
190
– Ўлмайди,хавотир олманг,бубиринчи марта эмас,– деди
лаблариничўччайтириббўёқсураркан.
***
Ётоқжойимтайин,еб-ичиштекин.
Аммо ётганда тиканга ағанагандек азобдаман,еган-ичганим
томоғимнитирнабўтади.Бировнингҳимматиортидаминнатиникўп
кўрганимучуналағдаман.
Нимадейсиз,меҳмоннингмеҳмониман-да.Қўшнингниэшагига
минсанг,кетингни кўтариб ўтир,дейишади-ку. Кампир эшитса
Дилбаргагаптегмасин,дебоёқучидаюраман,пичирлабгапираман...
Кўнглимдабирилинж:янауч-тўрткунданкейинВолодяамаки
ўзигакелиб,“майзада”ликданчиқар,қўнғироққилиб“юзочди”қилиб
оларман,инсофлиодам“Қайт,қизим,тушунмовчиликбўпти”,дер,иш
ҳам топибберар,янаҳаётим аввалгидекизигатушибкетардеган
умидмениушлабтурарди.
***
3апрель
Биркуникитобўқибкўзимчарчаб,меҳмонхонагачиқсам,Дилбар
хиргойи қилиб дастурхон тузаяпти. Ҳа, десам, иккинчи эрим
меҳмонгакеляпти,яйраймиз,опагинам,дебкафтиникафтигаурди.
Тавба,“иккинчихотин”ниэшитгандим-у...
Пешинмаҳалиторт,коньяк,қанд-қурскўтарибхушнудқиёфада
“куёвбола”кирибкелди...Йигитмисан йигит.Дид билан кийинган,
сўзнитанлабгапирадигандавранинггули...
Коньякничапдастликбиланочиб,қадаҳчаларнитўлатиб,аввал
Дилбарга,кейинменгаузатди.
–Йўқ-йўқ,меничмайман,–дедимқўлиниқайтариб.
–Нима?Опа?!Олингқани!Муҳиддинакамшунчажойданяхши
ниятдакўтарибкелганлар,–Дилбардўрдоқлабинибурди.
–Соғлиғимяхшимас.Кейин,юраказобберади,кўтаролмайман!–
Янгийилдаичибабгорбўлганим эсимгатушиб,кўнглим ағдарилай
деди.
191
–Майли,ичмасалармажбурлама,–дедиМуҳиддинавзойимга
хавотирлиқараб.
Янгийилдаянгибахтҳамроҳбўлишиучунқадаҳларниуриштириб,
ширинсуханликбиланроҳатланибичишди.Биринчисииккинчисига,
иккинчисиучинчисигауланиб,Дилбархонимнингёноқларилолагун
бўлди.
Муҳиддин дастурхондаги ноз-неъматлардан,таомлардан бир
бўлак-бирбўлакқилибсанчқиданазокатбилансевгилисинингоғзига
тутди,эвазигакелинчагидан оралатибенгил-енгил муччиларолиб
турди.Балки,илгарибундайҳолатларнингтомошабинибўлмаганим
учунменгаэриш туюлгандир...билмадим.Ҳарҳолда,жудабачкана
кўринди... Бундай меҳрибончилик ота ёки она ҳали оғзини
тополмайдиганболачагақилсаёкиёшинияшаб,умринингохирида
қўлларибўйсунмайқўйганқарияларгакўрсатилсаярашади...
Шиша бўшади... Бу манзарадан мен уларнинг ҳисобидан
хижолатдаман...Менингборлигимни “Лайли-Мажнун”лар батамом
унутишди...
ГапорасидаМуҳиддинюртгаборибкелмоқчилигиниайтди.Бу
хабарданДилбарнингсочларитикбўлиб,қайлиғинибўғибқўйишига
салқолди:
– Ҳа,хотинчангизни олдигами? Ҳеч қаёққа кетмайсиз!Ёки
соғиндингизмимомишингизни?–дедииккиқўлинистолгатираганча
чақчайиб.
Бирданҳушёртортдим.Назаримда,ҳозирМуҳиддинДилбарга
тескари шапалоқ тортиб юборадигандек туюлди.Аммо жавобан
Муҳиддинжилмайганча:
–Ғизиллаббориб,ғизиллабқайтаман,–деди.
–Ҳа,менмомишингизнисоғингансиздебўйлабман,–Дилбар
янаатайтаъкидлади.
–Жим тур!Опанотўғритушунмасинлартағин,–Муҳиддиннинг
эсигаментушибқолдим.
Дилбароғзинитўлдирибгапиракетди:
–Биттачирпитихотинибор,жойиниҳўллабқўяди,ўшандаямбу
кишимгатўтиё...Тавбақилдим,эркакзотигаанжирбиланолмани
фарқийўқ,есабўлди...
Муҳиддинҳам унингфикринибош ирғабмаъқуллашдан,ўзини
192
жабрдийдакўрсатишданнаригаўтмади.Менянахаёлдарёсигағарқ
бўлдим.Дилбарқаерданбиладиунингхотиникасаллигини?Уйининг
камчилигини,оиласиринибировларгаайтганэркакэркакбўлдими
энди?!
Бир пайтлар амаким қўшни қишлоққа совчиликка бориб
келайлик,дебдадам ваонамниундабуйгакелганиэсимгатушди.
Қайтганларидан кейин опаларим қиз ҳақида сўрашганида онам:
“Шаванда,чиройли,ақллиқиз”,дебтаъриф бераётиб,гапиохирига
етмайдадамгақараб:
–Менгақаранг,салкамшармандақилдингиз-ку,бўлажакқудага
шунақаям савол берадими? Нимаймиш,янгамни хафа қилган
пайтингизукишикўчагачопадиларми,уйгами?Шунақаямқўполгап
бўладими? Яхшики,уй эгалари “Дарвозани қулфлаб олиб,кейин
уришамиз”,дебҳазилгаолибқўяқолишди,–дедичимрилиб.Шунда
дадам:
–Ҳа,онаси,давлатбошиданкўраоилабошигақийин.Мамлакатни
бошқаришданрўзғорниэплаш оғир.Кўрибтурибмиз-ку,– деббир
томоқ қириболиб,– энди-и,яхшиқизмаҳрам гапниҳарқандай
ҳолатда кўчага олиб чиқмайди,оила сирини бегоналар билан
бўлишмайди.Ҳуснфақаттўйда,ақлҳаркуникерак,–дебўзсаволига
шарҳберганди.
Опаларимиддаоқилиб:
–Э-э,қайсиотақизинитўйданолдинбегонаэркаккаурдириб
қўяди?–дейишганда:
–Бубирхалқонаҳикмат,асосийгапмағзида,қолганивосита,
холос,–дебкулибқўяқолганэди...
Бўлажак келинга шунча талаб қўйилса,оила султони бўлган
эркаккақандайвазифақўйиларэкан?Ёкиҳаммамасъулиятфақат
аёлнингзиммасидами?..
Дилбарнингчакагитикувмошиндайтинмасди.Гоҳликопни,гоҳ
бўшшишаниасабийуёқданбуёққазардабилансуриб:
–Сизнименодамқилдим!Юргандингизэгасизитдайсакиллаб.
Хизматингизни қилган мен, едириб-ичирган мен! Тумшуғингиз
итялоқда-ю,хаёлингизсарёғда!Менбиланишингизнибитириб,унинг
ғамини ейсиз!Уни ғамини егунча...Ҳа!Нега уфлаяпсиз? Нима
ваъдалар бергандингиз менга? Эркакмисиз? Бўлмаса,“чий”деб
193
қўйинг,қайтиб башарангизга қарамайман!Менга берганингизюз
рубль,мегажинингизга юборганингиз – минг!Кетсангиз кетинг!
Келиб,ажрашганингизҳақидасудқоғозиникўрсатмасангиз,бошқа
қорангизникўрмай,–дебжалосинисолди...
***
4апрель
...Тонготишижудақийинбўлди.
Биркитобдаўқиганэдим:“Агарэрхотининингёкихотинэрининг
нуқсонини билиб туриб яширса, қиёматда Аллоҳ уларнинг
нуқсонларинияширарэкан”.
Фаридуддин Атторнинг хотинлари жуда хунук,кўримсиз аёл
бўлганэкан.Одамларукишига:
– Сизшуқадармашҳуралломабўлсангиз,молудунёнгизнинг
ҳисобийўқ,сизгаманамандеганҳурлиқолармаҳлиё...Қандайқилиб
даражотингизданпастаёлбиланяшашингизмумкинахир,униқўйиб
бошқасигауйлансангизбўлмайдими,–дейишганида,узотимуҳтарам:
– Сизайтганишларгақурбим ҳам,имконим ҳам етади,бироқ
қиёматкуниАллоҳ“Мендаргоҳинггаюборганодамнисеннегақувиб
юбординг”,десавамениўздаргоҳиданқувибсолсанимақиламан?–
деганэкан...
***
Эртасига Дилбарга яна қўнғироқ бўлди. Бу сафар бошқа
эркакдан.Бир-бирлари билан роса бепарда гаплашишди.Кейин
телефонниқўйиб:
– Опа,биринчиэрим...Тушидакўрганмиш мени,– дебкўзини
қисибқўйди...
–Нимадейдисизга?Қаердантопибдирақамингизни?–десам:
– Э,опажон,соддасиз,уменсизяшайолмайди,жиннибўлиб
қолади.Керакман-да,қидирибтопган,–дедимамнуниятбилан.
Кейинянателефонжиринглади.Менимча,унинголдигакелиш
учунрухсатсўрашди.
– Келинг,дедим-ку,келаверинг!Қоламан десангиз уй бор.
194
Чўмиламан десангиз душ тайёр.Ётаман десангиз мен бор,–
Дилбарнинггапякуниистиғногауланибкетди.
– Дилбар, ким билан гаплашдингиз? Қуюшқондан чиқиб
кетдингиз-ку,– десам,бармоқларини қирсиллатиб,елка қоқиб,
машҳурқўшиқоҳангида:
– “Кутаман,кутаман,кутаман!”– дебкуйладию илкисжиддий
тортиб,менга уқдирди,– Зарари йўқ,ўргатволганман!Умуман,
кишигақараб,ишигақарабгаплашишнибилишкерак,опагинам!
Кейин ҳалиги одамга қўнғироқ қилиб, нималар еб-ичгиси
келаётганини, кўнгли нималарни тусаётганини бирма-бир баён
қилди...
ОқшомДилбарнингбиринчиэрикелди...
Янаўшакечагиҳолат...
***
ЭрталабДилбарэриникузатаётиб:
–Менгаўнмингпулташлабкетинг!Даволаниб,тезроқтуғишим
керак. Вақт ўтиб кетяпти. Юраманми бировларнинг боласини
кўргандаюрагим оқиб?Кампиршога,ана,опам қарабтуради,–деб
хархашақилди.
“Эр” тезроқ қутулиш учунми, ҳеч қандай гап-сўзсиз ўнта
мингталикнисанабберди...
–Опа,бўлинг,тезкийининг,сартарошгаборамиз,–дедиДилбар
меҳмонэшикниёпар-ёпмас.
–Йўғ-е!Пулсизбалоборми?–дедимқўлимдагикитобниёпиб.
–Пулданғамеманг.Мана,пул!–қўлидагирублниқартадайёйиб
кўрсатди-да,кампирётганхонагабирмўралабқўйди.
– Қўйинг,ишга кириб олай,кейин кўрармиз.Ҳозир юракка
сиғмайди,Дилбар,–дебкитобгашўнғидим.
– Ташланг китобингизни! Сизга ош-нон берармиди? Э-э,
турсангиз-чи,юринг,айланиб,кўнгил ёзиб келамиз. Бунча эр
кўрмаганқиздайтарозигасоласиз?
Эндиихтиёрсизкийинаётганэдимки,кампирнингқизиқўнғироқ
қилиб,келаётганиниайтибқолди...
– Ана,опа,ниятингизгаяраша!Наташакелаётганэкан.Келиб
195
кетсин,кейин чиқамиз.Лекин укетгунча сиз кўчаларни,бозору
дўконларни айланиб,бирортакафегакирибкутибтуринг.Кетиши
билан сизни чақириб оламан.Бегоналарни киритсам,менга гап
тегади... Сени одамларингни боқиш учун бозорлик кўтариб
келяпманми,десаменбиртийинбўламан,– дебшоширибкўчага
чиқарибюборди...
Кунбўйишаҳарайландим.
Айтишларича,миллиардерларкўплигибўйичаМосквабиринчи
ўриндатурармиш.Йўқсил,дайдиларсанабчиқилсаҳамуетакчикент
бўлсаажабмас.Бошқатаърифгаўринйўқ.
Устимюпқа...Қўлимкалта...Дилдирабкўчакезаман...
Тушданкейинбирқаҳвахонагакириб,биттагўммабиланбир
бордоққорачойичибчиқдим...
ҚошқорайгандаДилбардансадокелди...
Уйгақайтдим.Ҳақиқатанҳамкампирингқизибирдунёбозорлик
кўтарибкепти.Йўқнарсанингўзийўқ.Фақатонасиучунпишириб,
оғзигақошиқтутишгавақтийўқ...
***
5апрель
Володяамакигақайта-қайтасимқоқиб,уланолмадим.
Байрамдавомэтяптичоғи.
“SOS!”дебхатёзибжўнатдим...
***
Ораданиккикунўтиб,янабир“меҳмон”ташрифбуюрди.
Дилбарунипоччам дебтаништирди.Поччаҳам ҳимматларига
ярашабирнималаркўтарибкелипти.
Ўтган меҳмоннавозликлардан буниси са-ал бошқачароқ,
чамамда,меҳмоннисбатантопармон-тутармоншекилли,унгаўзгача
ҳурматваэътиборкўрсатилди.
–АнавиГулмирборидию Бакираптекачинихотини...–Дилбар
поччадан“эсладим”,ишорасиниолгачдавомэтди,–ўшағиртбўлиб
кетганмишми?
196
Поччабирзумишшайибтурди,сўнгбармоқлариниқирсиллатиб,
мамнуниятбилангапгатушди:
– Бизқассобликқилиб юрган пайтлардаҳоким-покимлардан
“етмиш-саксон килоли қўчқор топиш”топшириғи бўлиб қоларди.
Унақабўрдоқиларбозоргачиқмайди,фақатмахсусхонадонларда
боқилади.Шуларниқўрасигаборибсавдоқилиболибкелардик,–у
суҳбатдошиажабланибқарабтурганиданзавқланиб,хулосаясади,–
Гулмирингҳамэскиданбозордайўқэди-ю,савдодаборэди...
БутешатегмаганташбеҳданДилбарвужуд-вужудибиланяйраб-
ёйилибкулди.
У кишим бетакаллуф еб-ичиб,қисқа-қисқа кекириб,ҳеч бир
манзиратсизДилбарнингётоқхонасигакирибкетди.
Энди кўзим илган экан,бир нима гурсиллаб кетдию сапчиб
ўрнимдантурдим.
Бечоракампиркаравотданағанабтушибди.Ҳарқанчауринмай,
бирўзим кўтаришгакучим етмади.Кампиршўрликкўзларитепага
қияланиб,иҳрашданнаригаўтмайди.
Кўмакчақиришданбошқачорамқолмади.Ётоқхоначироғиёниқ
экан.Ҳалиухлашмабди-дабулар,дебэшикнитақиллатибочдим...
Очдим-у,шузаҳотиқайтатортдим.Илғаганим,жудахунукманзара
эди.Унитасвирлабёзишгахудоданам,бандасиданамуяламан.
Эшикни қаттиқроқ қоқдим.Дилбар чиқавермагач,тирқишдан
кампирйиқилганини,аҳволиоғирлигиниайтдим.Ниҳоятзўр-базўр
чиқди,“Илоё,оғзингданқорақонингқарқирабкелгур!Суякларинг
дўзахни ўчоғига ўтин бўлгур”,деб қарғаниб-қарғаниб кампирни
қўлтиғидан олди, мен оёғидан кўтардим, икковлашиб ўрнига
ётқиздик.
Кампирянағафлатуйқусигакетди.
–Қари,озғинбўлсаямоғирэкан-а,Дилбар?–дедимнафасимни
ростлаб.Угапимгаэътиборбермай,зардааралаш:
– Опа,ишингиз бўлса,қўнғироқ қилиб чақиринг,эшигимни
тақиллатибўтиришшартмас,–деди.
–Кечирасиз,шошибқолдим,қўрқибкетдим.Васвасадахаёлимга
келмабди,–дедимузрхоҳоҳангдагўёумас,менгуноҳқилгандай.
–Поччамнибуйрагиоғриётганэкан,малҳамсуртаётганэдим,–
дедикўзларининариолиб...
197
Мен“Малҳамсуришнибунақаусуллариямборэкан-да,отинча?”
дебниш уришдан ўзимни зўрғатўхтатиб,индамай хонамгакириб
кетдим...
Эй худо, охири бормикан бу кунларингни? Бунчалар хор
қилмасангмени...Бунима,синовми?Имтиҳонми буменга?Мен
кимманки,шунчаларкўпазобларгаташладинг?
“Эйфалак,чархингбузилсин,кимларгахорэтдингмени?!”
...Шукетишдаақлданозмасамяхшиэди...
***
6апрель
“Поччам”кетганданкейинДилбарбиланўтирибчойичдик.
–Дилбар,мензерикдим.Буердаўтиришданфойдайўқ.Мениш
излайман,–дедимдастурхоннийиғаётиб.
–Қаёқданизлайсиз?Чирсиллаганқаҳратондасизниқайсииш
кутибтурганэкан?Мазақилибқишданчиққунчаяшайвермайсизми
шуерда?Қорнингизтўқ,устингизбутбўлса.Ҳечким сизданпул
сўраётганийўқ,кунингизўтибтурибди.Опа,хўпденг,баҳордабирга-
биргаишқидирамиз.
– Баҳоргача тоқатим етмайди.Мен кўпчиликка ўрганганман,
югуриб-югуриб ишламасам,томирларим тортишиб қолади.Кейин,
уйдагиларгапулжўнатишим керак.Агарқишдадам оламандесам,
қишлоғимда онамни дуосини олиб ёнида ўтирардим,– бирдан
оилалиман,иккитаболам бор,деганим эсимгатушиб,– сандалда
жужуқларимни ачомла-аб,эртак айти-иб...– деб қўшиб қўйдиму
кўнглимбузилиб,кўзимданёштирқирабкетди.
– Бўлмаса,кампирни емишини бериб,“ухлатайлик”,кейин иш
излаймиз...Шошманг,қурилишдаМуҳиддинакамниқариндошлари
ишлайди.Шуларниолдигаборамиз.Зора-морасизбопюмуш чиқиб
қолса,–дедиубирозўйсурибтургач.
–Сизниямросажонингизгатегдим.Яхшиси,сизкампирингизга
қаранг.Ўзимчиқаман,–дебэтигимникиябошладим.
–Нимагабирданўзгардингиз?Ёкименданхафабўлдингизми?
Опа, худди ёш болага ўхшаб аразлайсиз. Дунёқарашингиз
гўдакларникидай,–дебкампирни“аллалаб”,кийинибчиқди...
198
Кета-кетгунча “почча”си билан ёшликдан бирга қатиқ ялашиб
ўсганини,ўзакасидан яқинроқ бўлиб қолганини ҳикоя қиларкан,
боёқиш умуртқачуррасидардигаучраб,кўпазобчекканини,хуруж
тутгандакелибмалҳамсурдирибкетишиниайтиб,бунданопасининг
ҳам хабардорлигини,мусофирликда оқибат қилиб туришни ўзи
тайинлаганиниатайкўзларимгатикқарабқайта-қайтатаъкидлади.
Сўнгбирдантаққатўхтаб:
– Ишонмаяпсиз-а?Майли,ишонмасангизишибкетинг...– деб
қийқанглабкулди.
Кўпгапёлғоннингустиниёпишучунишлатилади.Ёлғонҳарқанча
гўзал бўлмасин, унинг оқибати шунча хунук бўлади. Мен
эшитганларимдан кўракўрганларимгакўпроқ ишонаман,демоқчи
бўлдим,худодан қўрқмаган келиб-келиб мендан қўрқиб,ўзингни
оқлайсанми,дегим келди.Лекин,нимадейсиз,ўзбекчилик,ўзимни
ҳеч нарса кўрмагандек,ҳеч нарса сезмагандек овсарона тутишга
мажбурэдим.
Одамнингюзиофтобданиссиқ.
Автобусга чиқдик,метрога тушдик,кейин таксида Муҳиддин
яшайдиганжойгакелдик...
Атрофи тахта билан ўралган қурилиш майдони қишгарчилик
туфайлиҳувиллабётибди.Уч-тўрттавагондақурувчиўзбекларяшар,
Муҳиддинбуларгаишбошиэкан.
Гулханёқиб,қўлтоблабўтиргантўрт-беш эркакДилбарникўриб
ўрнидантурди.Уларданқайлиғинингвагоникалитиниолиб,мени
ичкаригатаклифқилди:
– Опа,манашуердаМуҳиддинакам келгуничаяшайверасиз.
Ижарапулибермайсиз.Ҳечкимсизгағингдемайди,менйигитларга
айтибкетаман,ишҳамтопибберишади.
Капалагим учибкетди.Яшаш учунмутлақошароитйўқ,вагон
қўлболапечдакўмирёқибиситилганиданҳаммаёқмоғорлаб,сасиб
кетган.Ювиниб-нетиш учункўчадагиумумийэҳтиёжхонагақатнаш
керак.“Хона”даанчаданбериМуҳиддиняшамаётганбўлсаям,ҳаво
оғирлигиданодамнингкўнглиозади.
–Йўқ,буердақололмайман!Шунчаэркак,ҳаммасибегона...
– Вой,мазақилибшу-унчаэркакниэркатойи,ягонамаликаси
бўлибюравермайсизми?Менгақолсажон-жондердим.
199
–Буларўзиишсизўтирибди-ку,менгайўлбўлсин.
– Иш топилса,қоласизми? Ҳозир,қараб туринг!– Дилбар
ишбилгиодамлардайдадилодимларбиланқўшнийигитлартомон
ўтибкетди.Бирозданкейинпахталиктўнкийганбиришчибилан
қайтибкелиб,менимеҳмондорчиликкаетаклади.Соч-соқолипатак
бойлаб,юзларисовуқдангезарибкетганитуфайлиёшинианиқлаб
бўлмайдиган тўртта ўзбек чакмонига ўраниб-қунишиб,дастурхон
атрофидаўтирарди.
Бирмаҳалўртагаиккитасополлагандарангпаргинаошқўйилди.
Биздек “азиз меҳмонлар” шарафига ароқнинг салласи ечилди.
Юрагимдақўрқувваваҳимаборгансариболалабборар,буердан
тезроқдафбўлиш дардидаэдим.Дилбарэсаузатилганпиёлаларни
бўшатиб қайтаришдан чарчамас,“Борган жойини обод қилсин!
Совуқдажудасиллиқкетади-дақурғур”,дебалёрайтиб,алқаб,шўр
бодрингкавшарди.
Бир вақт қурилиш бригадири – Муҳиддиннинг хўжайини
хўмрайиб кириб келди.Дилбар отасини кўргандай ўрнидан туриб
тавозебилан қуюқ салом берди.Бригадир бош ирғаб,тил учида
сўрашганбўлдихолос.Кейин“ишёқмасароқхўр”ларга“Ҳаттоитҳам
ётган жойини думи билан супуриб ётади,сенлар итчалик ҳам
эмассан!”дебўшқириб,ҳовлиатрофинитездатозалашнибуюрди-да,
оёқтагидагибўш шишаниданғиллатибтепибчиқибкетди.Дилбар
унингорқасиданюгургилабетиб,менучуниш сўради.Уилтимосни
охиригача эшитиб ҳам ўтирмай,“Бўлди,қайтиб ўзбекларни ишга
олмайман,ўзингҳам тезроқ туёғингни шиқиллат!”деди дағдаға
билан.
Яхшибўлди!Барибирбуерлардақололмасдим.Ажаббўлди!
Ошхўрларорқаваротданвайсаб-вайсаб,хўжайинтўхтаганзаҳоти
дамлариичигатушиб,майдоннисупуришгатушди.
Бизорқамизгақайтдик...
***
“Василиса”деган рангдор ёзув пештоқида ёниб-ўчиб турган
гўзалликсалониёнигакелгандаДилбаргўёуйидажўмракниочиқ
қолдирганиэсигатушганбекадайкўзлариниваҳималичақчайтириб:
200
– Опа,опа,менгақаранг,хоҳласангизбириш қиламиз!Ҳозир
ичкарига кириб сочингизни қирқтириб, бўятамиз. Нозаниндай
бўласиз. Кечки пайт мен одам чақираман. Пулни бетига
қарамайдиган, кўнгилхушлик деса ўзини томдан ташлайдиган
танишларимкўп.Сизрозибўлсангизбўлди,таништирибқўяман.Бир
йилгақолмайсизниуйлиқиламан,–деди.
Музлабқолдим.Тилим калимагакелмай,бақрайибтурганимга
“тақдиргатанберяпти,кўнгисибор”деганхулосагакелдими,энди
қатъийишончбиланбидиллайкетди:
– Иш қидирибюрмайсиз.Мана,сизгаиш!Кўчама-кўчаитдай
изғимайсиз.Менўттизбеш мингойликоламан,янаМуҳиддинакам
беради,биринчи эримдан ҳам улушимни олиб тураман.Бошқа
мижозларим ҳам кўп.Туғмасхотиннингнархиқанчаликбаландбу
ерларда,биласизми? Ҳар ой ўлдим деганда икки минг доллар
жўнатамануйга.Манасизгаиш!–деди“қойилмисан”деганоҳангда.
Юрагимбирағдарилиб,этимувишибкетди.Туш кўрмаяпманми,
дебҳайрон бўлибДилбаргақарадим.У худди ҳечким эплолмай
келганишнибирўзиқойиллатибқўйгандаймамнунқиёфадамағрур
турарди.
Дунёдапаст-баландаёлзотиникўпкўрганману,ўзигаўзинарх
қўйиболганхотиннибиринчикўришим.
Туғмасхотиннингнархибаланд,дейдими?Ундатуғмаганаёлнинг
баҳосиқанчабўларкан?..Ҳарҳолда,дунёбозоридабиттафоҳишанинг
нархибирбуханканонпулибиланбаравар,дебўйларканим.
Дилбарга муносиб сўз қидириб тополмадим.“Ўзинграсвойи
жаҳонбўлсанг,куйганохиратингникулиничангитибюрганбўлсанг,
энди мениям жаҳаннамга судраяпсанми,сифатларинг қаторига
қўшмачиликниям қўшиб олиб,“ҳунари комила” бўлмоқчимисан?
Нима бўлсангбўлиб ўл!Фақатменсиз!Мени тинч қўй!Мен хор
бўлишим мумкин,зорбўлишим мумкин,лекинудунё-будунёғар
бўлмайман!..”дебёзғирдим-у,фақатичимда,унсиз,товушсизайтдим-
да,шартўгирилиб,буурғочишайтондантезроққутулиш орзусида
жадаллабкетдим.
– Нимадан қўрқасиз, опа? Ким билиб ўтирибди? Шунча
қийналяпсиз,кимёрдамберяптисизга?Кимқизиқяптитақдирингиз
билан? – Дилбар мендан осонликча айрилмоқчи эмасди.Мен
201
қисматимниқарғаб,ўзимданнафратланибкетавердим-кетавердим,у
тилёғламаликбиланменитовлаш умидидатоғ-тоғваъдаларберди,
эчкиқасамларичди,охиритоқатитоқбўлиб,шартйўлимнитўсиб,
маҳкамқучоқлабтўхтатди.Шундатилгакирдим:
– Дилбар, бўлди, мени аврайман деб овора бўлманг...
Ўзбекистонгақайтаман...
***
8апрель
Олмосменгатешатегмаган,чиройлификрларнийўллар,менҳам
муносиб жавоб қайтариш мақсадида ҳикмат дурларини теришга
одатлангандим:“Бизҳаётимизнингмаълум бирқисминигинаярата
оламиз.Қолганларинитанлаганҳамроҳимизҳосилқилади...”
Бусўзларнингтубмоҳиятигаетиббормайтурибишқдардига
яқиндамубталобўлганмаъшуқагахосошиқиб,Олмосгазавқ-шавқ
биланйўллаганим аниқ.Аммобирқоракунда– мусофирчиликда,
хорликда ана шу ҳаётий хулоса “ярқ” этиб шууримда чақнаб,
“Ўқиганинг,уққанинг эмас,танангдан ўтказганинг фалсафадир”,
деган бошқа фикрни етаклаб келишини хаёлимга ҳам
келтирмагандим.
***
–Ўзбекистонданимабор?Жиннимибухотин?Ҳой,менгақаранг,
нимангизганозқиласиз,ўнеттияшарбокирақизбўлсангизамбошқа
гап эди.Ҳа,майли,хўп-хўп,бўлди,опа!Мен куйганимдан,сизга
қайишганимдан гапиряпман.Менга буишдан нима фойда?Агар
бировгақўшиб қўйиб соққаишламоқчи деб ўйлаётган бўлсангиз,
номаъқулбузоқнигўштиниебсиз!Менунақапастаёлмасман.Унча-
мунчаэркагингизнимардликдақочираман,хўпми?Тушундимсизни,
хўп,сизистаганишнисавобгарчиликкақидирибтопамиз,илтимос,
ўзингизни босволинг.Тамом,анави масалада оғзим қулф,мана,
қулфладим,–дебқўлибиланлабларинибураб“қулфлаган”бўлди.
Шайтон ёнингда,дейишади-ку,бирдан ғазабим сув ургандай
ўчдиюДилбарнингқилиғигакулибюбордим.
202
***
Йигиткишиўттизидабирайнийдидегангапбор-а?
Кенжаамаким шуёшидажўрабозликқилиб,худонингберган
куниуйигатонггаяқинкирибкеладиганодатчиқаради.Пешингача
ухлаб,кейинянадайдибчиқибкетаверади.
Янгамбечорақонбўлибйиғлаб,бобомгаарзидодқилибкелади.
Бобом амакимни чақиртириб,пойгакка ўтқиздириб қўйиб,ўз
отасинингзамонидан тушади.Қандай қилибпадари мардикорлар
рўйхатигақўшилибқолганию Оқпошшонинггўригағиштқалаб,ўрис
ўрмонидаПўлканшоирбилантермаайтишгани;Фрунзедеганжаллод
айроплан билан амирни тирқиратиб,раиятни чўчитиш учун Аркни
тўпгатутгани;немисгақаршиурушгаўнолтияшаракасикўнгилли
бўлибкетганию асиртушиб,Освенсимдапечкадаёқилгани;ўлмас
Сталинни маккор Берия нима учун заҳарлагани;қимматчилик ва
қаҳатчиликнингфарқи...ҳақидаузундан-узоқгапирибўтираверади.
Танбеҳқачонбошланаркан,дебтоқатитоқбўлганамакимюрак
бетлаб сўз айтолмай,муллаваччалардай қўл қовуштириб бош
ирғашданнаригаўтолмайди.
Бугун ўйласам,бобом раҳматли профессионал психологўтган
экан.
Вақт алламаҳал бўлганда амакимнинг бардоши чок-чокидан
ситилиб:
– Бўлди,тушундим,қайтибжўрабозликкабормаганим бўлсин!
Тушундим,оқшом тушиши билан уйда бўламан,рўзғорни ғамини
ейман,–дебтавбакелтирганигаменгувоҳбўлганман.
Амаким чиндилдантазарруқилаётганиаёнэди:ҳарбирсўзни
ҳижжалаб “алифбо”чи боладай талаффуз этаркан, қалқиниб-
қалқиниб кетар,мижжаларига ёш сизган бўлса керакки,бошини
ерданкўтармасди.Шундагинабобоммуддаогаўтди:
– Ҳарбиттагуноҳингбиттаризқингриштасиниқирқади.Сен
санғи,болангбиланхотинингнинасибасиниўтгаташлаяпсан.Халқда
боласидан қайтади,деган гап бор.Албатта,отасини ҳафталаб
кўрмайдиган,уҳақидаяхшигапэшитмайдиганфарзандотабезори
бўлмайМусоалайҳиссаломгақўзибўлармиди?
203
***
9апрель
Ҳаркимўзманзилигаўзитанлаганйўлданборади.
Нима ҳам дердим, пулдорлар, қулдорлар, “дилдор”лар
сайрайдиганзамон.
Лекин энг катта фожиа шундаки, мен ҳозирча ана шу
“булбулча”нинг ҳукмига бўйсунишга мажбурман. Биринчидан,
ҳужжатларим унингхобгоҳида қолган,қолаверса,Володя амаки
биланалоқабоғлагунчақаердадиряшабтуришимкерак.
Кўчада баҳслашиб,тортишиб уйга келсак,кампирнинг қон
босимиошиб,янақулабтушибди,бурниқонаб,кийимлариолабайроқ
тусга кирган,юз-кўзи шишиб,худди ёш болачалардек сирқираб
йиғлабётибди.
– Мен ўзим иш излайман десам... кампирингизга қараб
туришингизкеракэди,–дедимдилимхуфтонбўлиб.
Дилбар ярим қулоч докани сувга ботириб келди,кампирни
юзларини авайлаб артдим, сув ичириб, оғриқ қолдирувчи,
тинчлантирувчиҳапдорибердик.Кейиникковлашибкўтариб,ўрнига
ётқизибқўйдик.
Кампир карахт ҳолда қўлларини осилтириб ётар,кўкси сал
кўтарилиб-тушаётганинидемаса,ҳаёталоматисезилмасди.
КутилмагандаДилбарэркакчасўкиниб,кампиргатарсакитортиб
юборди.Менунингкутилмаганбуқилиғиданжаҳлимчиқиб:
–Одаммисиз,нимагаурасизбечорани?–дедим.
– Э,опа,булар ўлмайди!Бало ҳам урмайди жодугарга!Бу
сиздақаюмендақаларнинечтасинибошигасувқуяди...
–Дилбарой,–дедим қайнаб-тошибкелаётганнафратимнибир
амаллабжиловлаб,– буяминсон,қолаверса,шукампиртуфайлинон
еяпсиз...Буишингизхудогахушкелмайди...
Ужавобқайтармади...
***
Излаган одам имкон топар, излагани эринган – баҳона,
204
деганларидек,тушдан кейин суриштириб,катта бозорнингёнида
жойлашган озарбойжонларнингошхонасидан иш топдим.“Идиш-
товоқювадиган,супурибтозалайдиганчаққонқўлкерак”,дейишди.
Кунигабешюзрублданкелишдик.
Ўшакунипешинданкейинишбошлаганимучунучюзберишди.
Худога шукур...Телефонга пул ташлаб,уйдагиларга қўнғироқ
қиламан,онам,Шоираопамбилангаплашаман.
–Эртагаэрталабсаккиздакеласан,–дедиишэгаси.–Тушликва
кечкиовқатингменинггарданимда...
Володяамакигақўнғироққилдим.Янаўшааҳвол:ўчирилганёки
“ўчган”.
Дилбаручюзрубльишлаганимниэшитиб,оғзиникафтибилан
ёпиб,силкиниб-силкиниб роса кулди.Нечта танишию дугонаси
қўнғироққилганбўлса,ҳаммасигалатифақилибайтибчиқди...
–Опам-ей,опам,соддасиз-да!–дедиелкамгакафтуриб.
–Нега?Нимасоддаликқилдим?
– Қадрингизни билмайсиз!Ҳозир носвой пулига ишлайдиган
замонэмас!Кўчадаўтирганчўлоқгадойҳамсизданкўпроқтопади.
Жаҳлимчиқди:
–Бировларниҳаром-хариш ғазнасидананашуносвойпулиаъло,
хўпми?Ҳалолникамигахудобаракаберади.Эртагабешюзоламан,–
дедим...
– Ҳай,майли,ўзингизбиласиз,– дединиҳоятҳафсаласипир
бўлиб.
***
КечгиовқатданкейинДилбартелефониниҳозирлаб:
–Опа,сизнибиттасуратгаолай,–дебқолди.
–Менинимамнисуратгаоласиз?Ўзимкўзгугақараганикўнглим
чопмайди,қўйинг-е!Ўзикунимникўриб,бўларимбўлибтурибман.
–Кунингизганимақипти?Мениайтганларимгакўнмаяпсиз-да,
бўлмаса-ку,зўр яшардингиз,– Дилбар бош бармоғини ҳаволатиб
кўрсатди.–Диққат,оляпман,
“
ширин”дебтуринг,чиройличиқади.
–Ҳа,майли,менгаҳамўтказибберарсизкейин.Эссиздавримдан
эсдалик,дебкўрибюрийман.
205
– Агар эсли бўлганингизда мени йўриғимга юриб,там-там
бойвуччабўлардингиз,опагинам!
–Дилбар,менсизнингшахсийҳаётингизгааралашяпманми?
–Йўқ.
–Бўлмасасизҳамбурнингизнисуқманг!Ўзизўрғатоқатқилиб
турибман.
– Қийналиб пул топаётганингизга айтаман-да,опа.Нимага
тушунмайсиз,топганақчангизгаиккиўрамҳожатқоғозиямбермайди
-ку.
–Дилбарой,қадамингизкатта-ю,қаричингизкалта!–дедимяна
феълимайниб.
***
Мен орзиқиб кутган воқеа содир бўлди:учинчи уринишимда
Володяамакителефоняшилтугмасинибосди.
–Салом,бумен,Бонуман,–деярлиқичқирибюбордим.
Кейиналоқаузилибқолишиданқўрқиб,шоша-пишаСветабилан
бўлганҳодисаниҳикояқилабошладим...“Айиқполвон”бошиоғриб,
хунобиошиб,кимданаламиниолишнибилмайтурганэканмиёқизи
ўзқилмишинибошқачашарҳлабтушунтирганми,нимабўлгандаҳам,
етганжойимшубўлдики,уланж,бўғиқовозда:
– Жонга тегдингбаринг!Жин урсин ҳаммангни!Бор,йўқол
сенам!..–дедиюқизилтугманибосибқўйди.
***
10апрель
Йиқилаётган одам тиланчинингтаёғигатирмашади,чўкаётган
эса хасга... Мени ҳаёт уриб-суриб тор кўчага тиқиб қўйди.
Истайманми,йўқмишукўчаданкетишга,ҳамроҳтанлаш имконини
қидирмай,боригакўнибмутеларчайўлбосишгамаҳкумман.Букўча
мени каттайўлгаолибчиқадими ёки қашқапешонам янабориб
деворгауриладими–фақатЎзигагинааён...
Албатта,эскижойгақайтиш умидиузилганиниДилбаргаайтиб
ўтирмадим.Уруҳиятимдагисиниқликнипайқадичоғи,шаҳдамкелиб
206
қўлимдагикитобниолиб,ёпди-да:
–Опа,сизбирчўмилибчиқинг.Менкечкиовқаттайёрлайман,–
дедиишчанруҳда.
Чўмилибчиқиб,телевизўр кўрибўтирган эдим,упланшетдан
интернетга уланди.Бир муддатдан сўнг бизиллаган телефонини
кўтариб ошхонага кириб кетди. Мен бекорчиликдан унинг
планшетинитомошақилишгаўтдим.Биттапрофилдагиочиққолган
хабар остида суратимни кўриб қолдим.
“Бу опа ўзимиздан.Сал
довдирроғ-у,тарбияласа одам бўлади”,
деб ёзилган изоҳни ўқиб
иситма чиқиб кетди.Алам қилгани “ўзимиздан” дегани бўлди.
Наҳоткимендилбарларқаторигатушибқолганбўлсам?Ҳа,шеригинг
олақарғабўлса,емишинггўнгбўлади!Аммоменноиложликдану
биланбиргатурибман,лекиншерикбўлганимйўқ-ку!
Профильэгасиданжавобкелмаганёкиёзганбўлсаям ўчириб
ташланган...Эй худо,нима қилиш керак? Қаерга борай? Бўлди,
эртагаёқуйтопибкўчибкетаман!Озарбойжонларгаайтибкўраман,
бирортаниш-панишибўлса,сўрабберишар...
Планшетиниотибюбордим.
Бош чангаллаб ўтирсам, эшик тақиллаб қолди. Юрагим
типирчилаб, бесаранжом бўлиб кетди... Ишқилиб, бир балони
бошламадимибуманжалақи,дебхаёлимданўтказдим.
Инсоннинг ички сезгиси камдан-кам панд беради.Дилбар
ошиқиб эшикни очди,икки эркак узун-қисқа бўлиб кириб келди.
Биттасинитанидим,“биринчиэрим”дебаталганнусха.Ёнидагикўзи
олмакесак тераётган мўйловли йигитни “жияним Собир” деб
тантанавортаништирди.
Дилбар чой дамлади,йигитлар келтирган сомса,шашлик ва
ароқнидастурхонгақўйди...“Биринчиэр”ароқниочиб,қадаҳларга
тўлдираётганда Дилбар,менга коньяк олиб келмабсизлар,деб
аразлабтумшайиболди...Меҳмонларунгаортиқчапарвоқилмасдан,
бир-бирларинисийлаб,еб-ичибўтираверишди.Ниҳоятнафсиором
топган собиқ почча чап кафти билан оғзини тўсиб, тишини
гугуртчўпдаковларкан:
–БуйилянаЎзбекистоншармандабўлди.Ўл-а,карисларбилан
Тошкентдагиўйиндаўзигаўзиголурибтурибди-ю!Мазақилдим!–
дебкўзлариниқисиб,бирпас“ҳи-ҳи”лабтурди.
207
Менгапнимадалигинианглабулгурмайжиянилибкетди:
– Бизникилар футболчимас,ўйинчи!Уларни бозорга обчиқиб
араваторттириш керак.Футболни тепасидаўтирганлар ҳар битта
ўйинниманавингасотади,–уўртабармоғигабошмалдоғиниишқалаб,
фавқулоддафикрайтгандайатрофгакеккайибназарташлади.
Футболни тушунмайман,лекин уларнинг ўз спортчиларимиз
ҳақидагимасхараомузсўзларименгаоғирботди:
– Аста-секин-да,худохоҳласа,ёшларорасиданзўрларичиқиб
қолар...
Тоға-жиян гапирадиган қуённи кўргандай ажабланиб бир зум
менгақарабқолишди.
Вазиятниюмшатиш учунми,билмадим,бирданДилбарўтирган
жойидабирқимирлаболди-да,суҳбатгааралашди:
– Айтгандай, туманимизда ўқитувчиларни қама-қама
қилишибдими?
–Учтасинихолос.
–Нега?–дедимбеихтиёр.–Нимагуноҳиборэкануларни?
– Гуноҳи? Жинояти денг!Ҳаммаси намозхон экан,жумага
боришаркан.
–Шунгақамайдими?
–Қамайди.Режабор,топшириқбор,қамайди.Ўзимизамшунақа
қилардик.
–Ўзимиз?
– Ҳа,бизам ўша тизимда ишлаганмиз.Биламиз.Маза-да,
олдинига йўқ айбларини бўйинга қўярдик, кейин, ҳукмни
енгиллаштириш ваъдасини бериб патларини юлардик. Биздан
қолганини катакни хўжайинлари афвга туширамиз,муддатингни
қисқартирамиз,дебқоқиштирарди.Бизнес-датайёр...
–Сизунданимақилибюрибсизбуерда...тайёрбизнесниташлаб?
–дедимкесатиқнибекитмай.
Собиқпоччабиржойидасанчиқтургандайафтинибужмайтирди:
–Кетишгамажбурқилишди,–алам биланқўлсилтади,–э-э,
тарихиузоқ...
– Ўзиям сизнинг шарофатингиз билан қишлоқда бирор
қариндоши судланмаган,“кесилмаган”оилақолмади-ёв.Ўшан-чун
уйгаоёғимтортмайди.Борсамҳамтезроқсурворишпайидабўламан.
208
Душманингизкўп,билиббўладими,бирортасиўчингизнименданолиб
“Собиргажирбитибқолди,соғиш керак”,дебетказса,қарабсизки,
ертўлада яримўтказгичга айланиб ўтирибман-да,– Собир зўраки
ишшайди.Дилбарўзёқасинитутамлади:
–Худосақласин-е,юзинитескариқилсин!Унчаликмасдир?
– Сен нима деяпсан!Узоқ йили,роса тобга келган пайтим
Оқариқдабирфермернибуқасийўқолибқолди.Арзқилибкелганэди,
“Суюнчини олдиндан чўзинг,молингизбир соатдатопилади”,деб
элликдолларбадалигабутунқишлоқдагиўспиринларнийиғибкелиб
обдончиғириқданўтказдим...
–Бегуноҳболаларни-я?Янауялмаймақтанишингизниқаранг!–
давомига сўз тополмай,дудуқланиб қолдим. Аммо бу сафар
бирортасименингэътирозимгапарвоқилмади.Аксинча,поччаянада
илҳомижўшиб,овозиникўтарди:
–Тасаввурқил,юзгаяқинболаертўладабир-биригақапишиб,
сувсиз,нонсизиккикунўтирди.Ҳаммасинибир-бирпўстагиниқоқиб,
“Уюшгангуруҳжонлиқниўғирлаб,даланибирчетидасўйиб,лаҳм
жойини пуллаб,қолганини пишириб еб юборган”,деб жиноят
тарихиниёздирдим.Қиёмат!–шужойгакелгандапоччазавқитошиб
қарсакчалибюборди.–Росажиноийгуруҳ“фошэтиладиган”пайтда
ҳалиги фермер қайтиб келиб,“Узр,ака,адашибман,укам менга
айтмай қўшни қишлоқдаги фермерга ғунажинларини қочиргани
ижарагаберибюборганэкан...Бизнибуқаларнаслдор-да,харидори
кўп”,дебтурибди-ку!
–Ота-оналарнинимадебтинчитдингиз?–Дилбарсобиқэрига
иштаҳабилантермилди.–Узрсўрагандирсиз?
– Узр сўраган мелисани бандаси кўрганми? Профилактика
қилдик,жиноятолдиниолишучунтадбирўтказдик,дебқўяқолдим.
Кайфиятимрасвобўлди–разиллигибиланоғизкўпиртиришини
кўринг!Ёнидагиларни ҳайбаракаллачилигига қаранг!Шунақаларни
иқим суймайди.Индамай ўрнимдан туриб,бўшаган идишларни
ошхонагаолибкирибювабошладим.Дилбарортимданкириб:
– Мен хўжайинжон билан кўчага чиқиб коньяк олиб келай,
жияннибирўзизерикибқолмасин,опа,–дебилтимосқилди.
–Чарчадим,Дилбар,убиланниманиямгаплашардим?–дедим
ҳафсаласиз.
209
–Йигитгаайтасиз,уқалаб,сийпалабқўяди,чарчоғингизчиқади,
–дедиэшиккасуянганчатиржайиб.
–Мениўзингизгаўхшатяпсизми?
–Ҳазил,опа!Тезкеламиз.Қўрқманг,емайди,–дебпальтосини
кийибчиқди...
Менмеҳмонхонагақайтибкирдим.Дилбарчиқиш эшигиёнида
поччагайўлбераркан:
–Опа,жияннихафақилмангяна,–деббеҳаёларчакўзқисиб
қўйди.
– Йўғ-е,негахафақиламан?Менгаёмонликқилганийўқ-ку,–
дедим.
– Хўп,яхши ўтиринглар.Ортиқча шовқин қилманглар,яна
кампирим уйғонибкетмасин.Эрталабгачағингшибчиқадикейин,–
дебэшикниёпди...
Бизёлғизқолдик...Болачойқуйибберди.
–Ичмайман,–дедимупиёланиолибдастурхонгақўйдим.
–Камгап,тортинчоқэкансиз.Менгашунақаларёқади.Янгамни
қаердантанийсиз?
– Шакаржон опа таништириб қўйган эди,– дебман уопани
танийдигандай.
–Янгамбало!Шайтонгаямдарсберади,–дебўрнидантурди.
– Билмайман,– елка қисдим.Фикри-зикрим тезроқ Дилбар
қайтақолсаю хонамгакирибоғриганбошимнирўмолбилантанғиб
ётсам...Орагатиғизсукутчўкди...
– Одамнизериктираркансиз,гапирибтуринг,– дедиудераза
пардасинисурибташқаригақараркан.
– Нимадан гапирай?– сўрадим.– Достоевскийни “Телба”си
ҳақидагаплашамизми?
Уменгаанқайибқаради:
–Киму?Ўрисми?Девонами?
–Ёзувчи.
–Бизтарафдабировниустиданёзадиганларниёзувчидейишади.
Биттаёзувчиқўшним бор,ҳарқандайодамгалойчаплаб,ишини
чаппақиворади.Лекинтегмагангатегмайди.Мениҳурматқилади.
Борганимдасигарет-пигаретберибтураман.Сизчекмайсизми?
–Нима?Носчекаман!–дедимғазабимқайнаб.
210
У:
– Носкашгатортмаяпсиз.Менбиттадабиламан,қани,ҳидлаб
кўрай-чи,носчекадиганхотинниёнидатуриббўлмайди,–дебменга
яқинлашабошлади.
Менўрнимдантуриб,столнингнаригитомонигаўтиболдим.
–Келингэнди,худдиўнтўртяшарқизчалардайнозқиласиз,–
дедиуюзмускуллариучиб.¬–Лекинқадди-қоматингизгагапйўқ.
Мўрчамиён,мўрчамиён!Бўлинг,янгамайтдикимлигингизни...
Тутақиб,қалтираб:
–Оғзинггақарабгапир!Яқинлашма!–дедим ваўзимниҳимоя
қилишучундастурхонданпичоқми,санчқимиолмоқчибўлдим.
– Тўғри-да,бунча тарозига соласиз? – деб яна бир қадам
ташлади.
–Онангқаториаёлгашилқимликқиляпсан,эсингжойидами?!
Менсенўйлаганёмонхотинэмасман!
– Ёшнинимааҳамиятибор,нафасолсабўлди-да,– дебикки
ҳатлаб йўлимни тўсиб,чироқни ўчирди.Тамом бўлдим.– Бунча
ялинтирдингиз.Бўлингтез.Ҳозир келиб қолишади,– деб ёпиша
кетди.Жон ҳолатда силтаб ташладим.– Қуруқ қўймайман,азоб
бермангодамгабунча,–дебқўлигаэркберди.Қучоғиданюлқиниб
чиқиб,кампирётганхонагақочибкирмоқчибўлдим.Уянайўлимни
тўсди.Сенсираб,–Бунчанархингниоширдинг,нима,тиллоданми?–
дедитишғижирлатиб.
Нимадейишимнибилмайқолдим:
–Ўчировозингни,уятсиз!
ҚаниэндилаънатиДилбаркелақолса!
–Йўқнарсагаоворақилибнегачақирдиларинг!Менсенларгаёш
боламанми?Башаранггабирқара,олачипорбўлибётибсан!
–Менсенбаттолничақирганимйўқ!Итчақирсинсени!
– Ҳаққингнибердим Дилбарга,кам бўлсаайт!Беш мингниоз
десанг,янақўшаман!Ке,хомтеригажинурармиди!
Чидолмадим,чойнакни чой-пойи билан юзигақаратиботдим.
“Торс”этибнишонгатегди.У“войонам-а!”деббошиничангаллаб
ўтирибқолди.
Қўлимга кирган кийим-кечагимни қўлтиқлаб,ҳужжатларимни
қўйнимгатиқдимуўзигакелибулгурмаган“меҳмон”ничетлабўтиб,
211
кўчагаотилдим.
***
11апрель
СужибиланонасиОлмосиккимизникорейсчатаомларбилан
сийлаганемакхонадасуҳбатимизқизиб,қоронғитушибқолганини
пайқамабмизҳам.
Улартунгишаҳарнитомошақиладиган,Олмосмениуйгакузатиб
қўядиганбўлди.
Йўлда Сужининг талаффузида ўзбекча сўзлар бошқачароқ
маъногаоғибкетишиникулиб-кулибгапираётсам,тўсатданОлмос
иккалабилагимдантутиб,бағригатортди.Менэсанкираб,бирзум
ўзимни йўқотиб,беихтиёр унингкўксига бош қўйганимни билмай
қолдим.Буҳолатбирорлаҳзадавом этди,холос,тезўзимгакелиб,
қучоғиданюлқинибчиқдим-да:
–Бунимақилиқ?Уятмасми?–дедимтовушимтитраб.
Олмосҳаяжонданми,ҳарсиллабнафасолар,фақатбиргапни
такрорларди:
–Узр,билмайқолдим,узр,билмайқолдим...
Бирқарашдаунингбутуришикулгилиҳамэди.Лекинменўзимни
жиддийтутишгаҳаракатқилдим:
– Бизники тана севгиси эмас,демабмидингиз? Ишқ,соф
муҳаббат,поктуйғулардемабмидингиз?Илтимос,покизалигимизча
қолайлик...
Олмосқайтиббуномаъқулчиликниқилмади...
***
ЎшакезлариустозСалимаНазировабиргапайтганди:“Ҳаёт
шундайбешафқат.Одамодамгабўри...Ёйиқитибустиданбосибўтиб
кетасан,ёкисенийиқитишиб,янчиб,топтабкетишади.Агаренгилсанг,
ертепки бўлишга,камситиш ва ҳақоратларга чидайсан!Бўрилар
орасидабошқажонзотгажоййўқ.Ҳаётничидагангачиқарган!”
Уйгакелиббуфалсафанидадамбиланмуҳокамақилганимда:
–Одамларнимуносабатигақарабмуомалақилиш керак.Сенга
212
ташланмаганодамгасеннимаучунтиш қайрайсан?Ҳаётдашундай
вазиятларбўладики,ваҳшийликтерисиниэгнинггатортмасанг,тилка
-порақилибташлашади.Бу– ҳаёт-мамотмасаласи.Лекин инсон
дунёдаинсондайяшаши,имконқадарбировгаозорбермайўтиши
керак.Чоғингкелганишгабелбоғла,беҳудакучанишбелничиқаради,
агаркучингетмайдигантоифагадучкелсанг,униайланибўтишниҳам
ўрган.Охурибаландпасткашларниэсахудогасол!Энгодилҳакам
Унингўзи!–дебхулосаберганди.
АйнаншусаволниустозБаҳруллоАҳмадгаберганимдаубир
ривоят билан жавоб айтган эди: “Қадим замонда бир
донишманднингшогирдидарёдансуволибқайтаётса,отчоптириб
келаётган аскар унинг кўзасини бир қамчи уриб синдириб,ўзи
соҳилда қўниб,отини суғора бошлабди.Шогирд бола аскарнинг
важоҳатидан қўрқиб,ҳечнимадеяолмай,келибустозигабўлган
воқеаниайтибберибди.Шундаустози:
–Сенборибунгабиртош отибкел,–дебшогирдиниқайтариб
юборибди.Боладарёбўйигаборишгаборибди-ю,янааскарданчўчиб,
тош отолмайқайтибкелибди.Кўпникўргандонишманд:“Бор,ҳеч
бўлмаганда аччиқ сўз айтиб,аламингни тўкиб кел”,деб яна
жўнатибди.Шогирдбусафарҳам юрагидовбермай,нафасиичига
тушиб қайтибди.Устоз шогирдини учинчи бор “Ҳеч бўлмаса у
дилозорга ёмон кўзбилан қара,сал иззат-нафсингором олсин”,
дебди.Шогирдқўрқа-писаборибқараса,ҳалигисуворийертишлаб
ётганэмиш.Аскарҳордиқчиқарганиёнбошлаганпайтиилончақиб
ўлдирганэкан.Болакўрганлариниустозигаайтганида:“Биркўзасув
учунбиттаинсоннингўлимигасабабчибўлдинг.Ҳечбўлмагандауни
сўкибхуморингбосилганидаунганисбатанАллоҳнингғазабибироз
пасайган бўларди.Худо аскарнинггарданидаги ҳаққингни унинг
жонигақўшиболди”,деганэкан”.
***
Кўчагачиқдим.
Уй рўпарасидаги ўриндиққаўтириб,аввалигахўрлигим келиб,
кўнглимбўшагунчайиғлаболдим.
Кейинғазабимқайнади:Дилбаркелса,сочиниюламан!Бошини
213
деворга уриб ёраман!Уддалай олмасам,ҳеч бўлмаганда баш-
шарасинибежайман!Ҳарсафаркўзгугақараганидамениэслайдиган
қилибқўяман!
Шударғазабаҳдбиланузоқкутдим.Улардандаракбўлмади.
Ифлослар!Жирканч махлуқлар!Ўҳ!Нималар демади-я!Умримда
эшитмаган уятсиз гаплар!Афсус,қўлимга пичоқ илашмади-да,
қамалсам қамалай,ўлсам ўлай,қорниниёрибташлардим!Аттанг,
юзигатупурмабман-да!
Дилбаргақўнғироққилишучунчўнтакларимниқарасам,телефон
йўқ.Нимабўлсабўлдидебянанахсбосгануйгакўтарилдим.Шунча
эшикқўнғироғини босдим,тақиллатдим,тепдим,эшикочилмади.
Безовта бўлган ён қўшни чиқиб,“Ҳозир полиция чақираман,тез
кўзданйўқол,дайди!”дебкўчагачаҳайдабчиқдиватемирэшикни
силтабтортибёпди.Анаэндитамом!Ҳечйўқсазинадаўтирибжон
сақлашимкониданҳаммаҳрумбўлдинг!
Буердагиҳаммауйларэшигирақамларбилантилсимланган.
МенқишлоқишуниямДилбарданқизиқибсўрамаганман.
Кўнглим айниб, вужудимни титроқ босди. Оббо! Йиқилиб
қолмасам гўргайди...Совуқ қотабошладим.Сочим ҳали қуришга
улгурмаган экан.Энди сезилди.Уёқ-буёққаюриб,жиннигаўхшаб
ўзимга-ўзимгапириб,ўзимтинглардим:
¬ – ¬¬Ўл!Бу кунингдан баттар бўл!Сенга буям кам!Нима,
билмасмидингқачондир шундай бўлишини?!Билардинг!Билганда
ҳамжудаяхшибилардинг!Бирэмас,бирнечамарташу“хизмат”ни
таклифқилди.“Ютуқ”лариҳақидасенбиланўртоқлашиб,ўзйўриғига
солишгауринди...Индамадинг.Узил-кесилгапайтаолмадинг.Сукут
–аломатиризодебхулосачиқариб,ҳаммасиниўзиҳалқилди-қўйди.
Жуфтибиланчиқибкетаётибсенинимамақсаддақолдираётганига
очиқишорақилди.Шундаямтушунмадингми?Тушунганбўлсангнега
чиқибкетмадинг?Ититлигиниқилишинибилмасмидинг?!Қозонга
яқин юрсанг қораси юқишини-чи?...Билар эдинг!..Билиб туриб
индамадинг!Оқкўйлаккакуяюқтирмайқорақозоннингёниданўтиб
кетаман деб ўйладинг. Дилбар анойилардан эмас. Пихини
ёрганлардан!Бирнибериб,юзникутадиганлардан.Бунибиларэдинг...
У ҳамманарсанипулбиланўлчайди.Ўзига-ўзинархқўйганодам
сенга баҳо бичмайдими? Ўзининг охиратини, қадр-қимматини
214
ўйламагансенивиждонингни,шаънингниўйлармиди?..Синалмаган
отнингсиртиданўтма!Оттепкисиниоткўтаради,сенбубайталнинг
тенгимидинг?Анавиайғирҳам сениДилбаргаўхшаган“ҳожатбарор
хоним”дебмуомалақилди.Бунгаҳаққибормиди?Борэди,чунки
капалакнишеригикапалакбўлади.Эҳ,сенгина!Тенгтенгибилан,
деганҳикматниэшитмаганмисан?Эшитгансан!Эндикимданхафа
бўляпсан?Бировданхафабўлишгаҳаққингйўқ!
БуДилбардеганларининготаси,акасиёукасийўқмикан?Бор
бўлса,орини,ғурурини,номусивауятиниқаеригаберкитганэкан?
“Аёл– муқаддас,аёл– келажагимиз,аёл– гўрдибаломиз!..”деб
кўксига мушт урадиган эррайимлар кўклаб чиққанми? Ё ҳамма
олижаноб туйғулар қуруқ сўзга кўчиб,шеъру қўшиқларда қолиб
кетганми?
Ғалабабайрамикуниҳамюртигагапотибқўйганиучуниккита
давангирнитизчўктирибкечиримсўратганмиқтигиначеченболани
кўргандим.
Гапжасаддаэмас,юракдаэкан-да!..
Бўзчининг мокисидай бориб-келиб монолог ўқияпман-у,бир
кўзим йўлда...Худди ўғрига ўхшайман.Биринчи бор қулф бузган
ўспиринхавотирдақанчаалангласа,менҳамшундай...
Кўпкутдим,Дилбарларкелмади...Мазамқочабошлади.
Тезроқтунашгажойтопмасам,ўлигимкўчадақолишианиқ...
***
12апрель
Ўриснингқирчилламақишкечасигақаршиэгнимдакузгичакмон,
бошяланг,юпунтурибман.
Кўчадаодамсийрак,борлариҳаммениодамўрнидакўрмаслиги
тайин.Анаэндидодингнихудогаайт!..Қаерда,қандайқилибтонг
оттирасан?...Тонготармиканўзи?!
Шакаржонопаниқоралабборайдесам,ёнимдагипулйўлкирага
етмайди. Қолаверса, опанинг навбатчилиги тугаб, ижарауйига
кетгандир.Ҳеч бўлмаса телефон бўлгандаям бирорта танишимни
топармидим...
Ҳайҳотдайюртдабиттаодамучратаолмасанг-а?..
215
Бусовуқдақайсиаҳмоқкўчадаюради?
Тасодифан бирор эшик очилиб қолса кириб олиб зинапояда
жонимниқутқарамандеганилинждакўпқаватлиуйларатрофини
икки-учайландим...Бироқменшўрпешонагабукечабарчаэшиклар
тақа-тақберкэди.
Қўрқувданми,совуқданмиқалтироғимкучайди.Узоқ-узоқлардан
итнинг ҳургани эшитиляпти. Ўша ерлардаям менга ўхшаган
бенаволар кўппакларнингдиққатини тортиб,тунагани жой излаб
юрганмикан?..
Йўлчетидагиучтомонидеворбиланўралганбекат панароқ
кўринди.
Машиналарўтиб-қайтяпти.
Бироз ўтирдим.Йўқ,бу деворлар тобора авжга минаётган
совуққағовбўлолмайди.
Бошпана топиш илинжида атрофга синчков назар сола
бошладим.Чироқларикўзимниқамаштириббирмашинағизиллаб
ўтдиютезорқагақайтди.Уловданбирэркактушиб:
¬–Ҳа,уйингдазерикдингми,дўндиқ?Бирайлантирибкелайми?–
дедирусчалаб.
Қўрққанимданҳечнимадеяолмадим.Янақайтасўради:
–Кимсан?Нимақилибўтирибсанбуерда?
– Мен ўзбекман.Эримнинг ишдан қайтишини кутяпман,–
миямгакелганбиринчификршубўлди.
Умашинадаўтирганўртоғигабақириб:
–Димка,ўзбекэкан,¬–дейишибиланўртоғитушибкелди.
Иккаласи икки ёнимга ўтирди. Энди қўрқувдан қалтирай
бошладим.Димкадегани:
–Хоҳлайсанмибизбиландалаҳовлигаборишни?Эрингишдан
қайтгунчакелтирибқўямиз,–дедименгачамасолибқараркан.
–Эримҳозиркелади,–дедимғазабвааламдантитраб.
Машинаданбиринчитушганэркак:
–Нимагақалтираяпсан?Қўрқаяпсанми?–дебсўради.
Индамадим...Қўлинибошимгачўзди.Негадируради,дебўйлаб
билагиданқаттиққисибушладим.Ушеригигақараб:
– О-о,буни чайирлигини қара!Ўзбеклар кучли бўлади деб
эшитганман,– дея кулди ва,– сочингга хашак илашибди,йўқ,
216
сочтўғноғичэкан,синибқопти,и-е,қонми?–дебкафтимгақонталаш
тўғноғичимни қўйди.Ҳали анави ит билан олишганимда бошим
деворгатеккандайбўлувди,ўшандасиниб,бошимгасанчилсаҳам
сезмабман.Сочим ҳўл дебўйлаганим аслидасилқиган қон экан.
Жароҳатюзакибўлганидантездатўхтаганбўлсакерак...
Э худо!Буниси нима бўлди энди? Ақлдан озаман ҳозир...
Ёмғирдан қочиб дўлга тутилдимми? Итдан қочиб бўрига рўпара
келдимми?
Угапидадавомэтди:
–Йиқилдингми?Бировурдими?Негабошингқон?
–Сирпанибйиқилибтушгандим.Пайқамабман...
–Ҳа,сизларчидамлихалқсиз.Менибиттаўртоғимбор,ўзбекка
уйланган.Манабундайяшашяпти,вў!–деббошбормоғиникўрсатди.
–Бунименганимадахлибор?–дедим.
Уиндамайелкақисди.Димкабўлса:
– Тур,машинагачиқ!Эрталабшуергакелтирибқўямиз,хафа
қилмаймиз. Тушунамиз сени ҳам. Балки, пул учун шу ерда
ўтиргандирсан,–дебчўнтагигақўлсолди.
Ўрнимдансакрабтурибйўлгачиқибкетибман.
–Менфоҳишаэмасман.Айтдим-ку,эримникутяпман!–бақириб
йиғлабюбордим.Димкаментомонгааста-секинюрабошлаганди,–
Яқинлашма!Ўзимнимашинанитагигаотаман,–дедим телбаларча
ўкириб.
– Тинчлан,ўзингни бос!Тиш-ш!– деб кўрсатгич бармоғини
лабигабосиб,ёнимгаяқинкелди,–Агарбузуқбўлмасанг,буерда
турма.Балки,билмассан,бунақапайтдафақатфоҳишаларбекатда
туради.Яна,қизилчакмонкийиболибсан...Тушундингми?–уикки
кўзинибараварқисиб,“келишдикми”деганишораберди...–Эҳтимол,
сен ростдан ҳам эрингни кутаётгандирсан. Лекин бу ҳолатда
ёнингдан ўтган ҳар қандай одам сен ҳақингда биздай ўйлайди,
уқдингми?Йиғлама...Чоп,уйинггабор,¬–дебмашинаситомонюрди.
***
Қаерларданкелибқолдим-абупалакатбосганжойларга?Қаёққа
кетяпман ўзи? Қаерга борай? Ҳаммасига нуқта қўйиб,бирорта
217
машинанинг тагига ўзимни ташласаммикан? Жонимга тегди
ҳаммаси!..
Шунчаликҳам ширинмибужондегансабил?Ёкименқўрқоқ,
журъатсизманми?
Юриб-юриб,тўртқаватлиуйларёниданчиқдим.Қаниэндибути
айрижонзоткўринса...
Биттауйнинголдидаболалармайдончасиборэкан.Шуердаги
ўриндиққачўкдим.
Қишнингқиличиқайралганкечалардаҳамбуерлардаюлдузлар
порлар экан-а? Изғирин Гоголнинг Диканка қишлоғидаги
шайтонбаччадай чийиллатиб ҳуштак чалади, қор уюмлари
ўзимизнингбарханларгаўхшабуёнданбуёнкўчади.Кўрмаганкўз
ишонмайди–чиллаизимистондаҳамюлдузларкулиниэпкинялаган
саксовулчўғидайялт-юлтқилади.Аммобу“чўғ”ларнингтафтийўқ,
улардантутантириқолибгулханёқиббўлмайди.Бизнингюлдузларга
қарасанг,томирингга илиқлик югуради.Эсимга талабалик пахта
даври,лўппи-лўппиюлдузлар,қизларбилансайр,қўшиқларимиз...
тушибкетди:
Нақилдимсенгамен,ёрим,жамолингданжудоқилдинг?
Бошимгагардиғамничунчароғиосиёқилдинг..
. *
Чанг тўзони ёғдуда жилваланганини кўргандирсиз? Симёғоч
чироғиатрофидағужғонўйнаганчивин-ҳашаротларниэслатадими?
Ана энди буғдой туйилган жувозхона шипига осилган тошфонус
гирдидаги ун гардини тасаввур қилаверинг.Ишқ шарори тушган
сархушбошатрофида“гардиғам”анашунча!
Ташқариганурсочаётган деразаларўлчамидатўртбурчакқор
зарраларигирдобҳосилқилибайланади.Гўёфақатайнанманашу
нурафшонликдагинақорёғаётгандектуйилади...
Қуюн атрофимни бир уюриб,бўйнимга тикон уриб ўтдию
сесканиб ўзимга қайтдим.Бошимда не савдо-ю,калламда не
хаёллар...Чиндан эсим оғаётганга ўхшайди,худойим,ўзингасра,
ўзингтавфиқбер!
Эҳ-ҳе,баҳоргача ҳали қанча бор... Бизда ўрик олайганда
Московда кўклам бошланади. Кўрармиканман ўша кўкламни?..
Нималардеяпман,эртатонгнитирикқаршиолишнасибқилармикан...
218
Одамзод дегани ким ўзи,нимаўзи?У қандай жумбоқки,ҳеч
қандайалломааниқечиминиайтиббилмайди.
Келиб-кетмоқликнингмаъносинима?Ҳарҳолда,итдайеб,битдай
кўпайишэмасдир...
Ҳар қадамингда чоҳ,ҳар кадамингда гуноҳ,ҳар қадамингда
алдов...
Одамларнинимажинурди?
Менганимабўляпти?..
***
Бисотимдаги ҳамма кийимларни устма-уст кийдим. Битта
кўйлагимнирўмолдайтахлаб,бошимгаўраболдим.Аммоўранганим
билан совуқ суяк-суякларимни қақшатар,кулрангсочлари тўзғин
ялмоғиз юзлаб жуволдизини бор вужудимга урар, азобимдан
роҳатланиб,қаҳ-қаҳотибкуларди.
Сочиқларимниёстиқчақилиб,тиззамниқучоқлабқунишиббироз
ётдим...
Буўриндиқдаётибухлаббўлмайди.
Ўрнимдантезтурмасам,бўғотдагисумалакдайяхлашиманиқ!
Турдиму,кўзимниочолмайқолдим.Водариғ,инсоннингҳамма
аъзосимузлашимумкин,фақатқорачиқлариҳечқачонмузламайди
дейишарди-ку...
Йўқ,кўзэмас,намхуш киприкларим оғизданчиққанҳовурдан
баттаршувашиб,бирлаҳзагақовоқюмганимдамузлаб,бир-бирига
пайванд бўлиб қопти. Кафтимни кафтимга ишқалаб қизитиб,
кўзларимгабосиб,кўзёшиёрдамидакиприкларимниайириболдим.
Кўзочилишиучунёштўкилишишартэкан-да,акажон?
Майдончанингчетидашимолэртакларигамонандқурилганёғоч
уйчаборэкан.Анашуердаухлайман,дебкўнглимданўтказдим...
Тонготадими,йўқми,билмайман.Яхлаб,қотибқолсамёкиюрак
ҳунаркўрсатса...хайрухўш!Тонготарўзимнитириктопсам,уёғини
пешонамданкўраман...
Бирвақт“ғарч-ғурч”босилганқоровозиэшитилди.Туйнукдан
қарасам,иккитақораменгақарабкеляпти.АввалигаДилбарнинг
“меҳмон”лари дебўйладим.Яқинлашакелишгач,гапларидан ўрис
219
эканинипайқадим.Яланғочсувдантоймасдейди.Эндиқочмайман.
Олсажонимниолади-да!Қутуламанқўяман!
Барибир,эҳтиётшарттишим ковагидагиюзрублимниаёллар
“банки”гажойладим.
Шарпалар яқинлашиб,одам қиёфасигакирди:бир хотин,бир
эркакэкан.Саленгилтортдим,ҳарнааёлҳамборэкан-ку.
Эркаккулбамгабошсуқиб,меникўрдиюбиренгилсўкиниболиб,
шеригига“Буердакимдирбор”,деди.Аёлкелибҳейўқ,бейўқмендан
пулсўради.
–Қанча?Нимақиласанпулни?–саволимўтабемаъничиқди.
–Пивооламан,йигирмарубльчўз!
–Юзрублимбор,майдамйўқ,–десам,эркак:
–Нимақилибётибсанбуерда?Дайдимисан?–дебсўради.
–Дайдимасман.Адашибқолдим.Телефонимнийўқотибқўйдим,
шунга...
–Юрбизбилан,–аёлиягибиланйўлкўрсатдию менгақарамай
кетаверди.
Уларгасўзсизэргашиб,таваккалгатакяқилибборавердим...
Йўлдабируйнингдеразасинитақиллатибпивосўрашдиваменга
маънолиқарабқолишди.Мендарҳолэркаккачаппаўгирилиб,пулни
ёқамданчиқарибузатдим.
Уй эгаси “Насияга пиво йўқ”,дея дарчасини ёпаётганди,аёл
“Қарзгамас,бизникимдебўйлаяпсан?”дебпулникўрсатди.Сотувчи
норозиғудиллаб,иккишишапивоберди.Аёлқайтимнибехижолат
чўнтагигажойларкан,менгақараб:“Пивогатобингқалай?”дебқўйди.
Шу совуқда-я! Темирни тутсанг қўлинг қапишиб қолади.
Тупурсанг,тупугингергамузбўлибсанчилади.
Лекинҳамроҳларим биршишанингқопқоғинииккинчисибилан
кўтарибочиб,олинг-берингқилибсипқорибборишарди.
Иккинчи шиша оёқлай деганда кўп қаватли уйнингертўласи
олдидатўхтаб,пичатараддудланибтуришди.Кейинтакаллуфбилан
мениичкариундашди.
Ишқилиб,эрталабўзоёғимбиланчиқармиканманбуердан?
Иккиланибтўхтабқолдим.Аёличкаридан:
–Негақаққайибтурибсан,кир!Қўрқма,келавер,–деббақирди.
Зинадантушиб,эшикниёпдим.Зах,тамакивачирпитҳидидан
220
нафасолишнингиложийўқ.
Иккитабўлмачаданкейиндеразасиз,эшиксизқўшалоқ катта-
каттахонабўлиб,улардаиккиаёлваучэркакалоҳидаяшаркан.
“Тадбиркор”ларқаердандирўғринчатоктортиб,ҳам чироққа,ҳам
қўлболаэлектрпечгаулабқўйишган,уйшунингҳисобиданисияпти.
Эркаклар“кошона”сини биттачўлтоқ стол ваунингатрофида
даврақургантўрт-бештаҳархилдаврвадаражагамансубсуюқоёқ
курсиларбезабтурибди.Хонадоннингдиққатгасазоворзамонавий
қулайликлариданянабири–овқатпиширадиганясамаэлектрўчоқ
бўлиб,унингустидаярмиэрибмайишибкетгантемиртоватурарди.
Оёқостидагирангивааслиномаълум бўлганпалосустигақават-
қаватқалинқоғозлартўшалган.Ҳархиландозадагиайпарачопон-
чакмонлар уюми кўрпа-тўшак вазифасини бажаради чоғи.Бундан
ташқари,ювилмаган идиш-товоқлар,бўшаган шишалар,газет ва
тамакиқолдиқларикўзгаташланади.
Ичкарида ўтирган аёл билан эркак менга ўзларини Анна ва
Анатолийдебтаништиришди.КўчадатопишганимаёлнингисмиЛена,
йўлдошиникиАндрейэкан.Мана,танишибҳамолдик...
Жойўтажирканч,эгалариунданбаттарисқиртбўлса-да,кўчада
музлабўлишдан,бирортақароқчинингқўлидахомталаш бўлгандан
кўрамаъқулроқтопдим.Ҳа,жонширин...
Менгақайноқсувберишди.Кўнглимағдарила-ағдарилабирбало
қилиб ичдиму, бироз қалтироғим босилди. Лена устимга
эркакларнингрўдапоқорачопониниташлаб:
–Буникийибол!Совқотибсанжуда...БугунИгорьишда,унинг
жойигакирибухлайвер,–деди...
Берганхудогаёқибди,юзрублнингкучиҳалитарқамаган,ҳозир
менданяхшиодамйўқэди...
Танамгаиссиқўтиб,титроқаста-секинҳорғинликбиланбосилди.
Ҳаммаухлашгаётди.Негадирюрагимхотиржамуряпти...балки,
ёнимдааёлларборлигиучундир...
Ёстиққа бош қўйиб,уйқу билан олишарканман,ўзимга ўзим
истеҳзоқилибкулардим:“Эртагатонготади,албаттаотади,ишонинг,
Бонужон!Бечора қушнинг инини худойим солади,дейдилар-ку...
Шунисигаямшукур!Мингмарта,миллионмарташукур!
КуникечаВолодяамакинингҳайҳотдайҳовлисидакенгуйнинг
221
келинчагибўлибҳамҳаётданнорозиэдингиз.
Дилбарлаънатинингиссиқ ижаражойидаяшаётибундан кўра
осойишта,покизажойхаёлидаэдингиз...
Мана,чевархудойимтўғрилади-қўйди:каламуш инидайқўланса
ковакда,эсибутунҳарқандайодамкўргандаенгинидимоғигабосиб
ўтадиганчувриндиларорасидашуергаетишганингизгашукроналар
айтибётибсиз!
Бонужон,дадасинингэркаси,ҳолингизқалайэнди?
Художоним,илоёшукунингниҳамкўпкўрма...”
***
13апрель
Эрталабкўзимниочсам,ҳечкимйўқ.Рўпарамдаюмронгаўхшаб
бирбегонаэркакўтирибди...
Ётган жойимда салом бериб,“Сен Игормисан?”деб сўрадим.
Тасдиқ олгач,“Мен кеча кечқурун келгандим,сенинг ўрнингни
вақтинчаберишди,узр”,дебтурмоқчибўлгандим,уқўймади:
– Ётавер!Қаердан келдинг?Буерни қандай топдинг?– деб
тамакитутатди.
–Ленаопкелди...Қолганларқани?
–Уларишгакетган.
Бурним битиб,кўзим ёш ташлаяпти.Бошим тарсёрилайдейди,
қулоқларимбатанг...
–Шамоллагансан,ухла,–Игорьбирпиёлаиссиққаҳваберди-да,
ҳозиркеламан,дебчиқибкетганичаиккисоатлардақайтди.Қўлида
ҳапдори,нон,картошка-пиёз.
Мендориниичибуйқугакетдим.
Тўрткун дегандасал-пал ўзимгакелдим.Оёқларим шишгани
қайтиб,бош оғриғим қолди.Ўрнимдан туриб қарасам,столда
Игорнинггугуртқутисидан сал тикроқ телефони ётибди.Қувониб
кетдим.Эгасидан сўраб қўлимга олдиму,бирдан дами чиққан
пуфакдай шалвирадим-қолдим.Ҳамма танишларим телефонимда
исми билан сақланганидан ҳечам рақамига эътибор бермаган
эканман. Номлар қандай жойлашган, ҳарфлар қай тартибда
терилганигачаёдимдатурибди,лекинбирортарақамниэслолмадим.
222
Ишингтушсатўнғизни тоғаде,зора-мораДилбаргаулансаму
телефонимниобкелибберса,деганмақсаддаўзрақамимнитердим:
ўчирилган...Сўнггиумидимҳамўчди...
Терлаб-пишиб,жунрўмолиданбуғтаратиб,халтаортмоқлаган
Ленакирибкелди.
–Бугунишунчаюришмади,–дебўзиникурсигаташладиу.
Ўйлабўйимгаетолмайман...Буларшуафт-бошибиланқаерда
ишлашар экан? Нега бунақа жойларда яшашаркан? Қариндош-
уруғлари,бола-чақаларийўқмикан?
Хоналарни супуриб,идиш-товоқларни ювиб,бўш шишаларни,
чиқиндиларни қоғозхалталарга босиб, кўчага чиқариб қўйдим.
Нимаикитопсамҳаммасиниқозонгасолиб,макаронпаловпиширдим.
Кечкипайтолтикишигаатабовқатнисуздим.Биригаликопга,
бирига косага,бошқасига елим идишга...Ҳамма ҳаққига рози.
Мақтаб-мақтабейишди.БиринчиИгорьбошлади:
–Анаэндиаёлборлигимаълумбўптибизнисаройдаҳам,–сўнг
ЛенабиланАннагақараб,–ўргансенларҳамБонуданрўзғортутишни,
–дедиёғлилаблариничапиллатиб.
Ленақўлинизўрғакўтариб,“менгабарибир”дегандайқисқава
пасттовушда“аҳ”,дебқўйди.Аннаоғзитўламакаронбиланбир
нималардебчайналди-ю,гапинианглаббўлмади.Лекинавзойидан
Игорнинг луқмаси унга камситишдек туйилганини пайқадим.Бу
лутфнингаччиқоқибатиузоқкуттирмади:таом еббўлингач,Анна:
“Бас,эркакларгамаъқулэкан,бугунданбошлабиккимаҳаловқат
пишириш,идиш-товоқниювиш,хонанийиғиштиришсенингбўйнингда!
Албатта,ишданкейин!”дебҳукм эълонқилди.Эркакларбош ирғаб
тасдиқлашданнаригаўтишолмади.
Ҳа,бу“ғор”дагитўдадаматриархатҳукмронэкан...
***
14апрель
Эртаси пешинга яқин қароргоҳда фавқулодда жонсараклик
аломатипайдобўлди.Фаҳмиожизимча,хонадошларим қандайдир
ҳурматлимеҳмонларникутишгатараддудланабошлашди.
– Ароқ ўз йўлига,пивони кўпайтириш керак,шеф ароққаям
223
пивониқопқоққилади,–дедиЛенаИгорнингқўлидагипулгақараб,
–Гитлерҳам,Ленинҳамфирқасинипивохоналардатузган...Газагига
қоқбалиқ!
Уларнинг ўзаро гапидан қандайдир фирқа тузиш,сайловда
қатнашиш ваяқинкелажакдаҳокимиятниқўлгаолиш мақсадини
илғаб,дилимгағулғулатушди.“Оббо,йигитбўлсанг,сиёсатбилан
ўйнашма,қизбўлсанг,сиёсатгатегма,деганнақлборэди-ку.Бир
ками мухолифатчи тамғаси остида кафангадо бўлиб кетишим
қолувди”.
Ҳайтовур, булар сиёсат ишига ҳушёр эмасми, маслакдош
йўлбошчилариташриф буюргач,мениширинсўзбиланташқарига
чиқарибюборишди.Уч-тўртсоатертепиб,қонимниюрғизиб,майда
болаларгаэрмакбўлибюрдим.
Раҳнамоларкетишгач,ертўлагатушдимуянасиёсатчиларгахос
қизиққон баҳс-мунозарага гувоҳ бўлдим.Лена мен томон ола
қараганинисезиб,Анатолий:
–ЛенаПавловна,буямбизгаўхшаганйўқсил,балки,фирқамизга
номзодсифатидақарармиз.Бемалолфикрингизниифодаэтаверинг,
марҳамат,–дедизодагонларчалутфкўрсатиб.
– Эҳ,Анатолий Аркадьевич,биласизми,азизим,улуғруснинг
кўнгилчанлиги вабағрикенглиги унингэнгкаттадушманидир.Ҳа,
майли,нимадеётувдим?
–МисрдагизаббалинларасоссолганМаншиёт-Носиршаҳридаги
йўқсилларҳаракатиҳақидагаплашаётувдик.
– Уларҳам биздекнасронийэкан,имконқадартезроқвакил
йўллаб,биродарларимиз билан алоқа ўрнатишимиз даркор!Шу
тариқааста-секинбутундунёинқилобиниамалгаоширамиз!
–Йўқолсинолигархлар!–Аннакўпирибтурганпивошишасини
тўқиштиришучунузатди.
–Яшасинйўқсиллар!–Игорьузатилганшишагаоҳистачертиб
қўйди.
–Ўзбек,сенгафирқамизнизоминиберсак,онатилинггаўгира
оласанми?–ЛенаПавловнакўрсаткичбармоғибиланстолдаётган
биртахламқоғозганиқтади.
Ана энди ростмана уйим куйди! Мен шўрликни уюшган
жиноятчилартўдасиочиқдан-очиқҳамтовоққилиболмоқчи!
224
–Йўғ-е,мен...ҳалирусчаниям яхшибилмайман...сиёсийонгим
паст...тайёрэмасман...
– Қўяверинг,муҳтарама Лена Павловна,энг муҳими,унинг
ижтимоий келибчиқиши,бугунги даражаси ўзимизқатори.Вақти
келибтарбиялаб,тўлақонлитарғиботчигаайлантирамиз...
Ўзимниқўлгаолишга,ваҳимамнибосишгақанчауринмай,ички
титроқўпкамнибўғзимгакўтарарди.Қайсиинқилобхалққаёруғлик
олибкелган?
Биринчи имконияттуғилиши биланоқ бухудо урган халқаро
бузғунчиларбошштабиданжуфтакниростламаганномард!
***
15апрель
ТонгқоронғисидаЛенаоёғибилантуртибуйғотди:
–Ўзбек,тур,ишгакетамиз!
–Қаёққаишга?–кўзимнибирамаллабочдим.
–Тур,борсангкўрасан!
Қизиқ,қаердаишлашарэканбулар?
–Майли,фақатсоатсаккизгача,кейинўзимниишимгаборишим
керак,–дедим...
–Қаерга?
–Озарбойжоношхонасидаишлайман.Саккиздансаккизгача.
–Кўрамиз.Саккизгачабормисан,йўқмисан...
Йўлдан ўтиб,кейинги кўчадан шаҳармарказигақарабюрдик.
Ленабирўриндиқолдигаўрнатилганмахсусахлатқутиёнидатўхтаб,
титкилай кетди.Чиқинди тубидан елимшишада яримлаган пиво
қолдиғинитопибкўзларичарақлаб:
– Оҳ,ўзбек,қара,нимани қўлга киритдим? Ҳали музлаб
улгурмаганэкан,–деди-юданактопгантентакдайсевиниб,ҳузурдан
кўзлариниюмиб,ғўлт-ғўлтютди.
–Лена,ҳозиришгаборасан-ку,сенишуаҳволдақўйишадими?–
дедимтаажжубланиб.
–Янақанақаишга?Галварсмисан,ўзбек?Ишгакелдик-ку,–деб
қўйиб,бошқақутигашўнғиди.
Унингёнигакелдим:
225
–Нимақиляпсан?
Уқаддиниростлайтуриб:
– Нега довдирайсан? Овсармисан нима бало? Бу қутилар
хазинаниўзгинаси.Бахтингнишуниичиданқидир.Мениэгни-бошим,
устимдагиманавичакмонҳамшумўъжизалармайдонидантопилган.
Сеноқбилагойимниқара-ю!Бор,анавиқутинититкила,бировкелиб
ризқинггачангсолмасданбурункераклинарсабўлсайиғиб-терибол,
–дедибуйруқоҳангида.
–Ким?Менми?
–Ҳа,сен-да,ўзбек,ўзингникимдебўйлаяпсан?Аҳволинггабир
қара,менданбаттарсан,тезбўл!Бўлмасабугунҳечнимаемайсан,–
Ленаочиқдан-очиқдағдағагаўтди.
–Буменгатўғрикелмайди.Худокўрсатмасин,бирортаюртдош
кўрибқолса,шармандабўламан,унданкўраўлганим яхши,– деб
ўгирилибкетабошладим.
–Тўхта,сениўзбекларингҳамизғибюришадишуерларда,тўхта
дедимсенга!Қайгаборасан?
Индамай кетавердим.У ортимдан келиб,бўйнимдан қайириб,
чалқанчайиқитиб,босиболди.
Тасаввурқилинг,чиқиндилармайдонидабашарасиичкиликдан
бўғриқиб кетган увинтўда дайди мени йиқитиб,ваҳшат билан
вишиллабётибди.Яхшики,шаҳарҳалиуйғонмаган,кўчадазоғйўқ.
Дераза-перазадан кўзи тушган саҳархез “Иккита дайди насиба
талашиб,муштлашибётибди”,деганхаёлгаборишитайин.
Яқинда дард чекиб энди оёққа турганим сабаб Ленани
ағдарадигандармонимйўқ.
– Кўрнамаксан,ўзбек,ўша куни кўчадан сени топиб уйга
опкелмаганимда ўзинг ахлатни ичида тарашадай музлаб ётган
бўлардинг.Ҳечқайгакетмайсан!Аввалқилганяхшилигимниқайтар,
кейинўйлабкўраман!
– Қандай қайтарай? – бир амаллаб панжасини бўғзимдан
ажратдим,энди гапим тушунарли чиқди,– устимдан туш!Ана,
полициякеляпти.
У ётган жойида юк машинасинингқорасини кўриб,чалғиди
шекилли,ёнбошгаағдарилди.
Енгил тортдим.Ётган еримда хотиржам гаплашиб,келишиб
226
олмоқчибўлдим.
– Ленажон,яхшилигингучун каттараҳмат.Бир куни албатта
қайтараман.Ҳозирменгарухсатбер,ишимгаборай.Қайтишдапиво
олибкеламан.
–Майли,бор,лекинбилибқўй,бизданқочибкетолмайсан,–у
ўрнидантуриб,қўйнигақўлтиқибяшилпаспортчиқазди,–мана,қара,
ЎлмасКашшейнижонитухумда,ўзбекникиҳужжатда...Ҳечқаерга
кетолмайсан!
Шувазиятданимақилишимкерак?Нимақилаоламан?Буурғочи
айиққа кучим етмаслиги аниқ.Мабодо бирор нарса билан уриб
йиқитсам,кимдир кўрса,қамалиб кетишим ҳам ҳеч гапмас.Ўзи
кўрмаганимўшапанжараортиқолди...Бўшашдим:
– Ленажон,хўп,сенинггапинггап.Ишимгаборсам бўладими,
рухсатберасанми?
Ленажаҳлидантушди.Яхшигапгаилониниданчиқади.Пойчўкир
бўлибрухсатсўраганимунгачўчқаёғидайёқибкетди.
–Майли,бор,яхшиишла,саккизяримдауйдабўл...пивобилан,–
дебпаспортимниянақўйнигаурди.
***
–Ўрнинггабошқаодам олдик.Олтикунданбериқайдаэдинг?
Сени танимасак, билмасак, туғишганимиз бўлмасанг, абадий
кутолмаймиз-ку!Телефонгажавоббермасанг,нимақилиш керак?–
озарбойжон эркакнинг ёнига хотини келиб, менга ачинишми,
жирканишмикўзибиланбош-оёққарабчиқди-да,бурнинижийириб,
ҳавониқисқа-қисқаҳидлаб,гапқўшди:
–Мабодоишбўлгандаҳамсенибутурқитароватингбиланикки
дунёда яқинлаштирмасдим.Қайси гўрдан чиқиб келяпсан?Буер
ошхона,молхонаэмас,тозалик,гигиенадеганнарсаларбор,эҳтимол
эшитгандирсан,–аёлэндиавжгаминмоқчиэди,эрибилагидантутиб,
тинчлантирди:
–Бас,Адила,буям мусулмон,буям қардош.Зулм қилма!Бирор
фалокатгадучкепти,шекилли,бечора...
***
227
16апрель
Очиғини айтсам,мен бундан ортиқ такаллуфни ҳам кутмаган
эдим.
Чиқмаган жондан умид деганларидай,бир бош суқиб кўрай,
ҳайдалганбўлсам,бошқажойданиш топибберишар,деганўйимбор
эди.Аммо...менақлиожизўзкўринишимни,“турқитароватимни”
ўйлабкўрмаган,дайдиларорасидагиолтикунликҳаётнуқситуриш-
турмушимгаурибкетганинисезмаганэканман.
Шу қиёфада дорилфунунни тамомлаган олий маълумотли
филологман, китобсеварман, шеърият шайдосиман, “Ҳувайдо”
бобонингневарасимандесамкимишонади?
Бешйилолдинўзбекнингсарвқоматгўзалиэдим,бенуқсонқизи
эдим,ҳаммагасевимли,барчагаёқимлибетимсолсулувименэдим,
ҳусну чиройимга ўз опаларим кунлашарди,кўчага чиқсам мени
кўрганларнингсўзи оғзида қоларди,даврага кирсам бир муддат
жимлик чўкарди,бир вақтлар гўзаллик танловлари ғолиби эдим,
бахтиёрэдимки,ерукўккаишонмайдиган,тушимдаҳамқизғонадиган,
эртакларданчиқибкелганТоҳирдайсевгилимборэди...армонимйўқ
эди,деб айтсам кулгига қолиб,телба номини олишимга ақлим
ҳартугулетади.
Буерлардашунчакикунўтказиш учунюрганим йўқ,юзишувут
бўлибюртиданқочибкелганларданҳамэмасман,қишлоғимдамунис
онамбор,шаҳримдашўрпешонаШоираопамбор,қоракўз,қорақош
жиянларим жовдирабйўлқарабтурибди,шуларгакўмакберай,уч-
тўрттангаҳалолпултопай,инсонбўлибдунёгакелганимниўзимучун
оқлай...ғаразимшу...дегангапимгафақатмасхараваҳақоратжавоб
бўлишимуқаррар.
***
Йўлчетидагиўриндиққаўтирдим.
Бирдан ўзимни ниҳоятда ҳорғин,кераксиз ва қартайган ҳис
қилдим.Олдимданодамлардарёдекоқибўтяпти.Одамлардарёси
ичидабирқултумэътиборгамуҳтожман,одамгазорман.
Бошимнисуянчиққабериб,бирмуддатхаёлниозодқўйдим.У
228
қушкабиайлана-айланаянахотираларосмонигакўтарилди.
Бахтхуш талабаликнингсархуш кунлариданбиридаманашундай
ўриндиқданесабабдандиркечикаётганОлмосимгаилҳақўтирардим.
Балки,ўшанда ужудаям узоқ куттирмагандир,лекин биласиз-ку,
севган юракбесабрбўлади,лаҳзасанайди.У ниҳояткелди.Мен
сурилиб,кафтимниўриндиққақўйиб,жойкўрсатдим.
Келибўлтирдиюилкинчекибёниданжойберди...
Олмоснингдимоғичоғэди:байтнишавқланибшарҳлади:
–Қаранг-а,Бонужон,нақадарҳаётий!Бешюзйилўтсаҳамтирик,
мана,сизнингҳаракатларингизшусатрниэслатди...Қаранг,қандай
гўзалруҳийҳолат!
“Илкин чекиб...”Бу Лутфийданми ё Огаҳийданмиди? Кўпроқ
Навоийгатортяпти...
ҚаниталабаликдавридаврбўлсаюсимқоқибОлмосдансўрасам.
У беозор ҳазил аралаш “Ўткан кунлар”дан ўзлаштирма иқтибос
келтирмасмиди:“Негаҳечнарсагаетмаганақлингизшумасалага
келгандаҳам оқсайдур,Бону?Ахирбубайтфалоншоирнингфалон
девонидан-ку,эсизшунчасабоқ,эсизшунчасоч”...
Шууримдабирфикручарюлдузкабишуълаланиб,чақнабўтди:
тўхта...Навоий...Алишернингтелефонрақами...Ҳазратнингтаваллуд
санасисонтартибидатерилганди...
Ошхонага қайтиб,озарбойжон эркакдан телефонини илтимос
қилиболиб,титраб-қақшаб,ичимдадуоўқиб,худогаёлворибрақам
тердим.Аллоҳим меҳрибон:Алишербиринчичақирувдаёқуланди.
Менэканлигимнибилгач,“Бирдақиқа,ҳозир,йўлчетигатўхтаболай”,
деди.Озарбойжон тезроқ бўл,пулим кетяпти,дегандай тақалиб
қараб турса-да,Алишерга “Ўзингиз қайтарворинг”,деёлмадим –
алоқаузилибқолишидан,уқайтибтушолмаслигихавфиданқўрқиб,
бўлган воқеани,шароитимни имкон қадар қисқачавашошилинч
тушунтириб, қаердалигимни айтдим. “Ҳозир етиб бораман, у
ошхонанияхшибиламан”,дедиуҳамҳовлиқиб.
Ярим соатўтар-ўтмассариқ такси катта тезликда келиб йўл
четидатўхтаб,аллақандайсаросимаичидаАлишертушибкелди.
Машинагачиқдим.Уиндамайгазнибосибборар,ҳарзамонда
229
бош чайқаб,рулгамуштурибқўярди.Ниҳоят,ертўлагаетибкелдик.
Алишерўнгтомонгаёнбошлаб,машинасандиқчасиниочди-да,қора
тўппончани олди.Менингэсхонам чиқиб кетди.Саргузаштларим
қотилликбиланякунтопмаса,менидеббирйигитжувонмаргбўлиб
кетмаса,деганфикрдаунингқўлигаёпишдим.У:
– Қўрқманг,одамни ўлдирмайди,деярли ўйинчоқ,пневматик
тўппонча,–дебўзиниертўлагаурди.
Қулоғимдинг,машинадабетоқатўтирибман.Ҳарқалай,ўқовози
эшитилмади.Алишертезқайтибчиқди.Ленаҳали“иш”данқайтмаган
экан.Машинабоя“курашган”жойимизгақарабўқдекучди.
Тўдабошини тепароқдаги ахлатхонадан топдик.Қоп устида
ўтирибтопган-тутганларибиланўзинимеҳмонқилаётганэкан.Мени,
Алишерни,тўппончани кўргач бирдан ҳушёр тортиб,индамайгина
паспортимниузатди.
***
18апрель
–Чўмилиб,манавиларникийиболинг,опа,–Алишернингхотини
қўлимга каттагина сувқоғоз халта тутқазди, – кейин ўз
кийимларингизнихалтагажойлаб,кўчадагичиқиндиқутисигаташлаб
келарсиз...
Ҳовлиэтагидагиҳаммомгакирибборкиғуборларимданхалос
бўлайин деб узоқ чўмилдим.Очиғи,бундай ўзига тўқ,мулкдор
ўзбекни биринчи кўришим. Олигархлар, мафиозлар ҳақида
эшитганман-у,аммобирортақаддитикюртдошниучратмагандим.
–Бириш бор,Бону,–дедиэртасинонуштаданкейинАлишер
дўстона,–номихунуг-у,ишончлихонадон.
Турли “номи хунук” жойлардан юрак олдириб қўйганимдан
юзимдаҳадикпайдобўлдишекилли,уенгилкулибқўйиб,изоҳберди:
– Номи хунук деганим – лўлиларнингхонадони.Лекин бой,
тартибли,яхшиодамлар.Халқда“Лўлиниэшагинисуғор,пулиниол”,
деган гап ҳам бор... Биздан унча узоқда эмас, хабарлашиб
туришимизгаҳамўнғай.УкунименгаМакар“Бизгахизматчикерак,
сени ўзбекларинг яхши,ичмайди,чекмайди,қўли эгри эмас.
Шунақалардан бўлса топиб бер”,деганди.Ўзлари олтин бизнеси
230
биланшуғулланишади,тилладўконлари,заргарликустахоналарибор.
Тавба,лўлинингҳам яхшиси бўларканми?Булар қайда бўлса
товламачи,отўғри,фолбин,тиланчибўладидебўйлардим.Олам –
ҳодис,одам–турфа.Бўлсабордир,Алишеркафилиниолибтурибди-
ку...
– Кетдик,– дедим,– тезроқ борайлик,уям эгали бўлиб
кетмасин...
***
Иккитавақаликунгирадордарвозаданкираверишдахоразмча
долонга ўхшаган зал. Биринчи қават тўрида чол-кампирнинг
ётоқхонаси.Этак тарафида баскетбол майдончасидай келадиган
меҳмонхона.Янабиттачоғроқоилавийемакхонаҳам бўлиб,кенг
деразаданҳовлидагиустишишавандбоғнитомошақилибўтириб,
таомланасиз.
Ҳа,ҳовлидеганимизтомошақиладигандаражада.Турличинни
ҳайкаллар, осмонга сув пуркаган балиқ фавворалар, мовий
ҳовузчалардатиллабалиқчалардумлариниҳилпиратибшоиронаўйга
толган,тустовуқ,товус,қирғовулкабипаррандаларгердайибсайр
қилибюради.
Гулларубуталаргашуқадаришловберилганки,биттасиЭйфель
минорасини,бошқаларитурнақатортаборниэслатади.Бирарчага
гитара шакли берилган,бошқаси ечиб ўтлоққа ташлаб қўйилган
шляпанингўзгинаси.Хуллас,боғэмас,нақдажойибхонадейсиз!
Келганкунимуйбекаси–кўзларичақчайганқорамағизкампир
ҳарбирхонаникўрсатиб,букимгатегишли,кимгаатабқурилган,шу
вақтгачаким яшаганкабимаълумотларнисанабўтди.Шунингдек,
уйни безаб турган жиҳозлар қаердан келтирилган,нархи қанча,
буюмларнинимамуносабатбиланкимларсовғақилган,улароила
учун қай даражада қийматга эгалигини алоҳида мижғовланиб
уқтирди.
Чол-кампир кенжа ўғли Макар,келини ва тўрт яшар эгизак
неварасибиланяшаркан.
Каттаўғилларивақизлариуйли-жойлибўлиб,ҳарякшанбакуни
йиғилибкелишаркан.
231
***
19апрель
Биринчи кун тонг ёришмасидан кампир назоратида
ётоқхоналардаги кўрпа-тўшак жилдларини янгилаб, гиламларни
чангютгичда тозаладим. Кейин полларни ювиб, жиҳозларнинг
ғубориниартиб,хоналарнишамоллатибчиқдим.
Иккинчи қаватда жойлашган эгизаклар хонасидаги дунё
харитасидиққатимнитортди.Бухаритабиланменҳамболалигимдан
танишман. Айнан шунақасини дадам шаҳардан олиб келиб
дарсхонамиздеворигаёпиштирибберганэди.
Амакию аммамларнингқизлари ва тенгдош дугоналар билан
қишнингузункечаларидабиржуғрофийўйинўйнардик:айтайлик,
мен “Италия” дейман,харитага тескари турган Рухсора дарҳол
қайрилиб,“Рим”дебпойтахтиникўрсатиши,кейин“Рим”“м”ҳарфи
биланякунланганиучун“Малайзия”,“Миср”,“Монголия”кабидавлат
номиниайтиши,менҳамбошкентинидарровтопишимкеракбўлади.
Гоҳидаменингшайтонлигимтутиб,йўқмамлакатнингноминиайтиб
ҳаммасинингжиннисиничиқарардим...
Кампирнингайтишича,жавонлардаги ҳархил рангдаги юзлаб
қимматбаҳо тошлар АфрикаваҲиндистондан келтирилган бўлиб,
болаларруҳиятинитинчлантирарэмиш.
Унданҳам қизиғи,хонадателескоп,дурбин,микроскопваяна
менумримдакўрмагантурлихилтехникбуюмларқалашибётибди.
Буларбирпайтўғилларинингэрмагибўлиб,эндиликдаоилавий
мероссифатидакичкинтойларгақолган,улармурғаклигиданшундай
ускуналарга ошно ўсишса, дунёқараши кенг шаклланади, деб
тушунтирдикампир.
Ичимда,“Қойил,лўлимомо”,дебқўйдим.
Бухалқтабиатанялтир-юлтиргаўчбўлишинибилардим,лекин
кўзгуга ишқибозлигини энди кўрдим.Кийиниш хонасинингўзида
олтитакўзгу.Кийим-кечакларжавониэшигиям ойнаванд,безаниш
учун мўлжалланган тўмбалару камод ҳам ойнадор,дам олиш
хонасидаҳамгирдо-гирдойна...
Билдим,лўлиларкўзгугақарабфолочишади,янааллақандай
232
қорасеҳр-жодулимашваратларибор.
Деворларда ноёб ва қимматбаҳолиги яққол кўриниб турган
ромлисуратларқаторилинган.Буларягонанусхабўлиб,ким ошди
савдосидақозонилганэкан.
Ҳамма кийим-кечаклари Туркия ва Ҳиндистондан
келтириларкан...
Гиламларигаоёқ қўйсангизмайсадаюргандекботибкетасиз.
Мана,шерозигилам,манавиниситуркмани...
Лўли,лўли деймиз-у,бунақа ҳашам унча-мунча ўрис бойида
бўлмасакеракдебўйлабқолдим.
Дам олиш хонасидагииккитаэчкиҳайкалчасивабиркемача
эътиборимнитортди.Эчкичанингбириниқўлимгаолиб,уёқ-буёғини
айлантириб,тагидаги“999”тамғагакўзимтушиб,сергакландим.
–Ҳўппа!..–кампирбақиракетди,–тегма-тегма!Бубуюмларга
мениназоратимсиз,рухсатимсизболаларимҳамтегмайди!
–Нега?
–Синади,–дедиуқўлимданҳайкалчаниоларкан.
Мийиғимдакулгибиланкампиргаайёронақараб:
–Тилланинг“999”тамғалисиэгилади,букилади,бироқсинмайди,
–дедим.
– Сенбуниқаерданбиласан?Уйимдақанчахизматчияшади,
лекинбировишунитиллалигинипайқаганийўқ,–янақайтасўради,–
сенқаерданбилдинг?
–Бобомдабўларди...
Бобом раҳматлиэнгсоф тилла“999”муҳрлисибўлади,дегани
қулоғимда қолган. Мен кўрганларим кичикроқ чойнакнинг
қопқоғидай келадиган танга бўлиб,эҳтиёт юзасидан мум билан
қопланганэди...
Бир куни мактабдан келсам,бобом ерга ёзилган белбоғига
энгашиб,ниманидирсинчиклабтомошақиляпти.Бирқулоғиучган,
нимдошсополкўзаёнидаувадасичиқибкетганпахта,латта-путталар
сочилган.Чўнтак соатидай келадиган қора лаппакчалардан бири
пишган ёнғоқ пўстлоғидай ёрилиб ётибди.Бунима,деб сўрасам,
бобом индамай кафтини очиб,тўлин ойдай ярақлаган тангани
кўрсатди...Ўшанда:“Булараслтилла,муҳрийўғ-у,“999”дантозароқ...
Лекин зинҳор-базинҳор ҳеч кимга оғиз очма”,дедию бир зум
233
кўзларимгақаттиққараб,“Агарменияхшикўрсанг”,дебқўшимча
қилибқўйди.
Кампирбиринчиқаватгатушиб,тезқайтибчиқди-да,чўнтагидан
тангаолиб,менгакўрсатди:“Шунақамиди?”
Танидим,худдиўзи!
–Ҳа,–дедикампир,–бутангаиашраф,бухорийтилла...Жаҳонда
энгқадрлиолтиншубўлади...
Мен:
–Қандайқилиббизнингтангабуерлардаюрибди?–десам,у
айёронакўзқисиб:
–Будавлатсири,тилланингвалўлинингватанибўлмайди,–деб
тишлариниярақлатибкулди.
Кейинжиддийтортиб,ҳукмфармоликкаўтди:
– Бориб чўмилиб,уст-бошингни алмаштириб кел,болаларга
нонуштатайёрлайсан.
Эгизакларга ширгуруч,келинпошшо Ларисага сабзи шарбати,
Макаргақовурилганколбасаватухум,чолгақайнатилгансосиска
биланқораувилдириқ,кампиршогаэсасулиёрмасиданбўтқа...
Биттанонуштагашунчаҳаракатушунчахаражат...
Менҳаммаданкейинемакхонагакирдим.
–Нимахоҳласанголибеявер,музлатгичдатуновкуниАлишер
акангобкелганўзбекчаколбасабор,ҳаҳ,отинимайди-я,–кампир
пешонасигабиркафтуриболди,–ўшанданхоҳлаганингчае,бизга
тўғрикелмайди– отгўштиданэкан,барибирташлабюборамиз,–
кейин биттадан идиш-товоқ,қошиқ,санчқи ажратиб,мен томон
сурди,–бугунданбошлабманашуларсеники,гигиенагариояқил!
Ҳақиқатан,ҳарбиродам,ҳаттокиэр-хотинучунҳамалоҳидакоса
-ликоп бўлишини тўғри қабул қиламан. Алам қилгани, мени
давраларигақўшишмагани,ошхонадаёлғизқолибкетганимбўлди.
Эндикелиб-келиблўлинингқўлигақарабхорбўлибўтирсанг-а...
Лўлиямсениодамсонигақўшмаса,унданёмонийўқэкан.
Музлаткични очиб,ўзимга егулик изладим.Икки дона тухум
олдим.Қарасам,қайнатилганқазивамолтилиборэкан.Тухумларни
жойигақўйиб,уларданиккияпроқданкесдим.Кўкчойдамлаб,нон
олдим...
Бироқ негадир иштаҳам тортмади.Бир бўлак тилни оғзимга
234
солиб узо-оқ чайнаб,зўрға ютдим.Қазинингҳам бир япроғини
жилвирқоғозкавшагандайулунжимданбунисигаайлантирарканман,
негадирўзимгаўзимачинибкетдим.
Лайлакқор урибтурган қишнингсеҳрли кечасидаҳар қандай
ташвишданхолибиртўпшўх-шаддодқизалоқлархаритагабармоқ
сурибшаҳарқидиргандаҳечишимМосковгатушганмиди?
Иккиқатхотининиаравагақумғондайўтқизиболиб,яғирэшагини
беаёвсавалаббораётганМуродлўлиданчўчибонамниқучиболганим,
Гулшанопам менибаттарўтакамниёриб“Она,дадасиниэркасини
мўлтонини қопигасолибберайлик,эвазигаҳаммаолмақандимни
ташлабкетаман,деяпти”,дебқотибкулганиёдимгатушди.Кечқурун
акам дорбознингмаҳсисидайюзларитириш Муроджўгиданолган
пуфакниузатса,ушлашгаҳамтаъбимтортмай,қўлларимниорқамга
яшириб олган пайтим бир кун келиб шуларнинг эшигида чўри
бўлишимниўйлабмидим?
Дадамни,уйимизни,биргарўзатутганкунларимизниэсладим.
Ҳар рамазонда дадам икки жуфтқази олиб келарди.Ҳеч кимга
ишонмай,ўзиипбиланчандиб,айлантирибигнаурибчиққачпаст
оловдақайнатарэди.
Ўшапайтларибирортаопам ёкиакам билануришиб,аразлаб
нонуштақилмасам,онамдадамга:
–Дадасинингэркаситузтотмай,очқорингамактабгакетяпти...
–деса,дадамаввалигапанд-насиҳатқилиб:
– Ношукурчилик қилма!Худони қаҳри келади!Ношукурлик
қилган одамга худо ҳамма нарсани бериб,хотиржамлигини олиб
қўяди.Бирвақткелибоғзимдаошим,кўзимдаёшим,дебйиғлаб
юрматағин,–дерди...
Манаўшакун...Дадамайтган,менқўрққанкун...
Отасизнинготиоқсаркан...
Хотираларгирдобигағарқбўлиб,қазилиликопгакўзёшимтомиб
ўтирсам,кампирэшикданбошсуқиб:
– Нонуштага йигирма дақиқа вақт!Бўлмаса бошқа ишларга
улгурмайсан,–дедижаҳличиққандайбўлиб.
***
20апрель
235
Идиш-товоқларни ювиб,саранжом қилиб,чол ётган хонани
тозалашгакиришдик.Жилдиниалмаштириш учунқўшқаватёстиқни
кўтарсам,тагиданбиттакалтаавтоматватўппончакўринди...Чаённи
ушлаболгандайбирзумҳушимучиб,тўхтабқолдим,танамнимуздек
терқоплади.Аҳволимникўрганкампир:
–Буларрўйхатданўтганқонунийқуроллар,хавотиролма,–деб
таскинберганбўлди.
Бурчакдагижавоннингэшиклариниочибчанг-чунгиниартаётсам,
қуйиқутисидақисмларгаажратилганқурол-яроғларгакўзимтушди...
Қаерларгакелибқолдим?..
Кимларбиланяшаяпман?..
Буларқанақаинсонларўзи?..
Менинималаркутяпти?..
Миямдаайлангансаволлартинкамниқуритибташлади...
Тушликтайёрлашучуношхонагаўтдик.Биринчисигакарамшўрва,
иккинчисига картошка ва нўхатдан бўтқа ҳозирлаб, гуруч ва
маржумакқайнатиб,қўшимчасигамолгўштиданкотлетпиширдик.
Кампир келинидан невараларини сўради. “Бугун сал кеч
қолишдими?ИшёқмасДенисинггақўнғироққил!”
Денис – болаларга бириктирилган ҳайдовчи бўлиб,уларни
хусусийбоғчагаолиббориб,дарвозаолдидақўриқлабкутибтурар,
Макар ошпаз боғчахолаларнинг овқатига ишонмаганидан
арзандаларниуйгатушликучунолибкелтираркан.
Овқатни тайёрлаб бўлиб,жилдларни ювишга тушдим.Ундан
кейинкампирбирқучоқкийим-кечаколибкелибёнимгаташлади-да,
дазмоллашни буюрди. Ички кийимларгача дазмол босиб, ҳар
кимникиниалоҳида-алоҳидаўзхонасидагижавонигатахлабқўйиш
керакэкан.
Буердашахсиятҳам,ғурурҳамбиртийин.Ишданбўйинтовлашга,
талабларнирадэтишгаҳечқандайҳақ-ҳуқуқйўқ.Фақатиккитасўз
ишлатилади:чақиришганида–“Лаббай”,ишбуюришганда–“Хўп”.
Кутилмаганда дарвозахонада ўтирадиган қоровул кампирга
қўнғироққилиб,кимдирменисўрабкелганиниайтибди.Биргалашиб
чиқиб қарасак,Алишер Шакаржон опа орқали Дилбарни топиб,
телефонимниолибкелганэкан.Буменучунумримдагиэнгқадрли,
236
энгазизвакутилмагансовғаларданбирибўлди.
ТелефонимниёқишимбиланДилбарданбирдунётавба-тазарру
хатлариёғилибкелди.
Униқўйиб,дарҳолонамгақўнғироққилиб,ҳол-аҳволсўрадим,
Шоираопамбиланбоғланиб,гаплашиб,кўнглимтинди.
Бутелефон деган матоҳ аллақачон бизнингмуҳим бир тана
аъзомизга айланиб улгурибди.Усиз ҳаво етишмаётгандек,овқат
тузсизватахирдек,табиатбўёқларинийўқотганкаби,ўзимиздунёдан
узилиб,ғафлатдақолгандекмиз...
Ажаб, кўчада қуш сайраса, уйда мушук миёвласа ҳам
телефонингиз сизни чорлаётгандек туйилиб кетаверади.
Шунақамасми?
***
УчкунданкейинЗамирадеганаёлпайдобўлди.
У мураббийлигини тасдиқловчи ёрлиғини кампирга пешкаш
қилиб,эгизакларга энага “лавозим”ини қўлга киритди.“Лавозим”
деганимсабабишуки,буюмушроҳатижон:отнингкалласидаймаош,
бекорчивақтбирқоп,қиладиганишиэгизакларбоғчаданкелгач
кийимлариниалмаштиришуоб-ҳавогақарабкелинбилансайргаолиб
чиқиш...
Нега мен аввалроқ шуни билмадим,мен ҳам педагогман,
дипломим бордеганхудбинонаўймиямнитаталабўтди.Рости,кун
бўйичанг-ғуборгабеланиб,орадаошхонадаёғҳидлаб,кўчагаахлат
челагикўтарибчопибодамнафақатжисмоний,балкимаънавийҳам
чарчайди.
Қолаверса, Замирахонимнинг биринчи кундан димоғ-фироқ
қилиши,каминага бурнинингтагидан қараши,нигоҳини обқочиб
гапириши ғашимгатегабошлаган эди.Айтишича,ҳечқачон паст
ишларниқилмаган,Тошкентдаданғилламаҳовли-жойибор,пулучун
эмас,фақатмалака оширгани Московга келганулўлилар қандай
яшаркандеганмаънодақизиқиб,шужойнитанлаганэмиш.
Бор-е,дедим,эндисениямўйлабюрагимнисиқайми?
МенгадесаФиръавннингхотинибўлмайсанми!Сенўзаравангни
торт,менингғилдирагимгатаёқтиқмасангбас...
237
***
21апрель
–Бугунчолимнингмеҳмонларикелади,хизматдақоимтурасан,
бирортаси норози бўлиб кетмасин!Ҳаммаси тагли-тугли,жиддий
одамлар.Губернатор ҳам келади.Уни кимлигини биласанми?Ҳа,
балли!Уқдинг-а?
МеҳмонхонадастурхониниМакаркелтирганмаҳсулотларбилан
безадим.Ларисауниунга,бунибунгақўй,дебкўрсатмаберибтурди.
Катта-катта лаганларда баракали қилиб турли ошкўк,қуш гўшти,
пишлоқ ва колбаса қўйилди.Булар кўкпиёз ва саримсоққа ўч
бўларкан.
Қўйгўштиейишмайди.
Бурчакдагиғилдираклихонтахтаҳархилспиртлиичимликлар
биланлиқтўла...
Бирин-кетин меҳмонлар кела бошлади. Ҳаммаси басавлат,
кўпларихўппасемиз,баъзилариқулфсоқолқўйган.
Сочи тепага силлиқ таралган,кўзи кулиб турадиган кишига
ҳаммасихушомадқилиб,ҳарбирқадаҳсўзиайтганодам уйэгаси
қолибунингшарафигаичишнитаклифқиларди.
Қуриб кетгурлар паравозда туғилганми ё ҳаммомнинг
мўрихонасидами,ҳаммаси баравар кимўзарга тамаки тутатаркан.
Кулдонларни алмаштириб улгурмайман. Чой ва қаҳвани
янгилагунимчакулдонлардўмпайибқолади.
Қуюқ овқат тортилгандан кейин ҳаммалари ҳовлига чиқиб,
губернаторникузатибқайтишди.
Азза-базза бильярд ўйини бошланди.Пул тикиб,баҳслашиб,
жанжаллашиб, хохолашиб ярим кечагача соққа думалатишди.
Ўзларинингтилида мен ҳақимда ҳам бир нарсалар дейишганини
ҳаммаси менга қараб қолганидан сездим.Лекин назарларида
ёмонликаломатипайқамадим.
Соатўниккибўлди.Нимабало,ҳаммасихотинибилануришиб
кўчагачиққанми,бирортасикетамандемайди.Буёқдануйқуқора
булутдайбосибкеляпти.Эрталаббешдауйғонганим.Эртага...йўқ,
бугун яна шувақтда туришим керак.Ўлвор-е,дедимуҳеч кимга
238
индамай,хонамгакирибтаппаташладим.
***
– Тур!Негаталтайибётибсан?Нимагавазифангни охиригача
бажармадинг?Сенингишингнименқиламанми?!
Кўзимни базўр очдим, тепамда ялмоғиздеккина бўлиб
чақчайганчакампиртурибди.Соатгақарасам,учбўляпти.
– Шартномакелишувидаэрталаббешданйигирмабиргачаиш
вақтинг,дейилган эди. Мен ўн иккигача ўтирдим,бешда иш
бошлашимкерак,чарчадим...–дедим.
Кампирнингжиниқўзиди:
–Бууйдафақатменмулоҳазақиламан,менбуйруқбераман,мен
нимадесамшубўлади!–дебқўлимдантортибтурғазди.
Янақайтибётиболдим.
Кампир асабийлашганидан кўзлари ола-кула бўлиб кетди.
Бақириб,иккиқўлибиланбилагимдантортиб,бошларинисараклатиб,
жазавагатушибдодлади.Тирноқлариқўлимгаботди,тирсагимдан
қон сизиб,томчилай бошлади.Ўзимни ҳимоя қилиш мақсадида
кампирниитарибюбордим.Ахирбоссангизқурбақаҳам“вақ”дейди-
ку!
Кампир шайтонлаб қолди,аламидан турган жойида товуқдай
типирчилабсакради,қўлиникарнайқилибаввалэрини,кейинўғлини
қичқирибчақирди.
– Мени урди!Хизматкорим менга қўл кўтарди!– деб эрига
юзланди.Чоли қўл чатиштириб,толиққан кўзларини қисганча
бефарқтурганиданҳафсаласиқайтиб,ўғлига:
– Макар,бор,тўппончангниолибкелибманавиманжалақини
отиб ташла!Ўзим бости-бости қиламан...Онангни хўрлашларига
қандайчидайсан?!–дебкўзёшиқилди.
Макар лўличалаб бир нарсалар деди.Билагимдаги жароҳатга
ишора қилганидан у менинг тарафимни олаётганини тушуниб,
тўппонча ваҳимам босилди.Кампир жаврай-жаврай қўл силтаб,
хобгоҳигагумдонбўлди.Чолменгабирпасқарабтурди-да:
–Қизим,билагингниароқбиланартиб,боғлабол.Кимбиладибу
мегажиннинг тирноқларида қанақа вируслар борлигини,– деб
239
ўғлинингбўйнигадўстонашапатлабқўйди.
Макарменгатушунарлибўлсиндедишекилли,русчалаб“Ҳозир
хотинимгаайтаман,анавитарбиячиниуйғотади,ўшайиғиштирсин”,
дебиккинчиқаватгачиқибкетди.
***
22апрель
– Кўчадагихазонларнисупуриб,йўлнингучетигатўплабқўй.
Эртагамашинакелиболибкетади!–дедикампирэртасиқовоқосиб.
–Кўчанингишлариқоровулникиэди-ку,–менҳамтерсайдим.
– Кечабешданйигирмабиргачаиш вақтим дедингми?Менга
қара,дедингмиёйўқми?Бас,эндишувақтичиданимаиш айтсам
қиласан!Алишерингҳамбиртийин!
Бўйниданбоғлангансаркаш эчкидайсудралибкўчагачиқдим.
Аслини олганда,супуришдан осон иш борми?Ҳаммаёқ асфальт,
қўлингдақулингўргилсинсупургибўлса...Аламқилмасабўлди.Гап
шунда-да,аламқилганда-чи!
Жудауайтгандаражадаинсофиниямлабютганларданэмасман,
кечагихорликпаллам,ертўладагиабгорликвақтим ҳечам эсимдан
чиққанийўқ.Лекинхомсутэмганмиз-да...
Момақалдироқгулдирамагунчакўккақарамаймиз...
Шукурдегансўзшапалоқданкейинкелади...
***
–Меннонуштанихонамдақиламан,негадирэтим учиб,титраб
кетяпман.Бону,илтимос,олиб чиқиб берақол!– Макар менга
иккинчиқаватдансўзқотди.
Бугунякшанба.Лўличатаомилгакўракелинболалариниолибота
уйига кетган. Ҳадемай “бизникилар” ҳам Мамай лашкаридай
бостирибкелибқолишади.Қиёматнианаўшандакўрасиз!
Ларисанинг қизчалари ўпиб токчага қўйгудай,бирам ювош,
бирам ақлли,қанот битса фаришта мана шунинг ўзи,дейсиз.
Анавилар бўлса, икки гуруҳга бўлиниб, уруш-уруш ўйнаганида
ростакамқирғин-бароткўргандайбўласиз.
240
Хоналардаўқўрнидаолма,нок,норинжларучади.Бир-бирларига
тизиллатибсувсепишади,башараларигатортчаплашади...
Ана ундан кейин шўрлик Бонужоннинг ҳолини тасаввур
қилаверинг!Сувюқмас деворларни артган,гиламга сочиқ босиб
намини қочирган,тит-пити чиқиб кетган ёстиқларни ўз ҳолига
келтирган,ойналарниярақлатибдокасурган,ахлатчелаккўтариб
кўчагақатнаганким?Кимлигинияхшибиласиз...
Нонуштани патнисга жойлаб,юқорига кўтарилдим-у,остона
ҳатлабичкаригакирамандеганимдачапоёғимчетикўтарилибтурган
гиламгаилашиб,ўнгоёғимустиданбосиб,ўмбалоқошибберишимга
салқолди.Мувозанатнисақлаймандеганимдапатнисқалқиб,шакар
ватузсолинган кўвачалар,арчилган биржуфттухум,қовурилган
сосискаергатушибсочилибкетди...Тақсимчаларсинмади-ю,бироқ
шакардоннингқопқоғихонтахтаоёғигатегиб,нақдиккигабўлинди...
Анатомоша!Шуетмайтурувдиўзи!Кампиркўрса,теримгасомон
тиқади...Уф-ф,нимақилибқўйдим-а?Намунчаполписбўлмасам!
Серрайибқолдим.
КомпьютеркўрибўтирганМакарбирқарабқўйдиюишинидавом
эттираверди.Унгақараб:
–Кечирасан,нохосданбўлди.Атайқилмадим,–дедим.
Уелкақисибқўяқолди...
Йиғлаб-йиғлаб,“чаққон”лигим маҳсулотларини йиғиштирдим.
Шакарватузсочаласиданчангютгичнонуштақилди.
Қайтадантухум қайнатаётсам,кампириккинчиқаватдантушиб
келди.Саломбердим.Истар-истамасаликолди.Оббо,чаптомонидан
турдимибуқарға,нимабало,бунчаавзойибузуқ,сезибқолдимикан
дебкўнглимданўтказдим.
Макарменисотмади...
***
23апрель
“Кичкинтой-ширинтой”ларданқолганпачоқўйинчоқларуэзилган
-нетганмева-чеваларнингўзибирхалтабўлди.Унгакатталарнинг
чиқиндилариниқўшиб,иккихалтаахлатниташлабкелганикўчага
чиқдим.
241
Қуёш худди бобомнингбухори тиллосидай товланиб ботяпти.
Ўша тангаларни эслаганингда вужудингга қандайдир илиқ ёғду
югуради,лекин манави қуёшнингкампир кўзгуолдида ёқадиган
шамчаликҳароратийўқ.
Ҳовлидан элликодимчанаридаги сайҳонликдаЛарисабилан
Замира қизчаларни сайр қилдириб юришибди.Иссиқ кийимлар
кийганиданэгизаклартўлпоқпингвинларниэслатади.
Ларисаменикўриббош ирғабсаломлашганбўлди,Замираэса
ўзиникичкинтойларбилантиллашаётгандайтутиб,орқаўгириболди.
Халталарниташлашимбиланқайдандирбиржуфтдайдипайдо
бўлдию ментомонҳовлиқибкелабошлади.Бирқарашдабиттаси
Ленагаўхшабкетди,четланиб,размсолсам,хайрият,бошқаэкан.
Шоввозлар ҳовузга калла ташлагандай ўзини ахлатқутисига
урди.
Яна бир марта истиғфор айтиб қайтарканман,чўнтагимдан
телефонимниолиб,Шоираопамгақўнғироққилдим.Уёқданқизи
Дилдораолди.
–Онангқани,Дилдор?
–Қўшниникигачиқувдилар,чақирибкелайми?
–Ҳай,майли,ўқишингяхшими?Онангяхшимилар?Укангқалай?
–Яхши,ҳаммасияхши...
–Нимақиляпсизлар?
–Укамбилантушликқиляпмиз.
–Ҳа,нимаеяпсизлар?
–Шу...нон...
Бўғзимгатошдекнимадиртиқилди.Ўксибкетдиму“Кейиняна
қиламан”,дебтелефонимниўчирдим.
Ҳали ўзимга келиб улгурмай, чиқиндихона ортидаги
сайҳонликдан итнинг дарғазаб ҳургани, боланинг чинқириғи
эшитилди.Жонҳалпидаўшатомонюгурдим.
Бирушоққинаболанингетовидагипахмоқкўппаколдоёқларини
кўтарганчасилтаниб,вовуллабэгизакларгадафқилар,Ларисаердан
тошқидирганбўлиб“Йўқол!Ўлдираман!Ҳойбола,маҳкамушла!”деб
бақириб-чақирарди.Замирахоним эсайўл четидаги дарахтортига
бекиниболибдағ-дағқалтираб,“худойим”лабтурибди.
Менборкучимбиланэгизаклартарафчопдим.Етибборишимга
242
итнингзанжириболанингқўлиданчиқибкетди.Бошқачабўлишиҳам
мумкинэмасди.Хирсдайкўппакнихипчиндекболагаишониббериб
бўладими?
Иттўппа-тўғриқизалоқларустигаташланди.Менунингйўлига
ғовбўлиб,телефонимникафтимгақисганча,тумшуғиаралаш жон-
жаҳдимбилантуширдим.У“инғ”дегантовуш чиқазиб,чапгаоғдию
“ғарч”этказибболдиримдантишлабтортди.Ермузлама–сирғаниб
елкамбилантушдим.
Кўппакучун энди мен асосий нишонгаайланган,мени ғажиб
ташлашданбошқамуддаосийўқэди.Ётганжойимдабирлаҳзанажот
истабатрофгабоқдим,Ларисаболалариникўтарибқочибборяпти,
икки-учўспиринтиржайганчатомошақилибтурибди.
Кўппак бўйнимдан олмоқчи бўлиб оёқларини жуфтлаганча
ташланганэди,тирсагим биланҳимояланибқолдим.Унингсўйлоқ
тишлари кўз олдимдан чақмоқдай ярақлаб ўтди,юзимга илиқ,
шилимшиқсўлагисачраганинисезгандайбўлдим,бирнафасдансўнг
ириллаб,елкамнитишлаб,силталайбошлади.Хаёлимданўтганоний
фикршубўлди:“Мана,Бонужон,ажалингқаердаэкан...мана,кунинг
битди...”
***
24апрель
Кўзимниочамандесам,кучиметмади,қабоғимоғирликқилди...
Ўзим узу-ун қувурми,қуюнми ичида буралиб-буралиб учиб
боряпман.Шиддатзўриданкўзларимниюмиболганман,бироқҳув
олдинда бобом, дадам, “Ҳувайдо” бобо бир нималар деб
гапираётганини жудаям аниқ-таниқ кўриб турибман, фақат
овозлариниилғаёлмаяпман.
Бобом кулиб,қўли билан имлаб,“Келавер,келавер”,деб ўзи
қаёққадирғойиббўлди...
***
Кўзимниочдим:ҳаммаёққор,еруосмонсутрангтуманбилан
қопланган.Бошимайланибкетди.Айланаверди,айланаверди.Менга
243
қўшилиб бутун олам, коинот айланишга тушди. Атрофимдан
сайёралар ҳандалакдай бўлиб доира чизиб ўтаверди.Юлдузлар
бошимдан мушакдай сочилаверди. Қулоғимга эринчоқ, сокин
жарангдортовушларурилаверди:“ғу-анг-нг”,“ғу-анг-нг”...
***
Кўзимни очиб қарасам,қорақайин япроғига ўхшаган кулранг
шарпаларсузибюрибди.Бирдануларорасидададам бирзамонлар
менгасовғақилганқўғирчоқпайдобўлди.Унисочтолаларигача,
киприкларигача, лаъли жужунчасигача тиниқ-равшан кўрдим.
Қўлимничўзсам,чирпирабнарикетдию ҳувдўконёнидабечораҳол
турганмушфиқонанингбозоргасолинганхушбўйчақалоғигаайланиб,
катта-каттакўзларинименданузмайтураверди.Ажаб,болачанинг
билагидаги кўзмунчоқ ўрнидақоп-қораилон билагузукдекўралиб
олганэди...
Кимдир қўлимни оҳиста ушлади.Қарасам,дадам.Энгашиб
манглайимданўпди:“Шошилма,қизим,ҳечқаёққашошма!”
***
Бусафар атрофимдабир галаиттилини осилтирибиржайиб
ўтирганиникўрдим.Орасидаменитишлаганкўппакҳамборэди...
***
25апрель
Кечагидай эсимда:сувчечак аломатбергач,бобомникидан ўз
уйимизгаолибкетганидадамкелди.
Сочимни силаб,бобом билан бирпас суҳбатлашиб ўтирди.
Гаплариасосанқўшниқизчаларданюққанмуборакдардҳақида,бу
касалликни ҳар ким албатта бошидан ўтказиши шартлиги,йўқса
ҳаттоқабргатушганидан кейин ҳам суягигатошиши ҳақидаэтни
жунжиктирадиган мавзуда бўлди.Шу пайт ўймакор ёнғоқ эшик
ғийқиллаб қияладию акамнингтақир қирилган калласи кўринди.
Бобом“Оббо,бунингХурушшовдаюсниўзибўпти-ку”,дебкулди.
244
Ҳовлимизгаетишгаўн-ўнбеш одим қолганда,ерданчиқдими,
кўкдантушдими,жунларикигизгаўхшаббитибкетгансариқитпайдо
бўлиб,бизгаташланибқолди.Салорқароқдакелаётгандадам етиб
келгунчабизака-сингилнидеворгатираб,қуруқваваҳшатлиовозда
тинмай ҳовуллаб турди.Кейинги воқеа кўзолдимда икир-чикири
билан сақланиб қолган:дадам раҳматли катта-катта одим отиш
давомидаэгнидагитўқкўкчопониниечиб,қимирласактишлашга
шай турган кўппакнинг боши аралаш елкасига ташлаб,
курашчилардайбороғирлигибиланбосиб,думалатди.Кейинтўнга
ўроғлиқ ит бўйнини тирсаги билан эзиб, жондорнинг сўнгги
нафасигачақимирлашигақўймади.Фақатжонталашаётганбечора
“хирқ-хирқ”деганбўғиқтовуш чиқарганча,иккиорқаоёғидастлаб
тез-тез,сўнгборгансарисекинсилкиниб,охирдаоҳистаертирнаб,
қалтираб,ниҳоятбўшашиб,текқотди.
Чопиб чиққан онам яна қайтиб уйга кириб,бир коса юзида
қоракуясузибюргансуволибчиқди-да,аввалакамга,кейинменга
ичириб,юзимизга,бўйнимизгабармоқларибилансачратибсепди.
Ҳансирабелкасиданнафасолаётган,қоратергатушгандадам
чопониниажратиболаркан,“Мен-чи?Менгаямсувингданбер”,деди.
Косанингтагидақолгансувниўзбошиданқуйиб,акамгақаради:
¬–Мирхонд,ҳўллабқўймадингми?
Акам жавобўрнигаитнингиршайибқолганбошигатепибуйга
қочди.Дадамменгаюзланди:
–Ҳа,Бонужон,юрагингтушдими?И-е,негаэ-эндийиғлаяпсан?
¬–Бечораит...кўзлариниқаранг...уямйиғлаяпти...
***
26апрель
Ларисанингайтишича,ўнкунбеҳушётибман.
Янаиккиҳафтаданкейиноёққатурдим...
***
27апрель
Инсоннингумрйўлидаҳалқилувчибурилишнуқталарибўлади.
245
Ана шу ҳаёт-мамот чизиғида тақдиринг қай тарафга қараб
кетишитарбиянгга,фитратингга,ироданггабоғлиқ.
Мен атай қаҳрамонлик қилиш учун ит йўлини тўсмадим,
азбаройижужуқларнингҳимоясигабордим,агар,худокўрсатмасин,
кўппак бирортасини ғажиб ташлаганида менинг бу дунёда
юришимданмаъноқолмасди.Менбуишникимгадиряхшикўриниш,
ишончгакириш,пулишлашучунэмас,савқимбуюрганиучунқилдим.
Вассалом!
Аммошифохонадалигимдаёқменгамуносабатмутлақоўзгарди.
Ҳовлигакирибборарканман,чолтавозебиланбошэгиб,қўлимни
ўпиб кутиб олди.Кампир менингшарафимга ёзилган дастурхон
устидабугунданбошлабоилааъзолигигақабулқилинганимни,кимки
менихафақилса,жазоланишини,менгадафқилганкўппакўшакуни
қатл этилганини, бу даргоҳда хоҳлаган ишимни қилишим
мумкинлигинитантаналиэълонқилди.
Макарменгаминнатдорликсўзиниқидирибтополмас,Лариса
елкамданқучиб,бошинибошимгатегизиб,дўстликизҳорқиларди.
Зиёфатпоёнидасўнггирусумдагителефон,биржуфт“999”тамғали
билагузукватилласоаттақдимқилишди.
Мен“лавозим”данбўшатилганЗамиранингўрнигаўтказилдим,
мўмай маош эвазигаэмин-эркин яшай бошладим.Фаррошликва
ошпазликка оёқ-қўли чаққон иккита наманганлик қиз олинди.
Уларни назорат қилиш,бошқариш менингзиммамга юклатилди.
Иккови ҳам камгап,бор-йўқлиги билинмайдиган саришта қизлар
экан,тездаопа-сингилдекбўлибкетдик.
Эртакларга ишонмайсиз,мўъжизага шубҳа билан қарайсиз,
тўғрими?Менэртаклардунёсигабирҳатлабўтиболдим,дўзахдан
жаннатгатушгандайбўлдим.
***
28апрель
Кампирбиринчимаошимнитутқазди:мингдоллар!
–Букўп,–дедим,–ололмайман!
–Букам,қизим,–дедиу,–бизсенданжонқарздормиз.Керак
бўлса,оғзинггасиққанинисўра,Макаршузаҳотисанабберади.Ўлиб
246
кетишингҳам мумкинэди-ку...Бонужон,тортинма,сенўзимизники
бўлдинг.
ПулнишундайлигичаШоираопамгажўнатдим.Уқарздеболди,
акангчиқса,албатта,узамиз,тўйинггатўёнақиламиз,деди.
– Майли,яна юбораман,пулим кўп,бойвуччаман,– дедим
ҳазиллашиб, – қанча керак бўлса, сўрайверинг, илтимос,
укачаларимгаяхшиқаранг,едириб-ичиринг,камқилманг...
Опамжимбўлибқолди.
Сездим:йиғлаяпти...
***
Кунларсудралиб,ойларчопибўтаверди...
Вақтниосонватезўлдирадиганкушанда–интернет!
Гоҳида кун бўйи компьютерга мук тушиб ўтираман,дунёнинг
уёғидан кириб, буёғидан чиқаман, Сурияда қанақа қуроллар
синаляптию Шимолий Корея АҚШга нима дўқ уряпти,Месси
чемпионлар лигасида нечанчи голини урдию Суарес кимнинг
қулоғинитишлаболди–ҳаммасикафтимда.
Эрталабкўзочишим биланфейсбуккакириб,янгиликларбилан
танишаман,шоу-бизнес юлдузларинингнима еб,нима ичганидан
хабартопиб,бозорчи“шоир”ларнинг“виждонҳайқириғи”данбаҳра
оламан...
Аста-секин бу жозиб оламга асир тушиб,бангидай боғланиб
қолганимни идрок қилсам-да, найлайки, қўлим компьютер
тугмачаларигаюгурибкетаверадиганбўлди.
Ўзим ҳам профильочиб,менгаиссиқ-совуғийўқмасалаларга
ҳам аралашадиган, муносабат билдирадиган, тортишадиган,
тарафкашқидирадиганбўлдим.
Кимдирчетдаишлабюрганларниишёқмас,дорданқочганлар,
ватангадодеблойчаплаганэкан,бирамасабимқўзиди,ўзимнитирик
мисолқилибкелтирдим.Кўрганкўргиликларимниҳам яширмадим,
ҳарқандайшароитдаўзимгахиёнатқилмаганимниёздим.Озгина
мақтаниш бўлса-да,худоберганбиркуниқадртопганимни,ҳозир
моддиятюзасиданташвишим йўқлигиниЕвропасафаридатушган
суратларим биландалиллаб,саҳифамгақўйибқўйдим.Албатта,юз-
247
қиёфам аён кўринмаган,асосан ҳашаматли “турмушим”аксэтган
расмларнитанлабжойлаштирардим.
Шутариқағойибонадўстлар,хайрихоҳватанишларорттирдим.
Орадаэскиқадрдонларимҳамчиқибқолар,уларбиланхотираларни
ёдолибҳасратлашиб,кўнгилчигилимниёзардим.
Лопэтибкореяликдугонам Сужипрофилимгадўстликтаклифи
ташлабтурибди-ку!Анаинтернетнингкаромати!Йўқ,корейсчаунча
эсимдан чиқмаган экан, уям ўзбекчани унутмабди, беармон
гаплашдик.
Сужитурмушгачиқиб,ўғилчалибўпти,жудаямбахтлиэмиш.Бир
дунёрасмлариниюборди.Менҳамтарихимниқисқачаайтиб,“ҳусни
жамолим” учун истиҳола изҳор қилиб,маъқул суратларимдан
жўнатдим.УКореягатаклифқилди
,“Кел,биргаишлаймиз,яхшиҳақ
тўлашади,мен кафил”,
деди.Мен унга
“Майли,кўрармиз,лекин
ҳозирчатирикчиликжойида”,
дебёзибюбордим.
Ажойибкунларнингбиридапрофилимдакутилмаганбирмактуб
пайдо бўлди:
“Салом, мен эски қадрдонингиз Олмоснинг
курсдошиман,балкиэшитгандирсиз,исмимЁрмуҳаммад.Сизларнинг
ўртангиздаги муносабатдан яхши хабарим бор. У ўзининг
бахтсизлигини Сизнинг қадрингизга етмаганидан,ранжитганидан
дебҳисоблаб,адойитамомбўлди.Бугунунингҳаётиҳаётэмас...
Сиздан илтимос,Олмос билан боғланинг,у ҳозир Сизнинг
эътиборингизгажудамуҳтож...”
Бухатюрагимгағалаёнсолди.Янабошвоқсизсаволлармиямни
пармалай бошлади:нега? Нима учун? Нима бўлдийкан? Гулдай
хотини,ғунчадайқизчасиборэди-ку!
Дарров жавоб ёздим:
“Салом,илтимос,очиқроқ айтинг,унга
нимабўлди?Мумкинбўлса,телефонрақаминиберсангиз”.
У:
“Рақамини бераман,фақат мендан олганингизни айтманг.
Биласиз-ку,у жуда ориятли,мағрур йигит.Қўнғироқ қилсангиз
олмаса керак,чунки гапиролмайди.Яхшиси,СМС ёзинг.Рақами:
[phone]”
Мен:
“Раҳмат!Лекиннимаучунгапиролмайдидейсиз?Соғлиғи
ёмонми?”
У:
“Ҳа,ёмонмас...жудаёмон...оғир”.
Мен:
“Очиғиниёзаверинг”.
248
У:
“Саратон...Қизилўнгачсаратони”.
Мен:
“Худоасрасин!Нималардеяпсиз?Тавбаденг!”
У:
“Нимадей?Алдаймисизни?Бўпти,соппа-соғ,отдай!”
Мен:
“Негааччиққиласиз?Менингаҳволимнитушунинг!Умен
учункимлигинибилсангизкерак?”
У:
“Билганим учун сизга хатёздим.Олти ой бўлди,тўшакка
михланиб ётибди.СМС ёзинг,илтимос.Биламан,ундан хафасиз,
фақатодамгарчиликюзасиданиккиэнликхатёзинг”.
Қўнғироққилишгаюрагим бетламади.Олсабирбало,олмаса
минг...
СМС ёздим:“Ассаломуалайкум,жумамуборак!МенБонуман,
Сизниизлабтопдим.Соғлиғингизяхшими?Оилатинчми?Қўнғироқ
қилсамбўладими?”
Ҳарбиттасўзниқайта-қайтатарозидатортиб,ранжитибқўймай,
озоретмасиндебтанлаб-танлабёздим.
Ҳадегандажавобкелавермади.
Кўнглимниваҳмбосди:кечқолганбўлсам-а?
***
29апрель
Бугунэгизакларнингтуғилганкуни.
Эрталабдануларниясантириб,шаҳарайландик,дўконкездик.
Муштдекбўлишса-да,нарсатанлашадиқақажонлар.
Бойларучунмўлжалланган“Болалардунёси”бозоригакириб,яна
бирборпултопибақлтопмаганбандаларгабеш кетдим.Худдишу
кўйлакчаоддийдўкондаўндоллартурса,буердаўнбеш баравар
қиммат.Савдолашмай-нетмай,ёрлиғигақарабпулинитўлабчиқиб
кетишяпти азаматлар!Унақадесам,одамгамуносабатҳам шу-ку:
“Сенфалондаврадаюрганингучунқийматингбаланд,сенэсаэски
бозорданхаридқиласан,бекорчисаломимйўқ...”
Эгизаклар бўйларидан баланд “Барби”қўғирчоғини танлашди.
Лариса киприк қоқмай бир даста ақчанинг баҳридан ўтди.Бу
маблағга қишлоқда узунқулоқ тўй қиласан одам. Ҳа, майли,
бировнингчўнтагидагипулнисанамаймиз.
Қайтишдақизалоқларқўғирчоқлариниқучоқлабухлабқолишди.
249
ЭсимгаўзимнингБонучамтушди.
ТахминанманашуЛораваЛарабилантенгдошпайтимтуғилган
кунимдаросаёмғирёғганди.
Ўша даврда совға-салом,дастурхондан кўра “Бугун сенинг
туғилганкунинг”,дегангапнингўзиқувончлиэди.
Кечки пайт кийим-боши шалаббо дадам эшикдан кирасолиб
“Қанидадасинингэркаси,буёққакелсин-чи,дадасиниўпибқўйсин-
чи”,дебчўнқайибқучоғиниочди.Чопқиллаббордим.Дадамбошимни
силаб,юзларимданўпди-да,қўйниданмалласочқўғирчоқничиқазиб,
қўлида ағдариб “йиғлатиб” кўрсатди. Ўйинчоқни олиш ўрнига
суюнганимданхонабўйлабқуёндайдикиллабчопибман.
–Қани,буқизчаганимадебисмқўясан,Бону?–дадамонамга
маънолиқараболди.
–Бону!
–И-я,буямБонубўладими?БируйдаиккитаБонуми?
–Ҳа,иккитабўлади.Менкетсамуйдабуқолади.Йўқ,уямбирга
кетади!
Ҳаммамириқибкулди.Ўзимҳам.
“Бону”ни қўлимдан қўймайман, кечаси қучоқлаб ётаман,
опаларим “Биркўра-ай”,дебялинсаҳам бермайман,чункиухафа
бўлади,йиғлайди.Уменингэнгяқин,энгяхшиўртоғим.Менбилан
нарсаталашмайди,уришмайди,юлишмайди.Фақатюзтубантушса
“инға”лабйиғлайди,холос.
Бир ҳафта ўйнадимми,бир ойми,эсимда йўқ,бир куни уни
йўқотиб қўйдим.Қидирмаган жойим қолмади.Ҳаммани оёққа
турғаздим.Каттаопам“Қўшнинингкучугикўтарибкўчагаолибчиқиб
кетди,қувиб етолмадим”,деди.Кучуги бор ҳамма ҳовлини акам
биланайланибчиқдик,топилмади.Дадамросаачинди:“Хафабўлма,
қизим,кейингитуғилганкунинггаунданяхшисиниолиббераман”.
“Йўқ,унданяхшисийўқ,ўзиникелтирибберинг!”
Орадананчавақтўтиб,дадамтомсуваганичиқиб,қўғирчоғимни
топибтушди.Уқуёшдаўнгиб,рангиўчибкетган,юзларитарам-тарам
ёрилиб, пўст бойлаган, ёмғир-шамолларда униқиб, киприклари
тўкилган,кўзларигақумтўлиб,бўрсиқиб,хунугичиқибкетганэди.
Сочигатароқ урсам,тагидан кўчибчиқди.Буменинг“Бону”м
эмасэди.Онамнингбағридатонггачайиғлабётиб,эрталабухлаб
250
қолибман...
Унитомгакимотганбўлсаэкан-а?..
***
Акамқўнғироққилди.Ишларияхшиэмиш.
Онамга,янгамгаалоҳидапулжўнатибди.
–Икковларигабирхил–тенгжўнатгандирсиз?–дедимпичинг
аралаш.
Акам довдиради.Ўзим ҳам ёмонман-да.Пул юбориш ўрнига,
қарзгаботиб,муаммояратишиҳаммумкинэди-ку.Шукур,ақлбитиб,
озроқбўлса-даонамниўйлабди.
Умуманолганда,янгамгакўпроқаташитўғри,болалариейман-
киямандеганёшда.Олдиндақаторлашибтўйлартурибди,уй-жойни
одамбашарақилишкерак.
–Бону,бобомтушимгакирибди,қўлидакоса,менгаузатиб,ма,ол,
Бонугаберасан,дейди.Қўлимгаолсам,косатўлатош.Сумалакка
солинадиган майда тош. Нега тушимга кирдийкан? Кўкламда
бағишлабсумалакқилсакмикан,Бону?
Менингхаёлимбошқаёқдаэди.
***
30апрель
Еганим ичимгатушмайди,юрагим зиқ,иккихаёлим телефонда.
Акам қўнғироқ қилди, Шоира опам сим қоқди, онам билан
гаплашдим,Алишерҳол-аҳволсўради,Дилбарузрсўрабхатларёзди,
иккимартакимдирадашибтушибқолди...
Фақат...Олмосдансадойўқ...
Юрагим қайнаб,Ёрмуҳаммадгаянахатёздим:
“Тинчликми?У
жавоббермаяпти...”
У:
“Кечакўрганиборгандим,аҳволижудаоғир,хотинибошида
йиғлабўтирибди.Бечораалаҳлайдихолос.Кўнглингизгакелмасину,
келин ҳам айтди,нуқул Сизни йўқлаб сандироқлаб чиқармиш.
Гаплашишнингимконибўлмади.Ўзигакелса,ёзибқолар...”
Мен:
“Уқаердаётибди?Қайсишифохонада?”
251
У:
“Бошда Тошкентга олиб боргандик.Икки ойча нур билан
даволашгауринишди.Кейин,фойдасийўқ,дебуйгақайтарворишди.
Ҳозир ўзимиздаги шаҳар шифохонасинингсаратон касалликлари
бўлимида...”
Мен:
“Ростини айтинг,тузалишига умид борми?Нима қилиш
керак?Балки,пулкеракдир?Балки,четэлдашифосибордир?”
У:
“Умид деярли йўқ,буни ўзиям билади.Шифохонада вақт
ўтяптихолос.УнгаСизнингпулингизкеракмас,барибиролмайди.Чет
элгачиқишгажудакўпмаблағкетади...”
Мен:
“Пулнисизорқалиберсам-чи?Сизўзимтопдим,дейсиз?”
У:
“Йўқ,менбуишниқилолмайман.Униалдолмайман.Ҳечқачон
бировнингўртасигатушмаганман.Шайтонбор,гумонёмон.Яхшиси,
хотини билан гаплашинг.Уям кўнмаса керак,униям ғурури бор,
қолаверса,тарихингизниэшитган...”
Мен:
“Илтимос,бирорчоратопинг,дўстисиз-ку!Менганоқулай...
Лекинсизуҳақдахабарберганингизданберименҳам кунсайин
хароббўлибборяпман...”
Олмосгақўнғироққилдим.Уёқданқизилтугмабосибқўйилди.
Янакўнглимгашайтонқинғирқўлинисолди.
Тағин хатёзишга мажбур бўлдим:“Олмосака,мен Бонуман,
наҳотки эслолмасангиз? Ўтиниб сўрайман,биттагина сўз ёзинг...
Мениилҳаққилманг!”
Янажавобйўқ.
Кўзолдимданубилантанишганкунларим,мактубларим,дунёни
унутибсайрқилганларимиз,узуксовғақилгани,ҳамма-ҳаммасибир-
бирўтаверди.Ваниҳоядаўткирваўйчанкўзларижонландию шу
биланхаёлкўзгусиданкетмайтураверди.
Ўзаро мактубларда изҳори ҳол бўлиб ёдга қўнган байт
қалдирғочдайчархурибайланаверди:
Кўнглумёрилғайэрдиторилғабфироқдин,
Эйвой,агарбукўзёшиюоҳбўлмаса... *
***
Лорабиланқўғирчоқ-қўғирчоқўйинигаберилибкетибман.
252
Ларасал тортинчоқ эмасми,бирчетдабизни томошақилиб,
чапакчалибўтираверади.Лора“Барби”ларорасидаўзичақўғирчоқ
тахлитўтириболади,менуни“таниёлмай”,гоҳунисига,гоҳбунисига
гапириб,қучоқлабкўраман.АтайЛораничетлабўтаман,хонадаги
бошқаўйинчоқлардан “Лорани кўрмадингларми?”дебсўраб,ўзим
уларнингтилида“Боғчагакетган”,“Кўчагачиқибкетди”,“Хонтахта
тагида”дебжавобберамануовозбериб“излайкетаман”.
Буўйинқизалоқларгаолам-жаҳонзавқ-шавқберганидай,ўзим
ҳамчалғиб,бирозкўнгилёзаман.
БирмаҳалЛарателефонимниқўшқўллабкўтарибкелиб,қара,
дебиякқоқибишорақилди.Қарасам,хаткелган.Юрагим қалқиб
тушди:Олмосдан.
Очдим,бештагинасўзданиборатСМС:“Ваалайкумассалом,мен
яхшиман,ўзингиз-чи?”
Тўсатданқайта-қайтақучоқлаб,юз-кўзиаралаш ўпакетганимга
эгизаклар ҳайрон.Худога шукур-е,хат ёзишга ярабдими,демак,
шумхаёллар бекор. Худойимдан ўргилай, агар кеч бўлганида,
кейинроқ эшитганимда ақлдан озишим турган гап эди.Ўзимни
кечиролмасдим!
Дарҳолёзишгатутиндим:“Худогашукур!Олмосака,илтимос,
тўғрисиниайтинг,нимақилиш керак?Нимақилай?Ҳозиримконим
бор,керак бўлса,Москвага олиб келиб қаратаман.Керак бўлса,
Европагаборамиз.Хотинингизҳамбиргаборсин.Унгасаломайтинг.
Жавобиниинтизоркутаман”.
***
1май
Интизорликузоқчўзилди.
Ниҳоят яна жавоб келди:“Салом,опа,мен Олмос аканинг
рафиқаси Ҳилоламан. Ўзлари яна ҳушдан кетдилар. Бизни
эслаганингизучунминграҳмат!Самимиятингизгаишонганим учун
очиғини ёзавераман:ҳаммамизнингаҳволимиз оғир.Олти ойдан
беридўхтирларсарсонқилишяпти.Аслитузалмасдардэкан,лекин
одамгаумидбериб,фақатпулингизнишилишаркан”.
Хатярмида узилгани кўриниб турарди.Пича кутдим,давоми
253
келавермагач,ёздим:“Янга,бемалол тортинмасдан ёзаверинг,бу
савдоларменингҳамбошимданўтган...”
Жавобкелди:“Узр,навбатчиврачэшикниочиб,тинчликми,деб
сўрабқолди.Ичкарикириб,беморҳол-аҳволинитекшириб,тавсия
беришгаямярамайди.Илгари,белимизбақувватпайтиҳаммасипойи
патакэди.Пулингбўлмаса,қадрингбирпулэкан...”.
Мен:“Ҳа,янга,ҳаммажойдашунақа.Ҳаммасинингота-буваси–
пул,дейишади.Букасалликниҳам пулбартараф қилишимумкин.
Қанчадан-қанчаодамлароёққатурибкетганиниэшитганман.Маблағ
топилади...Сизнингномингизгаюборсамбўладими?”
У:“Опажон,мен сиздан тўғридан-тўғри моддий ёрдам олсам,
хўжайинимиккидунёдакечирмайди.Менхудоданқўрқаман.Опажон,
тўғрисиниайтсам,Тошкентдадаволатиш учунуйимизнисотганмиз,
ҳозир ижарада турибмиз. Қариндош-уруғлар қўлидан келганча
қарашибтуришибди,аммоҳамманингўзташвиши,орзу-ҳавасибор.
Бугунўзиданорттириббировгаҳимматқиладиганодамнингўзийўқ.
Кўпчилик буотингқурғур касалликни эшитиши билан ҳафсаласи
совиб,оёқузибкетди.Яхшики,Ёрмуҳаммадкабичиндўстларибор
экан,хабаролибтуришибди.Сизгаҳамраҳмат,соғбўлинг!”
Мен:“Шошманг,пулникимгаюборайахир?”
У:“Билмасам,бирорта ишончли танишингиз йўқми буёқда?
Мабодожўнатсангизҳам,бўйнимизгақарздеболаман.Худохоҳласа,
Олмосакасоғайибкетса,биргақайтарамиз,соғаймаса,болаларим
биланишлабузамиз...”
***
2май
МавридтопибЛарисадан:
– Менга совға қилинган билагузук ва соатни сотсам оила
ранжимайдими?–дебсўрадим.
Уменгабирпасқарабтурди-да:
–Қанчапулкерак,айтавер,азизам,–деди.
–Иккиминг,–дедимчўчинқираб.
Уўрнидантуриб,кийимжавониғаладонинитортди-да,бирдаста
пулолиб,олдимгаташлади.
254
–Мана,ишлатавер!
Мениккимингсанаболиб,қолганиниқайтардим:
–Иккиойликмаошимниолдинданолдимдебҳисоблаймиз.
Унингжаҳлиқўзиди:
– Агаршунақабўлса,бетимгатупур!Сенҳалиям бизнияхши
билмабсан.Сенданбирэмас,эҳтимол,икки,балкиучжонқарзимиз
бор.Агар тиласанг,Макар сен учун ўзини отишга тайёр.Энди
тушундингми,азизам?
Укўзимгақарабтуриб,пулнингқолганиниқўйнимгатиқибқўйди.
***
Онамгақўнғироққилибҳол-аҳволсўрашгач,пулжўнатганимни,
кимсўрагангатарқатавермай,фақатўзигаишлатишинитайинладим.
Биламан,хўпдеганибиланопаларим салқовоқ-тумшуққилиб
келса,боринитутқазворади.Ҳаўзимнингонажоним-а...
ОнамШоираопамниэслабқолди.
– Яхши юрибди,тинч,қўлдан келганчақарашиб турибман,–
дедим.
–Эричиқайдеяптими?
–Чиқай,деяпти-ю,бошлиқларишошмайтур,деётганмиш.
Онамҳазилимнитушунмади:
–Бошлиқларигаям айтинглар-да,уларам одам-ку.ЛекинШоира
опангжаннатиаёлэкан.Ўзиҳам ота,ҳам онабўлиб...Унча-мунча
одамчидамайди...
ЛарисаданпулолганкунимоқШоираопамнингўзигабеш юз,
бировнингомонати деб Олмос учун икки мингжўнатиб,янгага
опамнингтелефониниёзибюборгандим.
Онам:
–Юсуфниэшитдингми,Бонужон?–дебқолди.
–ҚайсиЮсуфниайтасиз,она?–дедимўзимнибеписандтутиб,
гарчигапкимҳақидакетаётганинибилибтурсамҳам.
– ЎшаЮсуф-да,савил!Ўзингни тентакликкасоласан-а,Бону?
Гапимнибўлмайтур,ўтлабкетаман...ЎшаЮсуфингкечаоқшомўзини
осибқўйибди...
–Йўғ-е,негаосади?
255
– Осадиган одам менга сабабини айтиб осадими? Итим
биладими? Ўзи сув ўрнигаям ароқ ичиб,кўча-кўйда юмаланиб
ётадиган бўлиб қолган эди,дейишяпти.Бизникигаям нуқул маст
келарди.Ўтган ҳафта бир келиб эди,уйга кир десам,унамай,
дарвозахонадайиғлабберувди.
–Худораҳматқилсин...
–Ўзибуларниавлодида“вос-вос”бор.Амакилариямўзиниотиб
қўйган.Қазисан,қартасан,дейди-ку...
Сиздан яширмайман,ичим ачиди.Мени бадном қилаёзган,
ғийбатчиларқўлигатоғораюоташкурактутқазганўшааблаҳбўлса-да,
барибирбировнингболаси,худойимнингякканусхаяратиғи...
Уч-тўрткунғашбўлибюрдим.
Пайшанбаликда ҳаққига Қуръон ўқиб,дуо қилиб ичим сал
ёришди.
***
3май
Бировнингхасмидеганиборабор.
Кўпчилик эркаклар буни хотинларга тегишли деб ўйлайди.
Менимча,эркакҳам шундай.Ҳарҳолда,аёлларментараф бўлиши
аниқ:“Буменингхасмим,унгакўзтикма,яқинлашма,хаёлинггаям,
тушинггаям киритма!Мен уни сенга бергунча,жон бераман ёки
икковингниямжонингниоламан!”
Олмоснингхотини– янгаёмонаёлэмасэкан,лекинбарибир
ноқулайлик бор:у муносабатларимизни билади,рашк қилиши,
қизғанишианиқ.Ҳаттошуаҳволдаҳам.
Ўшан-чунмендантўғридан-тўғрипулолгисикелмади.
Шу гапларни ёзаётиб қачондир Олмос айтиб берган латифа
эсимга келди:бир аёлнинг уйига дугонаси меҳмонга келибди.
Алламаҳалгачагурунглашибўтиришибдиҳамки,хонадонсоҳибидан
даракйўқмиш.Хотинқўнғироққилса,“доираданташқарида”деган
жавобкелармиш.Бетоқатланиб,ўзигаўзи“Бунақаодатларийўғиди,
тинчликмикан”,деса,дугонаси “Эрингкўзга яқин йигит,бирорта
жононбилантопишгандир,ҳозирқаймоқлашибўтиргандир”,дебди.
Хотиннинг бу гапдан эсхонаси чиқиб, “Йўғ-е, нима деяпсан?
256
Нафасингнишамолучирсин!Йўлдамошина-пошинаурибкетгандир”,
деганэкан.
Олмос ёнимиздан ўтиб кетаётган хушқомат қизга қараб
қўйганидаенгидансилтабтортганимданзавқижўшиб,шулатифани
айтиб,охирида қўшимча қилганди:“Рашк иймон белгиси,рашк
қилаверинг,хурсандбўламан”.
Дадам баъзанҳазиларалаш:“Ошсизуйбор-у,рашксизуййўқ”,
дебқўярди.
Ишқилиб,янгабиланочиқгаплашиш қийин,умуман,аёлбилан
аёл самимий бўлиши мушкул,йигитва қизтил топишиши осон,
ўртададеворсизсирлашиши,дардлашишимумкин,аммо“Қизболага
қизболадўстбўлмайдиҳечқачон”,дейилади-куқўшиқда,а?
ЯнаЁрмуҳаммадгахатёздим:
“Салом!Безовтақилаётганимучун
узр,лекин бошқаиложим йўқ.Аҳволи қалай?Биздадори топиш
осонроқ. Агар керак бўлса, номини ёзиб юборсангиз, топиб
жўнатардим.Дўхтирларнимадейишяпти?”
У:
“Бугунэрталабёнигаўтибкелдим.Пулюборганэкансиз,келин
хурсанд,дуоқилибётибди.Анчагинақарзгаботишганэкан,ҳақини
қистаб жанжал кўтараётганларни тинчитдим, деди. Мендан
бемаслаҳатфоизгапулолганэкан,ўшаям болалабкўпирибкетган,
нимақилишгабошим гаранг,дебйиғлабберди.Ажалчовутсолиб
турса,одамнингкўзигамолкўринадими?Ташвиши,муаммосибор
одамбахтли,кулфатиборинсондоддесаарзийди.Менҳамбормолу
мулкимнисовуриб,акамниқамоқданяқиндачиқазиболдим.Жон
омон бўлса,мол топилади.Имконингиз борича Олмосга ёрдам
қилаверинг.Муҳими,дўстим биркунбўлсаям узоқяшасадейман.
Агарқизчаларинингкўзчалариникўрсангиз,жонужаҳонингизданвоз
кечибюборасиз.Сизгакаттараҳмат!Дунёдаҳалимуҳаббат
,меҳрва
оқибат,инсонийликборлигигамениишонтирдингиз!”
Шоира опамга қўнғироқ қилсам,ҳансираб,“Ҳозир поездга
чиқяпман,ўзимқайтарвораман”,деди.
Бешдақиқаларданкейинтелефонимзингиллади.
–Алў,опажон,тузукмисиз?
– Шукур,ўзингдурустмисан?Акангниёнигакетяпман-дасени
ҳисобингдан...
–Яхшиборибкелинг,саломайтинг!
257
–Омонатниэгасигакечаоқшом етказдим.Хотиникелиболиб
кетди.Жудабамаъниаёлэкан.Деярлипешонамизбирэкан,дедим.
Меникиқафасда,сизникитўшакда,бахтимизгаБонуборэкан,дедим.
Йиғлаб-йиғлаб кетди.Бонужон,сени жонингсоғбўлсин,ҳаммага
ёрдам қиласан, худойим ёрлақасин. Бизниям қарздор қилиб
ташладинг.Яхшикунинггақайтарармиз...
–Опажон,энгёмонкўргангапим шу“қарз”.Қўйинг,гапирманг
шуни!Мени ишим яхши,топганимни нимаям қилардим.Хижолат
бўлманг,ўзимдан,онамданорттирганимнисизгаюборяпман.Акам
омон-эсон чиқса бўлди.Сизни,укаларимни юз-кўзида аввалги
кулгиникўрсам,менгаетади,опажон...
***
5май
Ёрмуҳаммад билан яна боғландим:
“Акангиз нима сабабдан
қамалганди?Узр,саволим қўполчиққанбўлса.Мениям биракам
“кесилиб”кетган.Дардлашайдейман-да...Балки,маслаҳатберарсиз,
чиқазиболдим,деганингизгақараганда,анчатажрибангизбор...”
У:
“Ҳа,бунақа тажрибани душманимга ҳам раво кўрмайман.
Акамни савдогар дўстлари иғво уюштириб,қаматиб юборишди.
Ғаламис,мараз одамлар кўп-да.Бировга ёмонлиги тегмайдиган,
фақатўзишинибиладиганҳалолодамниям душманларибўларкан.
Ишлари юришиб кетганига кунлашиб,кимларгадир пора бериб,
уйидан, машинасидан “қорадори” топтиришди. Ўн беш йил
беришганди,тўртйилдаолибчиқдим.Ўзиям уер-буердамас,нақ
Жаслиқдаўтирди”.
Мен:
“Мениям акам ўша ерда.Акамга ўн уч йил беришган.
Жинояти– ноқонунийишбилармонлик.Лекинайбийўқ.Менаниқ
биламан”.
У: “
Очиқда юрганларнинг барчаси фаришта бўлмаганидек,
уёқдагиларнинг бари ҳам жиноятчи эмас. Афсуски, кимнинг
қанақалигига сиз билан мен берган баҳо ҳеч қаерга ўтмайди,
инобатсиз. Акамга келсак,яхшики,омадим чопиб,шу соҳада
ишлайдиганзўр“танка”топдим.Харажатсизҳаракатнингқиймати–
нолгатенг.Чиқимданқочмадим.Уямбешбармоғиниоғзигатиқмади.
258
Асосийси,ваъдасинингустиданчиқди...”
Мен:
“Агарменингакамгаямёрдамингизтегса,ўшаодамниишга
солишгакўмаклашсангиз,иккидунёсавобигаэришганбўлардингиз”.
У:
“Узр,сизга айтгандим-ку,ўртага тушмайман деб.Савоб
ишлаймандебмаломатгақолишҳечгапмас.Қолаверса,уинсонжуда
каттаодам.Илтимосбиланборсам,ўзингнингишингбитди,энди
бошқаларникиникўтарибкеляпсанми,нимабало,бусоҳанибизнес
қилиболдингми,дейишианиқ.Яхшиси,адвокаттопинг.Тошкентда
зўрларибор”.
Мен:
“Адвокатларнингэнгзўрларибуишгатишимизўтмайди,деб
турибди.Болтанибўғингаур,дейди.Илтимос,ёрдамингизниаяманг.
Олижанобинсонэкансиз.Яхшилигингизердақолмайди”.
У:
“Яхшилигингизердақолмайди?”Бунимадеганингиз?Сенгаям
улушбордемоқчимисиз?Кечирасиз,манзилбўйичаадашдингиз!Мен
унақапасткашларданэмасман!Яхшики,ўртадаОлмосбор...Бўлмаса,
шугапингизучунайтадиганимниайтардим!Хайр,саломатбўлинг!”
Мен:
“Иби,менаслоундайдемоқчимасдим,агаршунақамаъно
чиққанбўлса,узрсўрайман.Сизниўзимгаяқинолибсирлашдим,
ҳасратимниайтдим.Агароғирботганбўлса,кечиринг.Хўп,бошқа
безовтақилмайман,янабирборузр”.
***
БуЁрмуҳаммаддеганларижудатегманозик,инжиқйигитэкан-ку!
Арзимаган гапга тўнини тескари кийиб,тумтайиб олганини
қаранг.
Ҳар хил одам бор-да, балки, бировларга яхшилик қилиб
куйганлардандир.Эҳтимол,қайтиб ҳеч кимга қайишмайман деб
қасам ичибқўйгандир.Барибиряхшииш бўлмади.Биринсоннинг
кўнглиниоғритибқўйдимми...
Шудудмалхаёлларгирдобидаўйсурибўтирсам,телефоним“хат
келди”деббонгурди.Қарадим–Олмосдан:“Ассаломуалайкум,Бону,
яхшимисиз?Ментузукман.Дўхтирларгахудоинсофбериб,астойдил
қарай бошлашди.Юқоридан текширув бор шекилли.Томиримдан
қанақадирноёбдориюборишди,бирданенгилладим.Иккиойдан
бери сувичак орқали озиқланаётган эдим,шукур,бугун эрталаб
259
келинингиз пиширган товуқшўрвадан икки қултум ютдим.
Хатларингизжавобсизқолганиучунузрсўрайман.Ажабдунёэкан,
соғпайтингнавақтниқадрлайсан,нанақдни.Ҳозиркичикқизим
Рисолатнинг бошини силаб ўтирибман. Эрта унинг камолини
кўрмаслигим аниқ-ку,бироқ одамда илинж жон билан чиқади
шекилли,ҳечам шуларни,Сизниташлабкетгим келмайди.Хатёзиб
туринг,Сизнингмактубларингизменучунжонозиғи...Ҳозирчахайр,
имлохатолариучунузрларсўралади. ”
Демак, унга мен пул жўнатганимни айтишмабди. Тўғри
қилишибди,эркакодамнинг,айниқса,Олмоснингғуруригатегадиган
ҳарқандаймурувватҳақоратдайкўринади.Унингўзиям бировнинг
ғуруриникапалакдайавайларди,ўзганингдилиниоғритишданкўра
оғиржиноятйўқ,дерди.Фақат...бирмартаўзибилмасданменинг
иззат-нафсимгатеккан.
Дадамбандаликқилгандатаъзияизҳорэтганиуйимизгакелиб,
дарвозахонада анча ўтирган, мен уни узоқдан кўриб руҳим
енгиллашган,табиий,яқинборибсўрашолмаганэдим.Кейинчалик
шаҳардакўришганимиздасуҳбатичида“Анчафақиряшаркансизлар,
ҳовли-жой ҳам ўта қишлоқча қурилган экан.Мен сизни биринчи
кўрганимда кийим-бошингизга қараб тузукроқ хонадоннинг қизи
бўлсакеракдебўйловдим”,дегандадунёкўзимгақоронғикўриниб
кетганди.Кейин у,“Йўқ,мен сизни ерга урмадим,сиз бутун
борлиғингиз билан кошоналарга муносибсиз,ўша саройни қуриш
менингвазифамдемоқчиман”,дебвазиятниюмшатганди.
Қаранг,ёмонман-да,шу арзимас гап шунча йилдан бери
хотирамдатурганэкан.
Ҳа,одамнингкўнглигулкапалакқанотиданнозик...
***
6май
Наманганлик хизматчи қизлардан бири шошилинч қишлоғига
кетадиганбўлибқолди.
Ўтириб гаплашсам,уч йил бурун Кореяга ишга кетган акаси
қайтиб келиб, синглиси четдалигини эшитиб уйларига ўт
қўйворишигасалқопти.Онаси:“Тездаетибкелмасан,эҳвалчатто,
260
аканучинчижаҳонурушиқилутти,одомлаиснодқиладидебўзини
ўзиурутти,биласан,дидонгнипелибундаямбо”,дебқўнғироққипти.
Хулласикалом,қизгинанингҳисоб-китобинитўғрилаб,поездга
чиқазиб юбордик.Кампир ёрдамчи ишчи кучи ҳақидасўзочиши
биланкифтиникелтириб,Шакаржонопамнитавсияқилдим.Розилик
олиб,опамгасимқоқсам,телефониўчиқ.
Денисбиландўконгаборибсуриштирсам,бирҳафтабурунуям
юртга қайтиб кетибди.Оббо,дедим,букетишда Россияда фақат
Дилбарларқоладишекилликўланкасимайдонбўлиб...
***
7май
Ораданикки-учкунўтибпрофилимгаянаЁрмуҳаммадданнома
келди.
Хайрият-е,дедим,ҳарҳолда,хафалиги ёзилганки,хатбитяпти.
“Сенданмактуболдим.Эндиуниўқишшартэмас”,деганшеърбор-ку,
эслайсизми?
Айтганимдай,юмшабди йигит:
“Ўша куни қизишиб кетибман,
хатларни қайтаўқибшундай хулосагакелдим.Ўйлабкўрсам,сиз
Олмосгабеминнаткўмакберяпсиз,негаўзингизгашундайбеғараз
ёрдамқайтмаслигикерак?Дўстимяхшилигингизниқайтараоладими,
йўқмидаргумон,лекинайнипайтОлмосномидансизгаэзгужавоб
қайтариш имкони менда бор-ку!Нега мен шундай савоб ишлаш
имкониниқўлданбойберишимкерак!Фақатбитташартимбор,мен
қўлимга пул ушламайман,ишончли кишингиз орқали Олмоснинг
хотинигаетказсангиз,убевоситаиш битирадиганодамгаузатади.
Шунда,менимча,кўнгилхонликбўлмайди.Айтибқўяй,акангизнинг
муддатианчаэкан,ҳарбирйилигаалоҳидатўловқилишгатўғри
келади.Шугап...Узрингизқабул.Бизникиниҳамқабулэтгайсиз...”
Жоним кирибқолди,касалтузаламандесашу-да!Шўрликкина
опамбормаганэшиги,эгилмаганбошлиғиқолмади.Ҳарбиришнинг
ўзечим вақтибор,дегангапшужойдаоқяктаккадўппидаймос
тушди.
Рост-да,товуқатрофидамингайлан,ўргил,хоҳласангўйингатуш,
хоҳласангсиқта,барибирйигирмакунсизжўжаочмайди.
261
Опамгабеш мингжўнатдим.Убизнингҳаракатимизданбехабар,
қўлидаги пул эрининг озодлик тўлови, жон солиғи эканини
билмасдан,янганичақириб,санабберибди.Янгаменгасим қоқиб
омонатниолганини,кераклиодамгабугун-эртаетказишиниайтиб,
менихотиржам қилди.Хайрлашаётиб,эринингаҳволисалбўлсаям
ўнгланаётганини,агар яна озроқ ёрдам бўлса,умри икки-уч ойга
узайишимумкинлигинибилдирдиюкўнглимқайтабесаранжомбўлди.
Бошимқотибўтирсам,Алишерйўқлабқолди.Девонанингишини
парвонаўнглабдидегандай,шуодамдоимжонимгаоракиради:
– Ватанга бориб келай,укам тўй қиляпти,ров бориб,ров
қайтаман,–дедиакаменданрухсатолибишқиладигандай.
Қувонибкетдим:
–Акажон,фақатсизгаишонадиганбирюмуш бор,биропамга
тиллатақинчоқетказишкерак.
–И-е,Бону,сенамлўлиларгақўшилибтиллавозбўлибкетдингми?
Нима,тақинчоқсавдосигатортишдимисени?
– Йўғ-е,хизматимгаберишганнарсаларниюртгаберворай,бу
ердаэртаганимагап-нимасўз,худобилади.
–Макарсениқаҳрамонлигингниоғизкўпиртирибайтибберди.
Ўзименодамнибиркўришдакимлигинибиламан.Мақтаниш эмасу,
одамзотиникўзиданўқийман.Сендаямадашмадим,Бонужон...
Тиллаларимни қоғозгаўраб,елимтасмабилан чирмадим,бир
духобақутичагажойлаб,эртасигаДенисорқалиАлишергаетказдим.
***
Шоираопамкўзитўқ,зодагоноиланингфарзанди.
Икром акам опамни маликалардай эъзозлаб,ҳеч нарсага
зориқтирмай,керагиданзиёдқилибтўкинолибюрган.Менуларнинг
хонадонигаборгандастлабкикунларим опамнингкийимлари,зеб-
зийнатлариникўрибэсимоғайдебқолган.
Бир хона лиқ тўла асл кийим-кечак,пардоз-андоз ашёлари,
атирлар,чўгирмадекбирдумалоққутиолтин-кумуш тақинчоқлар...
Опаменга“Хоҳлаганингниолибтақавер,қизболанарсабезагибилан,
кейин,ёмон назар тақинчоғингга тушиб,ўшангга уради,сенга
тегмайди”,дерди.Ҳозир эса худди бирор кор-ҳол рўй бергандай
262
ҳовлиқиб,менюборгантиллаларнингтагинисуриштирибётибди.
–Опажон,тагитоза,ўғирлаганимйўқ,меҳнатимгамукофот,–деб
изоҳладим,– буларни қадрини ерга урмайдиган харидор топиб
ўтказиш керак.Менганақд пулжудазарур,опажон,фақатсизни
занжирларингизни сотган бозоримизга асло олиб борманг.
Заргарларгасотинг,ёнингиздаукангизми,бироржигарингизбўлсин.
Тилло билан иш қиладиган одам худони унутади, алдаши,
алмаштирибқўйишиҳам мумкин.Анавиқашқарибалдоқданузук
ясатганимизэсингиздами?Ярим тилланиурибқолиб,тағинфалон
пулберасанлар,дебёқамизданолганбурунбойборэди-ку...Айниқса,
ўшанинг ёнига борманг! Бошқалариям “Ташлаб кетинг, сотиб
берамиз”,десаҳечамкўнманг.Соатнииккимингданкамигаберманг,
қаранг,четларидадур кўзчалари бор.Билагузукни вазнигақараб
олишсаҳам,беш мингданкамигакетмайди.Пишиқбўлинг,илтимос.
Тушундингиз-а?
Суҳбатимизни эшитган бегонаодам Шоирадеган қизчаБону
деганхоласибилангаплашяптидебўйлайди.Начора,ҳаётшу,бир
пир,бирмурид...
Эсимга яна бобомнингтангалари тушди.Қизиқ-да,уларни ўз
кўзим биланкўрганман,ушлаганман,деразадантарамланибтушган
куннуригасолиб,аксинидевордаўйнатганман.Агарамакимларга
бўлибберганида,овозасичиқарди–ҳовдирабқолишарди.
Бобом раҳматлидонишмандинсонэди,тиллалариниаросатга
ташлаб,яширганжойинисирқилибудунёгаолибкетганигаақлим
боваркелмайди.
Намунчабутиллагаўчқизэкандебқолдингизми?Ҳарқандай
одамдаозгинабўлсаҳам қимматбаҳоашёларга,айниқса,олтинга
ишқибозликбўлади.Биркитобдаўқигандим,эрамизданбеш юзйил
аввалҳамРимдатиллатишқўйишурфбўлганэкан.
Ҳайратим ошадики, дунёнинг қайси бурчагида бўлмасин,
одамбашара махлуқлар тиллани кўзга сурган.Америкадаги майа
қабиласинибиласиз,испанларистилоқилганпайтишўрликлартилла
тахтакачлариниқучоқлабжонберганэкан.Менгаэсатиллатанга,
биринчидан,аждодлардан келиб бобомнингқўлига тушган мерос
сифатидақадрли,қолаверса,менижондансевганодам,қани,кимни
мендан азиз тутиб сийлаб топшириб кетдийкан деган гумонли
263
изтиробимҳамйўқэмас.
Танга жумбоғи ажал чангалида кўкка кўтарилиб,бандаси
ғафлатдақолгандегантахмингақаршидалилим борки,бобом бир
лаҳзадажонтаслимэтиббоқийоламгарихлатқилмаган,икки-учкун
тўшакдаётган,калимасиниайтибузилган.
Эс-ҳуши жойида эди.Демак,тилла сирини қариндошлардан
кимдирбилади...
***
8май
Шоира опам барибир бўшлик қипти.Камида етти минглик
тилланиСаркисдеганзаргаргабешминголтиюзгакўтарасигабериб
юборибди.
–Ҳечкимунданбаландбаҳоламади,инсофлисишуэкан,–деди
опагинамўзиниоқлаб.
–Майли,ёмонкетмабди,–дебқўяқолдим.
Ювилганўсманиқошгақайтариббўлармиди?
– Икки ярим минги ўзингизда турсин,олти юзини рўзғорга
сарфланг,қолганиккияриминиОлмоснингхотиниобкетади,–деб
тасарруфқилдим.
Фейсбукка кирсам,Ёрмуҳаммад хатёзибди:
“Ака пулни олиб
ҳайронбўлди,бунимамайнавозчилик,менносчекмайман,носвой
пуликеракмас,дебранжибқолди,янашунчақўшилса,бошқагап,
амнистияга бу йил тушираман,йўғасам кейинги йилга қолади,
деяпти”.
Мен:
“Яна қанча бериш керак?“Йилига қараб”,деганингизга
ўталмагансаккизйилиничамалабсаккизтабўладидебўйлабман.
Янабешберишкеракми?”
У:
“Ўзи шуишга кўнглим чопмаганди,оҳангингизда зардани
сезяпман,гўёменеб,аллакимқуруққолаётгандай.Тушунинг,ужуда
каттаодам,биттаулфатчиликкасизберганчаақчани сарфлайди,
ўғилчасинитуғилганкуниниҲавайиоролларидаўтказади.Сизбилан
менга ён босиб,тағинам чегирма қилиб беряпти. Бошқасига
борсангизйигирмаданкамигакетиникўтармайди.Пулбўлса,ҳаракат
қилайлик,бўлмасамениямхижолатгақўйманг”.
264
Мен:
“Узр,янақовунтуширдим шекилли.Ҳозирча,иккиярим
мингберибтурсамуқолганинибирҳафтадаузатсамбўлмайдими?”
У:
“Бонужон, биз Ғиждувонни отбозорида эмасмизки
савдолашсак.Ёбешмингнияхлитберинг,ёбешмингнименқайтариб
олибберай”.
Мен:
“Хўп,эртагакечгачаянгагаетказилади.Сизнитушундим.
Демак,акамсентябргачиқибқоларкан-да?”
У:
“Сентябрь эмас-у,ноябрнинг бошларига уйингизга кириб
борадихудохоҳласа.Лекинтезроқҳаракатқилиш керак.Бизнинг
“танка” акангизни суриштирибди,аҳволи оғирмиш,сил касали
бошлангангаўхшайди,дейишибди.Ҳарбиркунғанимат...”
Пулни тақсимлашда сал шошибман-да...Унақа десам,Олмос
шифтгақарабкунсанабётганбўлса,опагинам ҳам,ўзиайтгандай,
гадогасаломбериб,сўрашибўтадигандаражада.
Эндионамдансўрасамми?Акамҳамжўнатибтурибман,дебэди.
Қишлоққасим қоқдим,онаизорим ҳорғинтовушда“Бонумисан,
ўзингми?”деб қўйди.Гапни айлантириб,“Она,пулингиз борми ё
юборайми?”десам,“Озгина бериб юборсангсозбўларди,Гулшан
опангқизиниузатмоқчи,мебельоламандебучкунданберитирбанд
қилади”,деяёнчиғиқоқланганинимаълумқилди.
***
9май
Юзимгачармтортиб,янаЛарисаданпулсўрадим.
У одатигакўраўткир кўзларини кўзимгақадаб,“Кечирасан-у,
шунчапулнинимақиляпсан?”дебтерговгатутди.Тағинам соатва
билагузукни соттирганимни билмайди, бўлмаса мени еб-ичиб
қўярмиди...
Боргапниайтдим:
– Акам қамоқда,яна бири саратонга чалинган,нима қилай,
оилада сизлар туфайли топармон бўлганимдан кейин уларга қўл
чўзмасам,қанақаодамбўламан?
Лариса“оила”сўзиниэшитиб,ҳовридантушди.Лекинменгадона
-донақилибуқтиракетди:
– Бону,билиб қўй,пул тежамни яхши кўради.Уни оёқости
265
қилсанг,уям сени ертепки қилади.Маблағни шундай ишлатки,
азизам,эртагафойдасибиланқайтибкеладиганбўлсин.
–Муаммоларниёпиболсам,худохоҳласа,фермерликқиламан.
– Қаерда,азизам?Юртингдами?Ер хусусийлашганми?Бўлиб
берилганми? Сен яхшиси, савдо билан шуғуллан. Кореялик
дугонангнирасминикўрсатувдинг,унимаишқиларди?
–Эрибиланзираворқадоқлайдиганзаводнибошқарарди.Ҳозир
боласигақараяпти.
–Корейсларнибарисавдогар,ишникўзинибилади.Азизам,ўша
биланборди-келдиқил.Тўхта,худдисенэртагакетадигандай,бугун
хайрлашаётгандайгаплашяпмиз.ҲалисенгаМакаржавобберадими,
йўқмихудогааён.У ичидагинисиртигачиқаравермайди-ку,лекин
сени қаттиқ ҳурматқилишини мен яхши биламан.Хуллас,қанча
керак,азизам?ЭндиМакарданоламиз!
***
Ёрмуҳаммад қаердандир Олмос иккимиз Арк ёнида тушган
суратимизнитопиб,менгаюборди.Расмсифатсизроқчиққанбўлса-
да,иккимизнингҳам навқиронлигимиз,беғуборлигимиз,камтарлик
нега,чиройимизбалқибтурибди,тағин...чароғонкўзларимиздаишқ
шуъласочяпти.Олмоснингментомонжуръатсизсалузанганқўли
севгимизга ғубор қўнмаганидан, бир-биримизни қандайлар
авайлашимиздандарак.
Мен суратларни ёқтирмайман, кўзгуга қарагим келмайди.
Сабабинисизяхшибиласиз.Аммоманабурасм...ахирҳаётимнинг
энгширин,энгсеҳрли,энгбахтиёрпалласибу!
Мана шу суратга орзиқиб,орзу қилиб қанча хуш хаёллар
сурганимни,уникўксимгабосиб,кўзларимниюмибэнтикканимни,
кейин...термулиб-термулиб кўзёшларим кипригимга парда солиб
йиғлаганларимниердамен,кўкдахудобилади.
УзамонлардаОлмосменингОлмосимэди.Энди...Ҳа,майли...
ҲолсўрабёзганСМСимгабиринчиборузуқ-узуқ,лекинбатафсил,
баракалижавобқайтди:“Ас.ал.!Бону,сизбиланқайтатопишгунча
ўтган кунларим ўнгидан келган даҳшатли тушдек эди.Кун сайин
дармоним қуриб,кўзим хиралашиббораётганини,юрагим,жигарим,
266
ўпкам қовжираб,бужмайиб,сойчетидаучрайдиганшўҳактошдай
мўрттортаётганиниҳисқилибётардим”.
“Эйхудо,дердим,тезроқомонатингниолақол,бечораоилам,
яқинларим менидебхонавайронбўляпти,уларнингҳам мушкулини
тезроқ осон қил!Энг ёмони,қизчаларим менинг қоқ суяк ва
теридангинаиборатюзларимгачўчинқирабқараётгани,бегонасираб
бораётганиэди.Ажабсавдо,одамсўнггиманзилгаёвуқборганда,ё
эси пасайиб бемаъни гапларни айтиб алжираб,ё сўкиб-қарғаниб,
жигарларинингкўнглинисовутарэкан”.
“Ва ё мендай тўшакка михланиб одам қиёфасини йўқотиб,
қўрқинчликўриниш касбэтиб,атрофдагиларнибезиллатибқўяркан.
Бундаҳамхудонингкароматиникўраманки,бандасисевикликишиси
оламданўтсакуйибадобўлмасиндебшундайсовуқчиликсанъатини
қўлласаэҳтимол...”
“Бироқ энди мен Роббил оламийндан ёлворибумр тилайман,
тани-жонимда умид уруғлари ниш ураётганини,юрагим,жигарим,
ўпкам қизалоқларим пуфлайдиган пуфакдай лаҳза сайин
дуркунлашиб,кенгайиб бораётганини сезиб турибман.Балки,бу
алдамчитаассуротдир,ахиршам ҳам сўниш олдиданбирҳилпираб
жонланиболади-ку”.
“Эсингиздами,сиздаалланечукилоҳийхислатбор,дердим.Ҳа,
шундай,бунгаянабирбораминбўлдим.Сизбиланбоғланганимдан
беридўхтирларнингмуносабатиўзгарди,мениалоҳидашинамхонага
кўчиришди,ноёбдориларнитопибкелтириб,томизғиқилишяптики,
буларнинг барида сизнинг ғойибона шарофатингизни кўриб
тургандекман”.
“Яна бир гап,Бону,хайр ҳам қўшқанотбўлади,хотинимнинг
айтишича,қайноғаларимнинг ишлари юришиб,“Аввал хеш,сўнг
дарвеш”,деб менингмуолажамга ҳар иккови бир талай маблағ
ажратибди.Мендорикучибиланэмас,меҳрсеҳрибилансоғайяпман.
Ёрмуҳаммадга “дори керак бўлса, айтинглар”, дебсиз. Менга
меҳрингиз,эътиборингизўтазарур...Дариғтутмагайсиз...”
Бухатганимадебжавобёзишмумкин?Мурғакболаларникўрган
одамнингқалбидаўз-ўзидан аллақандай ачиниш,шафқаттуйғуси
уйғонади.Нега?Менимча,бунга,аввало,болачаларнингожизлиги,
нотавонлигибоисбўлса,қолаверса,уларнинголамданбехабарлиги,
267
ғофиллигисабабдир.
Олмосайнишуҳолатидамурғакваҳимоясиз,ташқидунёдан
узилганғафлатдагиболакайнингўзгинасиэди.
...йиғлагайман,ўзганетгаймен?... *
***
10май
Ёрмуҳаммад Олмосни кўргани боргани,ухлаб ётган жойида
билдирмайрасмгаолганиниайтиб,ўшасуратнииловақилибқўйибди.
Одам боласи шундай кўйга тушиши мумкинми? Фашистлар
концлагеридагижуҳудасирларданфарқиқолмабди.Танимадим.Бу
суратдаменингОлмосимданзарраҳам жузъ кўринмади.Яхшиям,
уйқупайтитасвиргатуширибди,йўқсаунингкўзларидагиҳарқандай
ифодамениадойитамомқилишимумкинэди.
Шу қоқшол ҳолига нигоҳи чилпарчин экани аён,магарким
қароқларидақувончкўринса,буўнкаррааянчлибўларди.
Мен:
“Ёрмуҳаммадака,айёмингизбилан!Яхшиодамсиз,амин
бўлганман.Лекиннегабунақарасм жўнатяпсиз?Мендақасдингиз
борми?Унингманашуҳолатиникўрмасликучунҳарқандайкулфатга
тайёрэдим.Гарчибудард шундайоқибатбиланкечишинияхши
билсам-да,барибир хаёлимдан мудҳиш манзарани имкон қадар
ҳайдаб, узоқлаштириб юрувдим. Шоира опам “Бориб кўриб
қўйсаммикан?Ўша шифохонада қўшним ишлайди,балки ёрдами
тегибқолар”,деганидаҳам унамаганим сабаби шундаэди.Опам
Олмосникўрса,аёлларгахоскуйинчакликбиланменгаҳикояқилиши,
юрак-бағримнитилимлашиданқўрққандим...”
Орадан бир неча дақиқа ўтказиб Ёрмуҳаммад Олмос билан
талабаликдатушганрасминижўнатди.Бунисиярагатузсепгандек
бўлди.Қандаййигитэди...
Рашк масаласида ёзганим эсингиздами?Ёнимиздан ўтаётган
чиройли қизга қараб қўйганда енгидан тортганим?Ўша қизҳам
менингелкамошаОлмосданкўзузмайўтгани,балки,ғамзаларбилан
қош қоққаниэҳтимолгажудаяқин.Унгабирқараганқизянабир
қарашитайинэди.Баландбўйли,елкали,оқюзли,қорақош,қоракўз,
қиррабурун ва дид билан пўрим кийинган барно йигитга қайси
268
бўйсарақизқарамайди?
Бизнингишқдостонимизданхабардоркурсдошдугоналаримҳам
Олмосгасуқбиланқараганиникўпкузатганман.Энди...буаҳвол...
***
Шоираопамқўнғироққилиб,узоқҳол-аҳволсўради.
Одатишунақа,агарнозикроқ,муҳимроқмасаланикўтармоқчи
бўлса,киришсўзинисалчўзибюборади.
– Бонужон,жонингдан айланай сени,кўнглингга оғир олма,
биламан,сен уни ҳалиям жонингдан ортиқ севасан.Биз аёллар
шунақа,илк севгимизнингқурбони бўламиз,эркаклар буни икки
дунёдатушунмайди.Хуллас,ғайирликқиляпти,пулгакуйяптидема,
сенга ачинганимдан айтяпман,икки ҳафта ичида шу-унча пул
бервординг,буернингўлчамидасарфингҳадданзиёд!Бунчамаблағ
билан бемалол Европага,Германияга обориб даволатса бўларди.
Суриштирдим,Берлиндашударднингшифомарказиборэкан,дунёда
энг зўри шу дейишди. Шпэт-Швальбе деган машҳур онколог
бошқараркан.Тузалибкелганларниўзларибилангаплашдим...
Тилимнитишлабтурибман,“Опамжоним,ўшапулларнингаксари
Икром акамниқутқаришгакетди,кузгаборибсуюнибқоласиз”,деб
айтолмайман-ку. Агар аввалбош опамга маслаҳат солганимда,
ўламанобло,дебкўнмаслигианиқэди.
Биринчидан,Икром ака бундай ҳаракатни фойдаси йўқ деб
айтган,иккинчидан,опамменингмусофирчиликда“ўлайдеб”топган
топилдиғимниғиштдекқилибқинғириш усталаригатопширишимни
ҳечамистамасди.Лекинҳаракатқилмасдан,тақдирниоқимизмига
ташлабқўйиш,кўргантушгақувониб,қўлтиққақўлсолибтуравериш
акаганисбатанментомондан,энгкамида,кўрнамакликбўларди.
–Опажон,гаплашганэдикшекилли,бечораларфоизгақарзолиб,
роса ботишган экан,ўшани текислашяпти.Бундан буёғи катта
харажатларийўқ,худохоҳласа,уоёққатуриболса,қаторгақайтса,
ҳаммағуборимизчиқибкетади.Одамлармачитсолади,эҳсонқилади,
бизникиямсавобйўлидагихайриядебқўяқолинг.
–Жонимниқоқай,ўшамачитсолганлармол-мулкиошиб-тошиб
кетганиданқилади,сенгиначумчуқдекжонингбиланўриснинонини
269
еб,пешонангниенгингбиланартиббупулнитопяпсан.Сенгаосонми?
Тағинўйламаопамайнибқоптидеб,меҳнатинггакуяман-да,жондай
синглимсанахир...
***
11май
Одатимгакўранонуштаданкейинонамгасимқоқсам,нари-бери
ҳолсўраганбўлдию қувониб“Мана,Мирхондёнимда,гаплаш”,деб
телефонниакамгаберди.
–Ҳа,акажон,бироғизайтмасдан,қуённирасминичизворибсиз?
ОдамларбаҳордаРоссиягакелса,сизтескарисиниқилипсиз-ку?Ётез
қайтасизми?Тинчликмиишқилиб?
– Ҳа,тинч,шукур,– унинговозидашодликборэди,– ўзинг
қалайсан?Ҳа,шошилинч бўлип қолли.Қачонгача оққулоқлардан
пандебюраман?Буёқдабола-чақақийналибкетди,худоҳоким,қора
қозонқайнабқолар...Бошим жойнамозгатегадиганфурсатим ҳам
етди.Онамиз ғанимат бўлип қолипти:эрталаб ундоқ,пешинда
бундоқ...
–Янгамзўркелдими?Думингиздантортдими?Хотинбиттасизда
бор-да!
– Бонужон,қаҳрингниқўзғатма,сенбўлмасанг,менбўлмасам,
ота уйга ким қарайди? Ўрисни об-ҳавосини кўтаролмай қолдим,
белимҳечқўйвормайди.
– Шифо берсин ишқилиб.Мен ҳар эҳтимолга қарши кўча
қоровуллигинибандқилибтураман,агарёстиқбўйнингизгаботса,
келаверасиз,–дебхайр-маъзурниқисқақилдим.
Акам онамнинг ёнида бўлгани маъқулку-я, фақат менга
қайтаётганиниайтибқўймаганибигизурди.Биттақўнғироққилиб,
иккиоғизгапайтишқанчавақтолади?
Ичимғашланибқолди...
***
ҚизалоқлигимдаМирхондниҳаммаданкўпяхшикўрардим.Доим
унгаэргашар,яхшинарсаларниилинар,бирорсоаткўринмайқолса,
270
ҳовлинибошимгакўтарардим.Кенжасингилбўлганим учунми,уям
мениетовиданқўймас,дарахтларгатирмашиб,хомхаталамеваларни
юлқибтушибоғзимгатутар,музқаймоқчинингўтараваситовушини
биринчибўлибилғаб,меникўтарганчакўчагаюгурарди.
Эркалигим сабаб хархашам кўп,гоҳида арзимаган нарсага
опаларимниёппасўкишгатушарканим:
–Ҳаммангтентаксанлар!Тен-так-лар!–ҳақоратим акажонимга
тегибкетиб,кўнглиоғрибқолмасиндесамкеракки,шузаҳотиқўлини
тутиб,– Мирхонд,сентентакмассан-а?– дебуни“тентактўпи”дан
ажратиболганларимнионамэслабайтибюрарди.
Ўзишунақабўлади-ку,сизкимнидиряхшикўрасизвауҳаммени
ўз-ўзиданёқтиришикеракдеганхотиржамишончингизбўлади.Унинг
шунчаки айтган сўзлари, қараши сизга каттароқ маъноларда
кўринаверади.
Йигитларнинг меҳри ёмбидек яхлит бўладими? Фақат бир
одамгагинааталадими?
Мирхонд уйландию менингбор-йўғимни пайқамайдиган бўлиб
қолди.
Қанчаодамларгамеҳр,ихлос,эътиқодқўйдим,оқибатдаоқибат
топмадим...
“Мирхонд,сеноқибатсизэмассан-а?”...
***
12май
Бирдонишнамоодам “Биржойим оғрибтурмаса,ўзимниёмон
ҳисқиламан”,деганэкан.Менҳам ҳаётим бирйилуучоймойлаб
қўйилгандайсиллиқ,ишкалсизкетаётганиданхавотирланиб,охири
бахайрбўлсиндебқўярдим.
Ростдан,уй соҳиблари билан муносабатлар ҳавас қилгулик,
ойликважҳиданзориқиш йўқ,ишим болажонларбаҳонасидадунё
кезиб,денгизларбўйидаҳавоянгилаш кабироҳатижонэди.Бироқ
кўнгилда бойчечак соясидай ҳадик ҳам йўқ эмасди, ахир
Бонужоннингишларибирумрчамандагулбўлишимумкинэмас-ку!
Айтганим бўлди:аҳён-аҳёнда“Ўзимгакўзтегмасин,илоҳо”,деб
пайшанба-пиртак дуоларимни ўқиб юрувдим, кутилмаганда
271
валинеъматларим тагига сув кетди. Бирдан бесаранжомлик
бошланиб,дарвозахонагақўшимчақоровулқўйилди.
Юз-кўзида ташвиш акс этган ҳар хил олазарак кишилар
хонадонга серқатнов бўлиб қолди. Эски танишлар чол билан
нималардирҳақидақизғинбаҳслашишар,гоҳоМакарниҳамчақириб,
узоқсуҳбатлашибўтиришарди.
Бу зиқ асабий вазият бизга ҳам кўчиб ўтди,наманганлик
хизматчиқиз–Зилолбўғчасинитугиб,кетамангатушибқолди.Менга
ўзарогурунгдаоқшомпайтибиргалатурқисовуқйигитлардарвоза
атрофида уймалашиб юрганини, биттасининг қўлида милтиқ
кўрганиниайтиб,кўзлариниалмойиқилди:“Оя,манисочимтимқоро,
кўзим алвалидайдуммало,тарбиякўрмаганламаниям лўлибашара
дебпўқиллатиботибтешласа-я,абаммикўраманми?!”
***
Дераза пардалари туширилган ним қоронғи хонада Лариса
вазиятнименгатушунтирди:
– Бону,азизам,бизни иззатимизбитди,губернатор қамалди,
душманларимизбирин-кетинмансабгаминиб,бизникиларниқувғин
қиляпти.Ҳовли сотилди,дўконларҳам эгасини топди.Руминияга
қочяпмиз.Макарайтдики,агаррозибўлсанг,сенгаямчиптаоламиз,
бизбиланучасан...
Эндибуларгаэргашибюртма-юртсанғишимқолувди.Айтишарди,
лўлинингуйибору,ватанийўқдеб.Осонгина“Руминиягақочяпмиз”
эмиш...Уменингрангимўзгарганинипайқаб,секингина:
– Азизам,ихтиёр ўзингда,мен ҳам Макарга Бонубизбилан
кетмасакерак,дегандим.Лекинистаганвақтингдақучоғимизсен
учун очиқ.Боғланиб,гаплашиб турамиз.Алишергаайт,эртатонг
қоронғисидасениолибкетсин,анавиқизниям.Ҳозирлаш-лушларни
йиғиштиришгаёрдамбервор,илтимос...
***
14май
АлишерЗилолгаиштопибберадиганбўлди,менгаиккикункейин
272
Тошкентгаучишгачиптаолибкелди:
– Пулларингнибеш минг-беш мингқилиб“Вестерн”дантаниш-
билишларинггаюборамиз.Бирдан бунчаяхлитпул бир кишининг
номига борса,шубҳаланишади.Тақинчоқларингкўпайиб кетибди,
таваккал,ҳаммасинитақибол,индашмасакерак,сўрашса,ўзимни
зийнатларим дейсан,–акахаёлигакелгангапданзавқланиб“пиқ”
этибкулиболди,–жудатиқилинчқилишса,кафтингизнитутинг,фол
очиббераман,дебқўяқоласан.
– Рўпара қилган ўзингиз-ку,яна куласиз,– дедим мен ҳам
жилмайиб,–тағинамкийим-кечаклариниолмадим.
–Олавермабсан-да,ўзимиздахаридорларборэди,–Алишерака
хотинигатегишибқаради.Аёлиқўлидагикапгирбиланёлғондакам
пўписақилиб,қошлариникўтариб,“ҳап,сеними!”дегандай“ёвқараш”
қилди.
Зилолнингтаъбирибиланайтганда,“Оянинглоямути”пишгунча
фейсбукка кириб,“йўқланди”ларни текшира бошладим.Қаранг-да,
худонингқудратибиланинтернетгашунақаўрганибманки,ҳарсоатда
бош суқмасам, бир нарсалардан қуруқ қолаётгандай юрагим
ҳовлиқадиденг.
Кечадан бери биз фақирни ҳеч ким йўқламабди.“Қўйингни
чўпонгаишон,лекинпичоғиданкўзузма”,деганмақолгаамалқилиб,
Ёрмуҳаммадганомажўнатдим:
“Ассаломуалайкум!Нимаянгиликлар?
Муддатяқинлашибқолди-ку...Олмосқалай?”
Маҳаллий телевизўрда собиқ губернаторнинг кирдикорлари,
ҳамтовоқлариҳақидакўрсатувберилаётганэкан,“бизникилар”ҳам
чиқибқолса-ядеганхавотирдаюракҳовучлаб,охиригачакўрдим.
Хайрият,қочиб қутулишибди шекилли. Яна фейсбукка қайтиб,
йўқотганбирпойзирагинитопиболганкелинчакдайбирҳовлиқиб
олдим:жавоббор!
У:
“Салом!Каттабиланкечагаплашдим.Акангиз“катак”даҳам
мунтазам тартибни бузиб,ҳаракатимизгахалақитқилаётган экан.
Опангизгаайтинг,учрашувгаборгандатайинласин,акаўзинитийиб
олсин,бўлмасаайбўзидақолади.Катта:“Бўлмагангабўлишмадегани
ростэкан,бунақада“сўнггиқўнғироқ”қачаўтиради”,деяпти.
Олмоссизнингшарофатингизбиланкунсайинўнгланибборяпти.
Бирор ойлардан кейин оёққа туриб кетсаям ажабмас. Лекин
273
келиннинг айтишича, яна бироз моддий кўмак керак эмиш.
Қанчалигини аниқ айтмади.“Опадан сўрагани бетим чидамайди,
аммойўлярмидамуолажанитўхтатиш Олмосакамнитоғданитариб
юбориш билантенг”,дейди.Менимча,кўпэмас,икки-учмингкетса
керак.
Катта билан индинга яна кўришаман.Бирор гап бўлса,ёзиб
юбораман”.
Мен:
“Яхши,опамга айтиб қўяман.Каттангизга айтинг,нима
қилиббўлсаҳамаканичиқарибберсин,мукофотинақд.
Янгахижолатбўлмасин,айтганпулиниқўлларигаўзимбераман.
ЭртагаТошкентгаучаман.Худохоҳласа,сизбиланҳамюртдаюзма-
юзкўришиб,гаплашамиз...”
Уқайтибфейсбуккакирмади.
***
15май
Ўзуйингдагиўлантўшакбировнингпаркўрпасиданмингмарта
аъло!
Долче вита * қавми – ширинтомоқлар танда қўйган
тамаддихоналарнинг довруғи достон таомларидан татиб,пахта
ҳашари мавсумида шийпондаги қоратол соясида ўтириб,қоқнон
бўктирилганпиёвашўрваичганларимниорзиқибэсладим.
Қораденгизбўйидабизучунмахсустикилганлўличодирдаўнкун
ётиб,беармончўмилиб,беозорқуёшдантоболарканман,хаёлимдан
ХожаУббонимкетмади...
Малайзиянингсувурилгантандирдайиқлимиданлоҳасбўлиб,
ҳолгинамга маймунлар йиғлаб, меҳмонхона ҳавосовутгичи
нафасидан базўр ўзимга келиб, Ларисанинг раъйи билан
тамаддихонага тушган пайтим чувак юзига териси ёпишган
мўғулбашаракишичаккамускуллариўйнаб-ўйнаб,қалинкўзойнак
ортидаги ифодасиз кўзларини бир нуқтага тикканча бетиним
кавшанаркан,унингрўпарасидаялпайибўтиргантепакаллорсхудди
малайфилиноласидайшовқинсолибқоғозсочиққатакрор-такрор
бурун қоққанини кўриб,дадажоним ўсмир опаларимга:“Пиёлани
ювгач,алоҳида-алоҳида қўйинглар,бир-бирига тегиб чиқирласа,
274
меҳмонникўнглигакелишимумкин”,деганларихотирамдауйғониб,
негадирўксибкетдим.
БуньолькўчаларидаЛьяТоматинадебаталмиш ҳосилбайрами
чоғибир-бирларинибеаёвпомидорбўронқилиб,тўпиғигачачиққан
қизилбўтқада сирпаниб,ғайритабиий завқ жазбасида қийқириб
юрган оломонни кўрганда ҳовлимиз ишкомига онам шода-шода
иладиган“памадурқоқи”ёдимгатушди.
Негашунақаман?
Нега доим дилимнингбир чети хижил,ўқпати юлиб олинган
каптардайман,имконтуғилишибиланўзимнингбарханларимтомон
йилдиримдекучгимкелаверади?
Балки,фикримчеклангани,кимларгадирошномутлақэркинлик
туйғусименгабегоналигиучундир...
Эҳтимол,эл қатори камсуқум-камхарж яшаганим,исрофни
гуноҳиазимдеббилганимсабабдир...
Ватан масаласига келсак...мен шукўҳна тупроқда ҳурпайиб
ўсганянтоқларпанасидадунёгакелганхонгулиқуралайикабиман,
тиллоқумларўйнаганбулоқлардакўзочгангулимоҳдайман.
“Ҳувайдо”бобом елкасиниберибўтирганқудуқ ёқасигаяшил
бахмалдай ёпилган чимнинг серсоқол илдизларига попук
томирларимтарам-тарамўришуарқоқбўлибтуташибкетган.
Ҳужайраларим шудиёрнингиқлимидансемириб,об-ҳавосидан
атиргулдай очилган, ҳар бир заррам қишлоғим сувтомчисини
танийди... фақат онамдай мунис ва мунир ўлкамнинг ҳур-ҳур
шабадасигинатани-жонимгалаззатбахшэтади...
***
Онажоним ёнидаелкаларигабош қўйибўтириб,кексаларгахос
паришонроқ, ҳорғинроқ товушларини эшитиб томирларимда
ҳузурбахш оқ шуълаоқаётгандай,ёшим ўттиздан ошган бўлсаям,
қизалоқлик давримга, ўша қизамиқлар тошган пайтларимга
қайтгандайбўлдим:
–Эндитузалмайманми,она?–дейман.
–Войдадасиниэркаси!Нимадейдибу?Негатузалмасэкансан?
Тузалибқопсан-ку,мана,кўзгугақара!
275
Менкўзгугақараганичўчийман.Бордию янаюзлариажи-бужи
одамқарабтурганбўлса-я...
–Она,меникимтузатди?Сизми?Дадамми?Ёбобожонимми?
–Худойим...Ўзичевар,Ўзизардўз...
–Ўзитузатарэкан,негаменибунчақийнади?
–Бусинов-да,болам,Яратганнингкаттаимтиҳони.
–Каттаимтиҳонникатталаргаберсабўлмайдими,онажон?
Онам кулимсираб,мени бағрига тортади.Мен мушукчадай
мулойимланиб,илиқвахушбўйпинжгасуқиламан.
Огоҳлантирувчийўталбиланакам кирибкелди.Қўлидаамири
қовун.Дадам раҳматлишуқовуннияхшикўрарди.Бозоркунлари
қийиғигабоғлаб,елкасидакўтарибкирибкелар,“Дадасиниэркаси
лаганкелтирсин-чи,опалариничақирсин-чи,бирпудасалобкелдим”,
дебўзичақмоқлаб,тилигигаиккиэнликданкўндалангпичоқуриб,
қўлимизгатутқазар,бизкесилганжойданқайириб,бироғзим-бир
оғзимқилибураверардик.
Қовунгақараб,ўшакунларакамниямэсидаэкан-да,дебўйладим.
Оғзимнингсувикелди.
Акам мени қучоқлаб,“Тошюраклар эридими,а?Московингни
кимгаишонибомонатташлабкелдинг,Бонужон?”дебюзларимдан
ўпди.Аразимофтобкўрганшабнамдайбуғланди-кетди.
–Ўзиям,ёзбўйиденгизма-денгизюрдингмидейман-а?
–Ҳа,шолибаҳонасувичиб...
– Ёқибди сенга,туф-туф-туф! Она,тўйга ошпаз гаплашиб
келаверайми?
Онамгаптагидагигапнитушунмади:
–Тўй?Ҳовлитўйими?Уйингбитдими?
Акамнегадирбирқизариболди:
–Йўғ-а,ҳалиишибор...Бонунитўйиниайтаман...
ОнамянаЮсуфниэслади,яхшийигитэдибечора,ёшўлибкетди,
деб фотиҳа тортди.Менингкайфиятим бузилганини кўрган акам
усталар ҳали тушлик қилган йўқ эди,деб келтирган қовунини
қўлтиқлабкўчагашошилди.
***
16май
276
Бобуржиянимўғилчалибўпти.
“Чилласиям чиқиб қолди-ёв”,деди онам.Атаганимни олиб
қўшалоққутловгаотландим.
–Иби,вой-бў,шунчанарсакўтариб...оворабўпсиз-да,Бонужон,–
холамқўлимдагисовғаларниавайлаболиб,ичкаригақўйибчиқди.
Бобуртоморқадасувтарабюрганшекилли,шиминингпочаси
қайрилган,калишилойаҳволдашошилибкелибменбиланқўлбериб
кўришди.
–Холажон,сизганевара,Бобургафарзанд,менгажиянмуборак!
Умри билан,ризқи билан бергани чин бўлсин!Қалай,суюниб
ўтирибсизми?Янгимеҳмонқайда?
Холамдамичиққандайуфтортиб,супачетигабукланибчўкди.
– Гўрдасуюнаманми?Букелинэмас,бошгинамгабалобўлди.
Худоурганжўгинингўзиэкан.Лайлактарбиянингўрнигануқулгўшт
берганэканми,фикри-зикриеб-ичишда!Қишникунидаолмагабало
борми!
– Она,бошқоронғи бўлгандан кейин...дадам ҳам айтди-ку,–
Бобурсупагадастурхонёзаркан,эътирозбилдириб,ёнтараф бир
қарабқўйди.
– Нима?Келган кунлариёқ бошқоронғимиди?Оғироёқ хотин
обкелганмидинг?Сенбиласанми,менбиламанми?!Ўшаменайтган
пайтдаэркакбўлибжавобиниберганингдашунчагапйўқэди!Бўғоз
бўлмасидан,иссиғидақутулардик.Мана,эндишалтоғинибирумр
тозалабўтасан!
–Узр,холажон,келин...кетдими?
– “Кетдими?”Шундай жаннатжойдан осонликча кетармиди?
Қайнота ғинг деб оғиз очолмаса! Эрнинг аҳволи бу туриш!
Моховканадайёпишиболди-ку!Ҳайдаб-сўкибзўрғакетказдик.
БўғриқибкетганБобурэшитилар-эшитилмас“Бироғизсўзингиз
биланкетди-ку,она,Фарҳоджонникўтариб”,дебянатоморқатомонга
ўтибкетди.
– Фарҳоджонмиш-а!ТовуғимниотиниТўтинисақўйдим,деган
экан битта девона.Энди нимаймиш,бу лайлаквачча алимент
тўлатармиш.Буболабиржойдаишламаса,ойликчибўлмаса,катта
холамданобераманмипулни?
277
Шутобдаменингкўзолдимгахоламнинг“каттахола”си–шол
рўмолўраган,бурнинингчапёнидасўгалибористаралимомомнинг
ромдагисарғайгансуратикелди.
–Бекорбўпти-да,ёшгинанарсанингумри...
– Бонужон,бизга насиҳат-пасиҳат керакмас.Ҳамма иш ҳал
бўлган!Бирҳафтаданкейинмаҳкамадаажрим бўлади.Ўзи,бошида
тўй дарагини эшитиб кимдир “Икки-уч ойда келинчак кўзингизга
хунуккўринибқолади”,дебсовуқниятқилганди.Фаришталаркафт
жуфтлабтурганэкан-да!Тағинкўнглингизгакелмасин...
Акажон,шугинамаломатданкўнглимоғрисинми?Букўнгилгане-
незарангтаёқларуқирраштошлартегмади.
Эндиунибемалолпалахмонгасолибкимсасизтомонларгаотса
ҳамбўлади.
***
Шоира опам қўнғироқ қилганда шаҳар шифохонаси ёнида
Олмоснингхотинибилангаплашибтургандим,ололмадим.
Бошигаоғирмусибаттушганодамларкабиянгаҳам алланечук
жонсарак,кўзларибежоэди.МенбўлимгакирибОлмосбиланбир
оғизсалом-аликқилиб,ҳолсўрабчиқай,десамталвасагатушиб:
–Ҳечам,опажон,келганингизниэшитиббўларибўлди,“Менибу
аҳволдакўрсатманглар,унганотавон,ғарибкўринишниистамайман.
Унданкўраўлибкетганимяхши”,дебқайта-қайтатайинлади.Орияти
кучли-да,тағинам сизпулбераётганингизнибилмайди.Агарсезиб
қолса,оламгаўткетди,деяверинг.Тузалибкўчагачиққаниданкейин
кўришарсиз,опажон,–дебқолдижовдираб.
– Янаозгинакечикканингизда,ўзим кириб борган бўлардим.
Яхшиямкутганим...
Янгагааталганинибериб,Шоираопамгақўнғироққилдим.Опам
томдантарашатушгандай:
–Юр,Бонужон,шаҳаргатушамиз,–дебқолди.
Менданбекорчисиборэканми?Дарроветиббордим.
Дўкон айландик,рўзғоргамайда-чуйдахарид қилдик.Тушлик
учун Лаби ҳовузга бориб, алоҳида бўлмага кириб ўтиргач,
тараддудлана-тураддудлана:
278
–Гапбор,Бонужон,–дедиовозинипастлатиб.Чойниқайтариб,
тинолишгақўйиб,опамнингоғзигақарадим,–сенгахаридорчиқди,
кўпқошингничимирма,буумрсавдоси,қулоқбер,қачонгачабошинг
очиқ юрмоқчисан? Эрсиз хотин – тувоқсиз қозон деган гапни
эшитгансан.Ҳалиқариганингдаиссиқ-совуғинггақарайдиганбола
керакбўлади.Ҳозиркучингбор,кексаликниўйламайсан,лекинбу
бўладигангап...
–Кимэканухаридор?Биласиз-ку,менгакамидашаҳзодабўлиши
керак,ўшандаям бўйибўйимга,ёшиёшимга,кўнгликўнглимгамос
бўлсин.
–Ўлақол-асен!Ҳаммагапиҳазилбуни!Ҳаётҳам ҳазилбунга!
Хўп,бундайқиламиз,сенаввалкўриш,ёқмаса,каттакўча,кетаверади.
Салгина“жиз”этсаям,уёғимаслаҳат...Маъқул?
–Сизларнимадесаларингшу,–дедимўрнимдантурибмашҳур
анъанага кўра.Опам майнавозчилигимга баралла кулиб юборди.
Менимча,бунечайилларданберибиринчикулгисибўлсаажабмас...
Мажидбек Шоира опамнинг маҳалласида яшайдиган эски
бойлардан бўлиб,ёши ўттиз бешларда,хотини бепушт чиқиб,
ажрашган,ҳовли-жойи,уловибор,автосалондаменежер,ўзинитутиб
олганолифтагинайигитэкан.
Мени талабалик пайтим кўрганини, бир-икки йўл-йўлакай
саломлашганини айтиб, “У пайтларда биздақаларни кўзга
илмасдингиз,бизҳам оғизочгани ботинолмасдик”,дебтакаллуф
қилган бўлди.Кейин юзимгасинчиклаббирқараболиб,“Ҳалиям
ўзгармагансиз”,деб хушомадини янада силлиқлади.Шеъриятни
севишини, тарихга қизиқишини, спорт билан шуғулланишини,
айниқса,футболжони-дилиэканинитаъкидлаб,“Гоҳидачемпионат
бўлибқолса,ишдантаътилолиб,телевизўргауйланволаман”,дебўзи
мазақилибкулди.
Менҳам четдаишлаганимни,лўлиларгахизматкорбўлганимни,
касаллигимтарихиниқисқачаайтиббердим.Тўғрисиниайтсам,ёқди
деёлмайману,ҳарҳолда,ўйлаб кўрса бўладиган номзод сифатида
тасаввурпайдобўлди.
Иш жойиниэшитиб,машинасотиболиш ниятимниайтганимда
қўярда-қўймай,дўконига судраб қолди.Московда автосалонларга
кўп кирганман.Дастлаб иш қидириб,кейин Лариса билан харид
279
қилганиборганмиз.Аммоўзингхаридорбўлибкирсанг,дўконнинг
шифтчироқлариямбошқачароқкўринаркан.
Бозор–шайтоннингайвони,ҳаммафирибшуерда.
ДўконгакирдигуМажидбексотувчига,менхаридоргаайландим-
қолдим.Тавба,четавтоларинингнархи Россиядан икки баравар
қимматэкан.Ёқамниқўшқўллабушладим:бубаҳоларниқайсиақл
тайин қиларкан?Мажидбек эса тўхтовсиз ўшанақа машиналарга
менирўпарақилиб,лагангасолиб,мақтаганимақтаган.Ларисанинг
“Пежо”сига ўхшайдиган усти очиб-ёпиладиган автонинг эшигини
қиялатиб,мени мажбур ўтқазди.Телефонига расмимни тушириб,
ўзимгакўз-кўзқилди:“Бирқаранг,узуккакўзқўйгандайбўлдиларинг,
бунданбошқасиҳаром!Бор-йўғиетмишмингтуради...”
Илоннингустига ўтириб олгандай ирғиб машинадан тушдим:
“Бунақапулимйўқ,уялтирманг...”
Мажидбекнингкенгпешонасикампирқовундайтиришди:“Унда,
манави“БМВ”никўринг.“Пежо”нингярмибўлади”.
Менга ўзимизнинг “Нексия” кераклигини айтсам,лабларини
пуриллатиб дам чиқарди: “Сизга ярашмайди-да, у қишлоқи
дўмбоқчаларгакетади.Сиздекдўндиққизга...”
Менўйлабкўришгавақтсўраб,“куёвтўра”биланхайрлашдим.У
телефонрақамимниижикилабсўраб,кетмасимданқўнғироққилиб
текшириб,кейинрухсатберди.
Ўзимни Олмос олдида гуноҳкор ҳис қиляпман. Гўё аҳду
паймоннименбузаётгандай,унгахиёнатқилаётгандай,муҳаббатдеб
аталган атиргулнинг гулбаргларини юлқилаб, оёқ остига
сочаётгандай...хуллас,этагига лой теккан келинчакдай дилхира
бўляпман.
Олмосҳамўзвақтидашундайтуйғуларникечирганмиканёўзини
осонгинакечирибкетаверганмикан?..
Ҳавоетишмаяпти...
Ёмонбўляпман...кўнглимбеҳузур...
Олмосбиланхайрлашатуриб,“Ҳазрат,жавобберинг,борақолай”,
десам,ужаҳлланиб,“Қайтибжавобберингдеманг,бужавобимни
беринг дегани бўлади,фаришталарнинг фотиҳаси бор,тилчисиз,
сўзнитанлабишлатинг”,дебдаккиберганди.“Ундарухсатберасизми,
ҳазратим?”деббош эгсам,жилмайиб,“Бубошқагап,маликам,сизга
280
изн бердик”,дебқўлини кўксигақўйгани бугунгидеккўзолдимда
турибди.
***
Икромакамавфиумумийгатушмади.
ИзоҳсўрабЁрмуҳаммадгақайта-қайтахатёздим–жавобйўқ.
Янга:“Бутелефонни гапи эмас”,деганига юзма-юз кўришиб,
бўлган гапни айтдим.У “Сизга айтсамми,йўқми деб турувдим,
Ёрмуҳаммадаканиобкирибқўйишибди”,дедихавотирлишивирлаб.
–Нега?–дедим,–негақамашади?
– Менимча,акасинингдушманлариянатилбириктириб,энди
укасигатуҳматуюштиришган.Уйиданварақачиққанмиш.
Одамзодни қаранг, шумхабарни эшитиб, “Икром акам
масаласидақўлгатушдимикан?”деганшубҳаваҳадикуйғонганди,
варақачиққанинибилгач,тавбадебайтай,бирданенгилтортдим.
– Бизнинг иш нима бўлади энди? Уйлари қаерда? Хотини,
қариндошларибордир?Суриштирайлик...
–Опа,бунақамоддабиланушланганларниуйинипойлашади.Бир
балогайўлиқибқолмайлик.Кутайлик-чи,вақтўтсин-чи,унгачаОлмос
акам ҳам соғайиб қолар.Дўст сифатида у киши борса,биров
гумонсирамайди.
Бумаслаҳатменгамаъқултушди.Кутамиз.Бошқайўлимизҳам
йўқ.
ШўрликШоираопам...
БечораИкромакам...
Мен...
***
17май
Ўйчинингўйибитгунчатаваккалчинингуйибитади.
Акам оппоқ“Ласетти”олди.Янгамнингоғзиқулоғида,жиянлар
машинагаяқинлашса,пашшакалтакникўтарибқувлайди.Ҳаммадан
онамхурсанд,биркулади,бирйиғлайди.“Дадангбўлганда...умрини
охиригачашайтонараваминолмайўтди-я...”
281
Эҳ,онагинам-а,қариндош-уруғларгаталамонбўлган“амиркони
пул”ларигабунақамашинаданиккитасикелишинибилмайди-да.
–Ака,–дейман,–ишқилиб,ҳайдашнибиласизми?
–Эшакминибюрганодамгатемирнима?–акамқўлинибелига
қўйибгердаяди.– Ўрганамиз-да.Мана,Ферузҳам ҳўкиздайбўлиб
қолди.Биргаўқиймиз,ҳужжатоламиз.
–Сизниҳужжатингизбордир-а,–янгамўзиниовсарликкасолиб,
менгакесакотади,–ёуёқларниқоғозибиздаўтмайдими?
– Буни “қоғоз”и ҳамма ёққа ўтади, хотин. Ҳазиллашма,
мошинаниям зўрлари келади ҳали,– акам “биз ҳамма гапдан
хабардормиз”,дегандайонамгақарабкўзқисибқўяди.
Опаларим,аммаларим,холаларим бирин-кетин тугун кўтариб,
“қуллуқбўлсин”лабкелабошлади.Тўйэмас-у,тўйчиқбўлибкетди.
Ҳаммасимашинанимениолиббергандебўйлаб,алоҳидаэҳтиром
кўрсатиб,иккиюзимданчўлпиллатибўпиб,“Бизтомонларгаям кун
чиқармикан?”дегангаўхшаш қочиримларқилишди.Фақатгинакатта
аммам эски одатига кўра кафтини пешонамга босиб,тескари
тарафиниўпди-да,кўзларибиланбўйимгаўлчовсолиб:
– Энди чет-петга чиқиб юрма,куёв топиб,тўйни тезлаштир.
Дадангтушимгакирибди,– дедию супанингтўригачиқибястаниб
олди.
Гулшан опам сочларимни қулоғим ортига ўтказаркан,тартиб
берган киши бўлиб,“Ҳамма нарсани фурсати бор,дегани шу-да,
ростанамтўйнитезлатэнди,ўзинггақараб,пардоз-андозқилибюр”,
дебмеҳркўрсатди.
Ферузёнимданкетмайди.
–Апа,янаМосковгақайтибкетманг-а,шуерлардаюраверинг.
Ана,мактабдаишланг,–дейдиқўлибиланмактабтомонникўрсатиб,
–эндидадамҳамкетмайди.Ҳаммамизмазақилибяшаймиз,–кафти
биланоғзинипанақилиб,қулоғимга,–дадам-чи,Тверданбирқоппул
билан келган, – деб шивирлаб, кўрсаткич бармоғини лабига
кўндалангқўяди.
Ферузбиланқаймоқлашибўтирсак,телефоннағмақилибқолди.
– Салом,яхшимисиз,Бону? Онангиз,акангиз,опаларингиз,
амакилар,аммалар...–эҳтимолиборқариндош турлариниэринмай
санабчиқдиМажидбек.
282
– Эчки-улоқлар, сигир-бузоқлар, қўй-қўзичоқлар, қозон-
товоқлар...ҳаммасияхши.Мана,ёнимдаФерузўтирибди.Уямяхши,–
дедимэнсамқотиб.
Ўзотиниэшитиб,жиянимбўйниничўзди:
–Ким,апа?
–Биттабекорчи,–дедимтелефонниузоқроқтутиб.
Мажидбекмуддаогаўтди:
–Шудейман,Бону,машинаолмасдантўғриқиласиз,мана,менда
бор-ку,икковимизгабўлади-да.Эр-хотинқўш ҳўкиз,сиздаалоҳида,
мендаалоҳидаавтобўлса,гапкўпайибкетар.
–Ҳа,гапкўпаяди.Ҳозирамкўпайяпти.
Укиноямниқулоғиёниданўтказибюборди.
–Шудейман,Бону,қўлингиздагипулниоилавийбизнесгатиксак.
МенқачонгачаНазарбекнисалонидабировларнимашинасинисилаб
юраман?Келинг,пулингизнифоизгақарзгаберайлик.Ҳозирйигирма
фоизгаўйнаб-кулибқарзкўтаришади.Ўнмингингизбиройдаикки
мингтуғади.Юзминг–йигирмаминг.
–Қаранг-а,жонниҳузурибуёқдаэкан-ку.
–Шуниайтаман-да,Бонужон,–Мажидбекнингжоникирди.–Сиз
қўлингизга кирсовун олмай таралло қилиб юраверасиз, мен
хизматда.ТўйниТошкентдаги“Эзидёр”дақиламиз.Ўтганйилибизни
хўжайин шу ресторанда ўғлини уйлантирди. Тўйни охиригача
Хуршидбекниўзитурди.Бизамросақистирдик.
Ферузтоқатсизланиб,юзимгақаттиққаради:
–Апа,тўйдейдими?Қанақатўй?Кимўзибу?
Мен“Жимўтир”деганмаънодақўлқоқиб,елкасигаурибқўйдим.
– Қишлоғимизгасал узоқликқилмасмикан?Амма,хола,опа,
амаки,эчки-улоқларбор...
–Уларгақишлоқдабошқатўйқиламиз.Ахирорзу-ҳавасдеган
гапларбор...
–Хўп,тўйниқачонқиламиз?
– Аввал бир-икки ой фоизимизни йиғиб,сал жамғаришиб
олайлик.Ҳозиргитўйларгаҳазилакам пулкетмайди.Кейин,“Асал
ойи”,“Никоҳсаёҳати”бор...
–Ҳа-а,шунақаденг...–эндибоплабтузлаймандебтурсам,Феруз
телефонимниюлқиболиббақиракетди:
283
–Ўв!Ким бўлсангҳам қайтибапамгақўнғироққилма!Усенга
иккидунёдатегмайди!Тушундингми,пайтава?!
Утомонбунақа“лутф”никутмаганианиқ,гангиб:
–Кечирасиз,кимбу?Тушунмаяпман,–деди.
– Уйинггаборибтушунтирайми,латта?Бўлди,йиғиштиртўрва
халтангни,бурақамниўчирибташла,янаапамгашилқимликқилсанг,
машинангнибомбардимонқиламан!
Мажидбекнингтелефониэндичилласичиққанжўжадайқисқа-
қисқа“ғуқ”иллабқолди.
–Феруз,–дедимқулоғиданавайлабтутиб,–шуишингяхшими?
Қаердаўргангансанбунақадағдағани?
–Кинодан,апажон...–уталтайибилжайди.
***
18май
Шоира опамнинг қизи Дилдора билан рус тили дарсини
такрорлаётсак,опам ҳовлиқиб кириб келиб,қўлимга телефонини
тутқазди.
–Манавиниқара,Бону,тавбангданкетай...
–Олмосми?Ҳа,мана,янгаямёнидатурибди.Эскирасмшекилли.
–Расмниқўй,Бонужон,мақоланиўқи!
–“Олмос,Ёрмуҳаммад,Султон,Абдусаттор,Қамариддин...“олим”,
“фермер”,“табиб”,“адвокат”,“бемор”...ёки фирибгар”,– анқайиб,
сарлавҳани қайта ўқиётувдим,опам телефонни олиб,ўзи давом
эттиракетди:
– “Ўзини физика-математика фанлари дўхтири,дунё аниқ
фанлариакадемиясиаъзосиСултонАъзамовдебтаништириб,инглиз,
француз,испан тилларида китоблари чоп этилгани,Эйнштейн
назариясининг тескари формуласини кашф этгани, Нобель
мукофотиганомзодиқўйилганиҳақидаовозатарқатганолимҳақида
эшитганмисиз?Эҳтиросигажиловсололмайдиганомма“Хайрият-е,
ўзбекданяначиқибди-ку,отасигараҳмат,қўллаймиз,қувватлаймиз”,
дебтўлқинланиб,баъзиларикўзигаёш олибтурганда,бошқа“йирик
алломалар” Аъзамовнинг ҳаёти хавф остида,жигар циррозига
учраган,хайрияқилайлик,пулйиғайлик,ҳисобрақамиманабу,деб
284
бонгурибтурса...беморнингаянчлисуратларитиркалса...тошюрак
ҳам эрийдими?Ҳа,балли!Ёкибирқаричердўппиданазизбўлган
ФарғонанингБағдодигабориб “Ўзим фермерман,Сирдарёдаминг
гектар ерим бор,ҳоким билан келишдим,ярим баҳосига ижара
бераман”, деб паспорт нусхасию фермерлик ҳужжатларини
дастурхондаги нон устига ташласа... “Кутилмаган бахт”дан
каловланибқолгандеҳқонэлтахмондагикўрпақатигақўлтиқиб,
дастмоясиничамалабтурганпайтиқора“Прадо”дантарвузютгандай
салобатлиакалармеҳмонни“излабкелиб”,“ҳалигиайтилганминг
гектарни кўтарасига оламиз,мана соққа”,деб йириги тахланган
жомадонни очиб турса... худо берадими? Содда бағдодликлар
“Прадо”дантушганларгаўқрайиб,“саховатлифермер”гатавозебилан
илжайиб,қайданчиқдиёруғликдеб,“кимошди”савдосинибошлаб
бермайдими?..
Дарди бедаво касалликлар шифохонаси ёнида кўрпа-тўшак
қилиб, беморларининг тузалишини худодан сўраб илтижода
ўтирганларорасигакириб,“Узр,фалончидеганодам ораларингда
йўқми?Менгақўнғироққилиб,Абдусаттортабибнингқабулигаолиб
боролмайсизми,деб йиғлаганди. Табибнинг вақти йўқ,навбат
кутганларнингохиригакузданавбаткелади,десамҳамёшгинаболам
жувонмаргбўлибкетадими,дебҳўнграганигакечасиухлолмай,бу
ергакелганжойим...ҳа,майли,йўқбўлсайўқ-да”,деса,эшикочилиб,
ҳамширанингқалпоғикўринганида“Бизникиузилганбўлса-я”,деб
юрагини ҳовучига олиб ўтирган қоракўзлар “Ҳазрати Масиҳ”нинг
элчисичопонинингбариничангаллаб,кўмакўтинибялинмайдими?..
Ёкижигарбандиқамалибқолганпулдорроқодамнитопиб,гап
орасида “Яқинда туғишган акамни обчиқдим, ўн беш йилга
кесилганди,йилма-йил нақд тўлаб қутқарволдим.Яхшики,бир
инсофли“танка”рўпаракепқолди.Анчаарзонгатушди.Будунёда
савобталабяхшиодамларкўп.Лекинўзиморагатушмайман,қўлимга
пул ушламайман, бирорта яқинингиз орқали иш битиришга
кўмаклашишим мумкин”,деб турса,ака ё укасининг“қафас”даги
хўрлигиниўйлаб,унингболаларинингзорлигиникўрибтурганқайси
ўзбекмолиниқизғанади?Жониниямқўшибберворар...
Мен ўзим бошқачароқ тузоққа тушганман. Укамнинг
ҳужжатларини университет қабул комиссиясига топшириш учун
285
навбатдатурсак,бирпўримйигиткелиб,“Сизфалончиэмасмисиз?”
деб қолди.“Йўқ”,дедим.У “Ҳа,майли,ўша фалончи шу ерда
учрашайлик,оқ кўйлакка қизил бўйинбоғ боғлаб бораман,бир
жияним ўқишга кирмоқчи, шунга ёрдамингиз керак, телефон
рақамингизниЁрмуҳаммадданолдим,деганди.Кийимингизгақараб
ўшамидебўйлабман...”дебчиқибкетабошлади.“И-е,омадқуши
бошингга қўнса,чучкирмай тур,афанди”,деб ортидан ҳаллослаб
чиқдим.“Ака,биздаям шумуаммо,укамизнингбилимикуятушган
пўстакдай... қўллаворинг, уёғини келишамиз...” дедиму қўлини
қўйвормадим. У “Узр, мен сизни танимайман, анави одамга
Ёрмуҳаммаднинг ҳурматидан хўп девдим. Нарх-навони кўриб
турибсиз,олимпиадада Усайн Болт ўрнатган рекорд даражасига
чиқди...Лекиняхшиодамгаўхшаяпсиз,манарақамим,эртагабир
хабарлашайлик,ментанамгаўйлабкўрай...”деб“Мерс”иниўтатди.
Биродарлар,хуллас,сезиб турганингиздай,қурттеккина тўққиз
минггатушдим.Тўғри,порабериш ҳам жиноят,лекинжиноятчини
билиб туриб башарасини очмаслик гуноҳи азим.Майли,мениям
жазолашсин, лекин Олмос, Ёрмуҳаммад, Султон, Абдусаттор,
Қамариддин...ларнихалқолдидаочиқсудқилишкерак!Бунингучун
уларданбиттасиниқўлгаолиш кифоя.Чункимазкурномларбилан
шайтонгадарсберганиблисваччалар,аслида,биттаодам:Олмос!
Булаъинфейсбукдабеш-олтином билановқилади,эр-хотин
жуфткалиш деганларидай,унинг“жуфти ҳалоли”ям бужараёнда
қарчиғайролиниўйнайди.Манасизгаоилавийбизнес!
БирвақтларўрисматбуотимашҳуркомбинаторОстапБендер
тимсолияратилишидаТурғунҲасановдеганбизнингюртдошимиз
фаолиятиасосбўлганиҳақидаёзганди.Шукур,муносибиздошчиқиб
турибди!
Мениккийилунингизидантушиб,ўнлабжабрдийдаларбилан
суҳбатлашиб,ниҳоят асл башарасини сизга ҳам очяпман.Кўриб
қўйинг, дўстлар, фирибгарларнинг қаллоби, қаллобларнинг
фирибгари,товламачиликоламинингқиролиманашубўлади!”
Мақолага Олмоснингҳар хил давралардаги расмлари илова
қилинганэди.
***
286
19май
Олмосгақўнғироққилдим,кўтармади.
СМС ёздим,жавоб келмади.Кейин пўписага ўтдим:“Янга,
рақамни керакли одамларга бериб, манзилингизни, ҳозир
қайдалигингизни топтиришим мумкин.Сиз инсон ҳаёти билан
ўйнашдингиз.Мен бу ишнинг охирига етмай қўймайман.Сизга
эрингизнингдаволанишиучунберганпулларимбошқамавзу.Лекин
Икром акам масаласидафирибгарликқилганингизнииккидунёда
кечирмайман!Телефоннияхшиликчаолинг!”
Ўшазаҳотименинграқамим“қорарўйхат”гатушди.Кечгабориб
телефонини бутунлай ўчириб қўйди. Энди фейсбукдан
“Ёрмуҳаммад”гахатёздим:
“Ассаломуалайкум,Олмосака!Сизга
қойилман!Еттиухлабтушимгакирмаганишларбўлди”.
У:
“Менянгангизман.ФейсбукдагимақоладанкейинОлмосакам
ўзжонигақасд қилди.Ҳаммангбир инсоннингуволигақолдинг!
Сенларгаямхудобордир...”
Мен:
“Қўйсангиз-чи,акагинам,шутобдаянгамбирқўлинистолга
тираб,елкангиз оша компьютердан кўз узмай қараб турганига
ишончимкомил...Хўп,жанозагақайгаборай?
У:
“Опа,ростданаҳволлариоғир.Жонлантиришхонасидаётибди,
ҳушиўзидамас...”
Мен:
“Зўрмалҳамбор–“олакула”деган!Ўшандансуриш керак...
Биласизми,бир пайтлар тилла деб тақдим қилганингиз узук
эртасигаёқбармоғимниқорайтириб,жездантайёрланганиниошкор
қилганда,яъни миси чиққанда,бирорта фирибгар алдаб сизга
қалбакисиниўтказганианиқдебишонгандим.Васизнихижолатга
қўймасликучун онамнингбирпойи йўқолган қашқари балдоғини
заргарга бериб,худди ўшандай узук ясатиб,тақиб олгандим.
Кейинчаликсизбармоғимниушлаб,“Узукқисмаяптими,Бонужон?”
дебқайта-қайтасўраганингиздаҳамшубҳагабормаганман...Чункиу
пайтлар мени самимий севганингизга гумоним йўқ эди,балки,
чиндан ҳам яхши кўргандирсиз,эҳтимол,кейинчалик қора муҳит
сизнингқалбингизниэгаллаб,қаллобгаайлантиргандир...”
У:
“Бону, ҳозиргина ҳушимга келдим, наҳотки менга
ишонмасангиз?Буқуруқтуҳмат.Мендаям душманларбор.Ўшалар
287
кўролмасдануюштирган...”
Мен: “
Албатта, кимсан Эйнштейннинг хатосини тўғрилаган
алломада шу нуфузга яраша душман бўлади-да. Устига-устак,
саховатли тадбиркор-фермер,ҳожатбарор адвокат бўлиб қанча
инсонларни ёруғликкаолибчиққан бўлсангиз.Бозустига,ўликни
тирилтирадиган ҳозиқ табиб ҳам ўзингиз,давоси йўқ дардга
чалинганрамақижонкасалҳамсизсиз.Балки,саратонгадавотопиш
учун фидойиликкўрсатиб,атай ўзингизгаюқтириб,тажрибаолиб
бораётгандирсиз...”
У:
“Бону,бирвақтларменидебурганюрагингизгақулоқсолинг.
Менгаишонинг!”
Мен:
“Сизнинг“ижодийпортретингизчизгилари”габилдирилган
ўнлаб муносабатлар-чи?Йўл-йўлакай “тўр”га тушган лақмалар-чи?
Ҳаммасиўзманзилини,исми-насабини,воқеасодирбўлганкунни
аниқёзибтурибди-ку.Ҳайфсизга!”
У:
“Хўп,нимадейсиз?Менсизданқўлимбиланпулолмаганман.
Исботқилолмайсиз!Рози бўлибўзингизбергансиз,хайрия,эҳсон
дегансиз. Шу қилган савобингизни жанжал кўтариб гуноҳга
айлантирмоқчимисиз?
Мен:“
Менгасизданҳечнарсакеракмас.Сарф-харажатларимга
розиман.Яхшиямки,Икром ака“операция”сидан наопамнинг,на
акамнингхабари бор.“Ғофилликбандасинингбахти”,дегандингиз
бирпайтлар.Буҳикматнибугунанглатдингиз.Акам насибқилган
куни чиқиб қолар...Фақатсизгабиттасаволим бор,шунгатўғри
жавобберсангизбўлди.
У:
“Худоданқўрқмайсизми,демоқчисиз-да?”
Мен:
“Саратонгачалинмагансиз-а?”
У:
“Йўқ,худосақласин!”
Мен:
“Хайрият...”
***
– Бир йигитни дараги чиқдию униям йўқ қилдингшекилли,
қизижон?Қизболагабошпаноҳкерак,ёбошқакўзтутганингборми?
–Йўқ,она...
– Эсим қурсин,ҳар сафар айтаман деб унутаман,даданг
288
раҳматлиқизингэргатегса,бобосидантўёна,васиятқилибкетган,
деббирқулоғисинганкўзачаберибэди.Ажабодамлар,сенэски-
тускигақизиққанинггажавон-павонгақўйибқўядидебўйлаганми,
худобилади.Бўғзиданқарасам,ичидапахтами,латтамиборэди.
–Қайда?!Қайгақўйгансиз?!
– Оғилдагияламатузтурадигантокчагаташлаб,устигасомон
босибқўювдим.
Югуриб кирдим:токча шип-шийдам,тузҳам,сомон ҳам йўқ.
Ҳаммаёқниағдар-тўнтарқилдим.
Бирвақтлартўсинигачилвирташлаганим устунгасуянибузоқ
йиғладим:бобом,дадам,“Ҳувайдо”бобомва...Олмосниёдлаб...
***
Олмос...
Меникўнглимбиланрақибқилибқўйдинг...
Кўнгил сен тараф,сенингмудофаангбилан банд.Ақлим эса
устимданкулади.Ақлим айтадики,дастлабтасодифантанишганинг
пайт “Ётоқхонада турсангиз кераг-а?”деган СМСига “Йўқ,Эски
шаҳардан Шоира деган саховатли опа топганман,даргоҳидан
каминагаҳам жойтеккан”,десанг,эрмаккахатлашибтурганодам
дарровқўнғироққилиб,“ЭрининготиИкромиддинакаэмасми?Эҳ-ҳе,
уларнибутунБухоротанийди,лотереянгизгаютуқчиқибди-ку”,деб
бирдан жиддий муомалагаўтганини сезмаганмидинг?Кейинчалик
қайта-қайтаИкромиддинакабилантаништирибқўйинг,дебилтимос
қилаверишданаслмақсади“яқинларингбиланюзочдиқилиш”эмас,
сенингвоситангдаянгибойларишончигакириболишбўлган,холос...
Қолгантафсилотларўзинггатан...
Ўйлабкўр...
Кечбўлсаҳам...
Акажон,менақлимганимадей?
Кўнглимниқандайовутай?
***
20май
289
–Сенганимабўлди,дадасиниэркаси?Бирҳафтаданбериуйдан
чиқмайсан?Қовоқларингшишибкетибди,кимранжитди?
–Ҳечнима...
–ОнамбечораБонунимошингасолибайлантирибкел,сиқилиб
кетди,еттипиргаолиббор,зиёратқилсин,дейди.
–Борганман,зиёратқилганман...
– Бироркамчилигингбўлса,менгаайт,тўғрилабберай.Ёпул
керакми?
–Ростгапкерак...
–Қанақаростгап?
–Пулларингизқайданкелди?
–Нима?
–Пулларингизқайданкелди,деяпман,кармисиз?!
–Сенўйлаганжойдан,Бонужон...Насиб-да,насиб...Лекинҳозир
бозордаолтиннингқадрианчатушган...
–Ҳа,менучунунарсатиллаэмас,бобомдан,бобокалонимдан,
аждодларимданёдгорликэди.Қадришунда...
–Менамшуавлодданман.Мениямҳаққимбор...
–Васият-чи?
–Сенгапулкеракми?Қанчаберай?
–Акажон,ўтинчим шу,бирдонатангаберинг,бўйнимгатумор
қилибосибюрай...Бирдонагинақолгандир?..Бобомнингқўлитеккан,
дадамнингкафтиҳароратикетмагантанга...Борми?
–...
***
30май
Акажон,бугунонамнингеттиси.
Доим ўлимниосонинибер,дебсўрарди.Муродигаетди:сўрида
опаларим биланҳангомақилибўтириб,“Войхудожоним-а”,дедию
ёстиққаёнбошлабжонберди-қўйди.
Мана,сўнггияпроғимузилди.Дарахтимданамевабор,наяпроқ...
Осмонгақарайман–уфқларбўм-бўш...
Акажон,сизни топиб хат ёза бошлаганимда ташвишим ҳам,
мақсадим ҳам бўлакэди.Ўшандаёзганимдай,тақдирчорраҳасида
290
иккиланибтурардим.Чункиўшапайтменжудабойэдим–умидим
борэди...
Иккиҳафтабурунйўлларимизкесишиб,сафарданқайтарингизда
вокзалдакўришиб,сизданкитоболибқолмоқчибўлганимдаянакўп
гапларниайтибберишникўзлагандим.
Сизни узоқдан кўрдиму, негадир бирдан шаштим тушди:
дардимнидастурхонқилиббукишинингҳамтозабошиниқотирдим,
ҳечкимгаайтмаганҳасратларимнитўкибсолдим,балкиунгамутлақо
қизиғимйўқдир,мендақаларсон-мингта-ку,дебиккиланибқолдим.
Сизкутиш залигакириб,атрофгааланглаб,мениқидирдингиз.
Кейин тоқатсизланиб,қўнғироқ қилдингиз.Мен сизга кўринишга
уялганимни,ўрнимгажиянимни юборганимни айтиб,китобни унга
берибқўйишингизнисўрадим.
Сизўзингизгақарабкелаётганаёлнижилмайибқаршиолдингиз.
Сўрашиб,китобни узатдингиз-да,бир-икки қадам босиб,илкис
қайрилиб,“Бироргапингизбормидименда?”дебсўрадингиз.Убош
чайқагач,“Хайр,Бонуга салом айтинг”,деб шерикларингизбилан
чиқишйўлагитомоншошибкетавердингиз.
Мен сизгакитобучун раҳматайтишгақўнғироқ қилдим.Сиз
“Жиянингизжудачиройлиэкан,ёшлигингизникўргандайбўлдим”,
дедингиз.
Акажон,ўшааёл...менўзимэдим...
***
31май
Сизбиланўнойданбериошноман.
Деярлиҳаркунисизгамактубйўллаб,ғойибонадардлашавериб
ўзжигаримдайбўлибқолдингиз.
Ўйловдимки,юраккўзи билан кўрадиган одам мени,албатта,
таниб олиши керак, қиёфам қандайлигининг аҳамияти йўқ,
нигоҳимдагиифоданибирқарашдаўқийди-да,“Тўхта,сенБонусан-ку!
Кўзларингайтибтурибди-ку!”дебқувонибкетади...
Афсус...балки,бошқа жиддий муаммо билан хаёлингизбанд
бўлгандир.Сиздангинақилишгасираям ҳаққим йўқ.Лекинкўнгил
экан-да...
291
Ҳа,акажон,ментузалибкетдим.Ўзичевар...Ўзизардўз...
Худоданамрбўлса,мўъжизамуддатикиприкқоққандайгапэкан.
Ҳаммаҳайрон.Ўзимҳамлолман.
Кўзгугақарайманубукимўзи,дейман...
Акажон,ҳечкимданхафамасман.
Ҳамманикечирдим...ҳаммасини...
Менҳаётданбезганимйўқ,бировларданзерикдимхолос...
Буменингохиргихатим.
Қатъийқароргакелдим:жонимваруҳимосойиш топадиган,ҳеч
кимҳечкимниалдамайдиган,зуғумўтказмайдиган,камситмайдиган,
“Ҳувайдо”бобом айтгандай,одамлартароқтишларидектенгбўлган
жойгакетяпман.
Эндиқайтишйўқ...
Мени бу оламда яшамаган, ўзим ўйлаб топган хаёлий
қаҳрамонимдебҳисобласангизҳаммайли...
Ҳаммасиучунраҳматсизга!..
...фақатбиттадоғқолгандир...юрагимда...
Битди.
2016йил
Дўрмон.