I. Tiykarǵı bólim I bap. Ózbekstanda IX-XIII asirde tariyxıy geografiyası

Juwmaqlaw
Juwmaqlaw retinde aytg’anda Xalifa mámleket jerlerin shaxslarǵa iqta jol menende tuqfa etken. Mámleket jerleri ayırım áskeriy jolbasshılar hám hámeldarlarǵa ómir boyı yamasa miyraslariylik jol menende berilgen. Biraq jerlerdiń tiykarǵı iyesi xalifa sáneler hám ol iqtadorlardan úsir alıw huqıqına iye edi. Xalifa islam mámleketi aymaǵında musulman yamasa zimmiylar jerlerin iqta jol menende beriwge hah-huqıqı joq edi, sebebi bulmanlardan ol xiroj alıp turǵan.
Sonday etip, vIII ásir ortalarına kelip Movarounnahr aymaǵı de siyasiy basqarıw arab xalifaligi siyasiy sistemasına maslastırılǵan edi. Sug'diyonada buxoxudotlar hám basqa hukmdorlarning qolı os tidagi basqarıw -mekeme usılı óz formasın saqlap qalǵan bolıwına qa ramay, hákimlerdiń xalifa noibiga boysınıw etisleri shárt edi 4. Arab istilochilariga qarsı xalıq háreketleri Mádeniyat ayaq astı etiliwi hám zulm hám de arab tili hám jazıwı, xalifalik nızam hám qaǵıydalarınıń zorlıq menen engiziliwi nátiyjesinde jergilikli xalıq arasında narazılıq barǵan sayın kúsheyip, qo'zg'o lonlar eliriwine sebep boldı.
Bunday kóterilislerden biri 720 -jılda Sug'dda baslandı. kóteriliske Samarqand ixshidi Gurak hám Panjikent hákimi Divash tich basshılıq etediler.
Sug'dliklarga járdem beriw ushın Jetisuvdan turk lashkarlari da keledi. Sug'dagi barlıq hákimlikler xalqı kóterilis kóteredi. qo'zg'o lonchilarning birlesken kúshleri arablarga úlken zarba berediler. Fa qat ayırım qala hám qorǵanlar ishinde qurshawda qalǵan batıs bólim largina úlken dáyek hám itibarlı wákillerin kóterilisshiler ixtiyoriga girewge beriw menen jan saqlaydilar.
721-jılda Said Xaroshiy Xurasanǵa járdemshi etip tayın etiledi. Ol Irakda xalıq kóterilisin bastırıwda shápáátsizligi menen at qo zongan edi. Oǵan sug'dliklar kóterilisin bastırıw hám olardı islam ǵa qaytarıw tapsırıladı. Said Xaroshiyning kóterilisshiler menen alıp barǵan ózara kelisiwleri nátiyjesinde Gurak basshı Sug'd mal-múlklila rining bir bólegi arablar tárepine ótedi. kóterilisshilerdiń qal gan bólegi Ferǵanaǵa sheginiwge májbúr boladı. Xo'jandda bolıp ótken jangda kóterilisshiler jeńiledi. Sulq tuzilgach, úlken aqsha ornına omon qalǵan 400 sawdagerden tısqarı, derlik
barlıq kóterilisshiler qıyanetshiona qirib taslanadı. Divashtich basshı kóterilisshilerdiń ekinshi toparı da yu quran oqıwshı Zarafshonda Obgar qorǵanında qamalǵa alınadı. Omon qaldırıw shar ti menen qolǵa túsirilgen Divashtich Arbinjonga alıp barılıp, qatl etiledi.
Xo'jandda kóterilistiń jeńiliwi hám de Divashtichning fo jeali jeńiliwlerinen keyin Said Xaroshiy Movarounnahr qala hám awıllarında jaza ilajların kúshaytadı. Jergilikli hákimler onı daf etiw ilajların izlaydilar. 723-jılda arablarga qarsı Ferǵana hákimi ásker tartadı. Oǵan Shosh, Nasaf hám túrkler járdemge bo radilar. Birlespeshiler dushpanǵa qattı zarba berip, onı Xo'janddan tap Samarqandgacha táqip etip baradılar.
Xalifalikning salıq siyasatina qarsı 725-jılda Xuttalonda, 728 jılda bolsa taǵı Sug'dda kóterilis pátine shıǵadı. Xurasan noibi kóp urınsa -de, biraq bul háreketti bostira almaydı.
Movarounnahr xalqın tınıshlantırıw hám arablar hákimiyattı bekkemlew maqsetinde Xurasan noibi Ashros islam dinin qabıl etkenlerden xiroj hám jiz'ya salıqların almaslikka qarar etedi. Bul xalıqtı tınıshlantirishga qaratılǵan waqtınshalıq ilaj edi. Soǵan qaramastan ol óz nátiyjesin berdi. Zodagon dıyxanlardıń ko'pi óz xızmetkerleri hám kadivarlari menen islamdı qaytaldan qabıl etip, arablar tárepine ótediler. Nátiyjede Sug'dda arablar óz mav qelarini bir muncha bekkemlenip aladılar. Biraq bunıń menen xalifa likning shıǵısında jaǵday bosanıwmaydı. 736 -737-jıllarda Toxaris ton hám Sug'dda taǵı kóterilis kóteriledi.
Arablar, ásirese, 737-jılda krizis jaǵdayda qaladılar. Xurasan hám Movarounnahrdıń noibi hám ámirleri bir neshe márte ózgertiriledi. Xurasandıń jańa noibi Ólshem hám uyqassız qara sóz benen jazılǵan kórkem shıǵarma ibn Kóshpeli mámlekette óz poziciyasin bekkemlenip alıw maqsetinde finans reforması ótkeredi. Islamdı qabıl qigan kisiler jiz'yadan azat etilip, barlıq musulmanlar hu quq tárepten teńlestiriledi. Er iyesiniń ıqtıqatınan qaramastan xi roj tólewi shárt etip qóyıladı.
vIII ásirdiń 70-80-jıllarında Movarounnahrda júdá úlken xalıq kóterilisi kóterildi. kóterilisshiler aq reńdegi kiyim kiyganligi ushın tariyxda ol " aq kiyimlilar" kóterilisi dep da maba qazanadı. Bul kóterilistiń basshısı Muqanna (bası hám júzine yopinqich tastap júrgeni ushın oǵan sonday at berilgen) edi.
Kóterilis 776 -jılı baslanadı. Muqanna o'zning 36 muridi bi lan Amudaryadan ótip, Kesh wálayatına jol aladı. Buxorxudot Tuq dizbek onı qollap -quwatlay baslaydı. Muqanna Kesh qasındaǵı Som qorǵanın ózine rezidenciya etip aladı. Pútkil Qashqadárya oazisi kóterilisshiler qolına ótedi. Muqanna táliymatı ulıwma múlkshilik teńlik hám arablarni Orta Aziyadan quwıp shıǵıw ideyaların targ'ib etar edi.
Muqanna táliymatı Sug'd, Iloq (Ahangaran ). Shoshda da yamasa yila basladı. kóterilisde túrli social gruppalar wákilleri qatna shib, olardı bir pikir istilochilarni mámleketten quwıp shıǵıw, ǵárezsiz mámleket qurıw ideyası bilrlashtirib turar edi.
Kóteriliske zarba beriw ushın xalifa Abu Ja'far 776 -jılda Jabroil ibn Yahyo basshı úlken áskeriy kúshnı Movarounnahrǵa yu baradı. Biraq Jabroil qo'z-g'olonchilardan jeńiledi. Ol úlken jetken zıyan lar berip, zorǵa Samarqandga etip keledi. 10000 askar menen Jabroil ga járdemge jiberilgen Uqba ibn Salim Kesh hám Samarqand orali g'i, 14000 adamlıq ásker Termiz qasında kóterilisshiler tap monidan tar-mor keltiriledi. Nátiyjede Chag'oniyon kóterilisshiler qolına ótedi.
Kóterilis orayı Narshaxda, Buxara átirapında jaylasadı. Sol jılı Narshax qasında Buxara hákimi Husayn ibn Muvoz hám Samarqand noibi Jabroilning birlesken áskeri ortasında tort ay urıs boladı. " Aq kiyimlilar" bul jangda qolı aldın ústin keledi, keyinirek san tárepten kóp bolǵan arablar Narshax qorǵanı diywali astından uzınlıǵı 50 gazlı tereń qazib, onı qulatib qorǵanǵa kirediler. Narshax qorǵanı arablar tárepinen iyelenipdi. Kesh hám Samarqand keleside kóterilistiń tiykarǵı oraylarına aylanıp qaladı.
Gúrestiń aqırıǵı basqıshı Kesh oazisi (Qashqadárya ) de ju de háwij aladı. Muqanna qarargoqi bolǵan Som qorǵanın qamal qılıw Xaroshiyga tapsırıladı. Uzaq waqıt qamaldan keyin muqannachilar taslim boladılar (vIII ásirdiń 80-jılları baslarında ). Xalifalikni lar zaga salǵan Muqanna basshılıǵındaǵı kóterilis nátiyjede tawsıladı.