I. Tiykarǵı bólim I bap. Ózbekstanda IX-XIII asirde tariyxıy geografiyası

Orta Aziyaǵa mo'g'ullar shabıwılı hám oǵan qarsı azatlıq háreketleri 1219 -jıldıń kuzida Chingizxon o'qillari Shaǵatay, O'qtoy hám Jo'ji menen birge Xorezmshohga qarsı júriw basladı. Onıń jámi askari 200 mıńǵa jaqın edi. Chingizxon áskeri áyyemgi jol menen Ili dáryası boylap Arqa Ferǵanadan ótip, Qubla Qozog'is tonda Sirdaryo 'yida jaylasqan O'tror qalası ústine júriw etdi. Bul qala qasında pútkil kúshlerin toplap, Movarounnahrdı qısqa múddet ishinde jawlap alıw etiw ushın onı tórt bólekke boldı. Onıń bir bólegin o'qillari Shaǵatay hám O'qtoy basshılıǵında O'trorni qamal etip turıw ushın qaldırdı. Ekinshi bólegine Jo'ji basshı etilip, ol Sirdaryo etagi tárep jiberildi. Oǵan Sig'noq, Ózgen. Jand, Jańa kent qalaların basıp alıwdı buyırdı. Bes mıń adamlıq úshinshi ásker Oloqnuyon hám de Suketucho'rbiy atlı sarxanglari komandirliginde Sirdaryoni orta jaǵası boylap, onıń joqarı aǵımında jaylasqan Bınakat hám Xo'jand qalaları tárep jiberildi. Chingizxonning ózi tiykarǵı kúshleri menen sahralıqlar arqalı Buxaraǵa tárep askar tartdı Chingizxonning úlken balası Jo'ji basshılıǵındaǵı mo'g'ul bas qinchilari joba boyınsha Sirdaryoning joqarı bólegindegi jerlerdi egal lashi kerek edi. Shabıwılshılar málim múddet degi qamaldan keyin Siqnoq hám Barchiliqkent qalaların iyelegeninen keyin mustah kem qorǵan esaplanǵan Xo'jandga hújim baslaydılar. Mo'g'ullar 20000 dana ásker hám 50000 choqli asirga túsken qasharchilarni

Xo'jand átirapına yiqadilar. Xo'jand hákimi Temur Malik tiykarı turkiy sarkardalardan bolıp, Xorezmshohlar mámleketinde at shıǵarǵan, sul ton jáne onıń shańaraǵına tanıs bolǵan shaxs edi. mo'g'ullarga qarsı tura alıw múmkin emesligin sezgan Temur Malik (Malik - hákim mánisinde) shama menen mıń askari menen Xo'janddan bir kilometr naridagi Sirdaryoning kórkemgine atawında jaylasıp aladı. qolay strategiyalıq áhmiyetke iye bolǵan aralga mo'g'ullar oqları, palaxmon tasları etip barmas edi. Temur Malik buyrıǵına kóre, 12 qayiq yasatilib, kósher topırlıǵı, janıp ketpewi maqsetinde bul qayiqlarning ústi kiyiz menen qoplanib, sirke shimdirilgan ılay menen suvab shıǵıladı. Temur Malik uzaq waqıt qorǵaw ushın keleside aralchada turıw maqsetke muwapıq emesligin túsinip, bar azıq awqat rezervi hám askarlarini 70 dane kemaga jaylap, tunda dáryanıń tómen aǵımı boylap júzip ketedi. mo'g'ullar eki jaǵa boylap Temur Malik kemelerine to'xtovsiz hújimdi uyushtirar edi. hátte Bınakat boyında dáryanıń ol jaǵaınan bul jaǵaına shınjır da tartıp qóyadılar. Uzaq, úzliksiz urıs menen olar Jandga shekem etip kelediler. mo'g'ul sarkardasi Ulus Idi Barchiliqkent hám Jand jaqinı de tas atatuǵın áyyemgi qurallar (tas otar zámberekler) ornatıp, qayiqlarni bir-birine tutastirib, sarkarda jolin to'sadi. Uzaq sawashlardan keyin Temur Malik Urǵanchga etip keledi hám Urǵanch qorǵawında qatnasıp, Ja loliddinning azatlıq gúresinde aktiv qatnas etedi. Keyin, uzaq sergizdanlıqlardan keyin sarkarda Temur Malik óz jurtına darvish retinde kelip, qaharmanona túrde mo'g'ul áskerleri qolında halok boladı.

1220 -jıldıń 16 -fevralında Chingizxon basshılıǵındaǵı mo'g'ul lar áskeri Buxaranı iyeleydiler. Buxaranı jawlap alıw etgach, Chingizxon Samarqandga tárep jol ala
di hám 1220 -jıldıń mart ayında Movarounnahrdıń eń ullı hám mu him qalasın da iyeleydi.
1221-jıldıń baslarında endigina Xorezm mámleketiniń sultanı dep daǵaza etilgen Jaloliddin Máńgiberdi eger Xorezm qorǵaniwina saldamlı kirisiwse-de, biraq oǵan qarsı burınǵı Jand noibi qashqınshı qut luqxon basshı qipchoq lashkarboshilari tárepinen uyımlastırılǵan fit na onı Temur Malik menen Xurasanǵa jónewge májbúr etedi.
Chun ki bunday jaǵdayda paytaxtqa tárep bastırıp kiyatırǵan jawız
dushpanga qarsı Urǵanch qorǵawın sıra da shólkemlestirip bolmaǵan bolar edi. Usınıń sebepinen tez waqıt ishinde shahzodalar O'zloqshoh hám Oqshoh lar da Urǵanchni tark etip, qashıp ketediler Paytaxt táǵdiri oǵada qorqaq hám hámelparaz ámir qumortakin qolında qaladı. Ózin ol sul ton dep járiyalay otirip, Urǵanchni mo'g'ullardan qorǵawǵa wáde de etedi. Urǵanchdek úlken qalanı qamal qılıw ushın arqa den Jo'ji, Buxara tárepden Shaǵatay hám O'qtoy askarlari bastırıp keldi. 1221-jıldıń qishida 50 mıń adamlıq mo'g'ul askarlari Ur hájjeni qamal etip, hújim baslaydı. Urǵanchliklar dushpandıń áskeriy kúsh hám zirqli qurallarınıń ústinligine qaramay óz ana qalası qorǵaniwina oǵada bálent ruq menen kirisiwediler. Lekin Urǵanch da tez arada mo'g'ullar qolına ótedi.
Mo'g'ul hukmdorlarining kutá jábir-zulmi, xalıqtıń xo'rlik hám jarlılıq domiga taslanıwı, salıqlardıń haddan zıyat ósiwi miynetkesh xalıqtıń dińke dimarın qurıtıp jiberdi. Xalıq ishinde mo'g'ullarning zorlıqshılıǵı hám istibdodiga qarsı narazılıq háreketi barǵan sayın kúsheyip, bul narazılıq, ásirese, 1238-yilgi Mahmud Torobiy kóterilisinde óz hákisin kórinetuǵın etdi. Bul azatlıq kóterilisi 12 38-jıl Buxaradan 3 farsang (shama menen 7-8 km) uzaqlıqtaǵı Torob awılında baslandı. Bul kóterilisde mo'g'ullar hám jergilikli zodagonlar zulmidan jaǵdayı salmaqlilashgan ónerment, dıyxan hám kambaqal xalıq aktiv qatnasadı. kóteriliske bolsa tiykarı Torob qishlo qidan bolǵan qalvir jasaytuǵın ónerment usta Mahmud Torobiy basshılıq etedi.
Mahmud Torobiy aldın óz awılında istilochilar zulmi, bedo
dligiga qarsı otin shaqiriqler menen shıǵadı. Sol waqıtta Sheroz
den kelgen áskeriy úskeneler artılgan karvon kóterilisshilerdiń qu
rollanishiga járdem beredi. kóterilis kúsh-qudıreti asıp barayot
ganligining, xalıq kóterilisshiler tárepine ótip baratırǵanlıǵın
kórgen mo'g'ul no'yonlari Movarounnahr hákimi Mahmud Yala
vochdan járdem sorawǵa májbúr boladılar. Mahmud Torobiy
óziniń kóplegen tárepdarları menen Buxara tárep jol aladı.
Buxaralıq qaǵıydalar (diniy ılım) alımı, ataqlı shayıq Shamsiddin Maq
bubiy da qolına qural alıp, óz áskeriy xızmette bir sapta bolǵanlarları menen kóterilisshiler
qatarına qosıladı.
Mahmud Torobiy Buxara ahliga qayır-saqawat úlgilerin soqır satdi. Buxaradan qochgan mo'g'ul áskerleri hám buxaralıq zodagon lar Karmanaga kelip panoq tapqan edi. Bul jerde olar málim kúsh toplap, Mahmud Torobiy ústine áskeriy júriwdi baslaydılar. Bunnan xabarlı bolǵan Mahmud Torobiy dushpanǵa qarsı kura isik maqsetinde qala shetinen Karmana jolına úlken áskeriy kúsh menen shıǵadı. Eki orta daǵı qattı jangdan keyin istilochilar jeńilip, keyin basıp chekindilar. kóterilisshiler mo'g'ullarni tap Karmanagacha quwıp bardi. Bul jangda mo'g'ullarning 10000 kisisi qirib taslandı. Lekin bul jeńisli jangda kóterilisshiler basshısı Mahmud Torobiy hám Shamsiddin Maqbubiylar da balok boldı.
Kóterilisshiler keleside sheyit ketken Mahmud Torobiy dıń ornına onıń úkeleri Muhammad hám Alini baslıq etip saylaydı lar. Lekin bul jańa basshılardıń tájiriybeleri joq, olardı xalıq jaqsı teńimes, kópshilik ishinde olar orınǵa iye emes edi. Bul bolsa qo'zg'o lonning barıwına unamsız tásir ótkerdi. Oradan bir qafta ótpey mo'g'ullarning Elduz nuyon hám Chag'an qo'rchi basshılıǵındaǵı jańa áskeri kóterilisti bastırıw ushın etip keldi. Óz-ara jangda Mahmud Torobiy tárepdarları birotala tar-mor etilip, eki tárepden 21 mıńnan aslam jawınger qaytıs boldı.