I. S. Sodiqov avtomobil yo‘llarining transport-ekspluatatsion ko‘rsatkichlari toshkent

5.5 Ishlab chiqilgan tadbirlarni hisobga olgan holda nisbiy yo’l transport hodisalarning sonini prognozlash

Yo‗l harakati xavfsizligini oshirishga yo‗lning geometrik parametrlarini va uning transport–ekspluatatsion sifatlarini, yo‗l harakatini boshqarish hamda yo‗llarni tartibga solishni takomillashtirish orqali erishiladi. Yo‗l harakati xavf- sizligini oshirish chora–tadbirlari to‗rtta asosiy guruhga bo‗linadi.

1. 
   Bo‗ylama va ko‗ndalang profillarda yo‗llarning geometrik elementlarini takomillashtirish, ko‗priklar, yo‗l o‗tkazgichlar va estakadalarning o‗lchamlarini qatnov qismining kengligiga tenglashtirish; ko‗rishning oshirish.
   
2. 
   Yo‗lning qatnov qismining transport va ekspluatatsion ko‗rsatkichlarini yaxshilash (sirtni g‗adir–budurligini ta‘minlash, qoplamalarning kerakli ravonligini ta‘minlash, yo‗l yoqalarini tekislash va mustahkamlash, qatnov qismining chekka tasmalarini qurish).
   

3 Yo‗llarning jixozlanishini takomillashtirish (yo‗l belgilari va to‗siqlarini o‗rnatish, kesishmalarni turli sathlarda qurish, o‗tish–tezlik tasmalarini, chorrahalar va tutashmalarni obodonlashtirish, tog‗ yo‗llarida favqulotda chiqio‗ yo‗laklarini qurish, avtomobil turar joyi, avtobus to‗xtash joylarida va pavilonlarda, dam olish joylarida, piyodalar o‗tish joylarida, piyodalar va velosiped yo‗llarida, xavfli uchastkalarni yoritish va hk.)
4. Axoli yashyash punkitlari va shaxarni aylanib o‗tish yo‗llarini qurish
Yo‗l harakati xavfsizligini oshirish chora–tadbirlari samaradorligini birinchi guruh uchun va qolgan guruhlarning alohida faoliyati uchun avariyalar chizmasi yordamida aniqlash mumkin. Qolgan tadbirlar uchun bir qator mualliflar samaradorlikni baholashning turli usullarini tavsiya etadilar.
Yo‗l harakati xavfsizligini yaxshilash bo‗yicha chora–tadbirlarni amalga oshirish natijasida oldini olish mumkin bo‗lgan yo‗l–transport hodisalari sonini aniqlash uchun D. S. Baker (Aqsh) quydagi formulani taklif etgan
(5.20)
Bu erda , – tadbirlarni amalga oshirishdan keyingi va undan oldingi mos ravishda YTH larining nisbiy soni;
R – birlikni bir qismi ifodalangan avariyalikni kamaytirish.
Yo‗lning bir qismida yo‗l harakati xavfsizligini yaxshilash bo‗yicha bir necha chora–tadbirlarni amalga oshirishda ularni amalga oshirishning birgalikdagi ta‘siri quyidagi formula bilan hisoblanadi:
(5.21)
Bu erda R – Yo‗l harakati xavfsizligini ta‘minlash bo‗yicha barcha chora– tadbirlar joriy etilgandan so‗ng avtohalokatlar sonining kamayishi ko‗rsatkichi, birlikning bir qismi;
, , ,… – bir vaqtning o‗zida bitta hududda bir qator tadbirlarni o‗tkazayotganda har bir hodisadan alohida–alohida voqealar sonini kamaytirish, , birlikning bir qismi.
SHunga o‗xshash formula Kiev yo‗l instituti tomonidan taklif etiladi, hisoblash natijalari D.Beyker formulasi bilan mos keladi.
Moskva yo‗l institutining "shkala" formulasi mualliflarining fikricha, yuqoridagi usullarning kamchiligi butun majmuaning (A–B–C–D) xisobga olmaganligidadir. Ta‘kidlanishicha, taklif etilgan usullar yordamida yo‗l harakati xavfsizligini yaxshilash bo‗yicha shunday chora–tadbirlar majmualarini tanlash mumkinki, joriy etilgandan so‗ng amalda avariyalar bo‗lmaydi. "SHkala" usuli (MADI) mualliflari quyidagi formulani taklif qildilar:
[( ) ] (5.22)
Bu erda 1 mln. avtomobil / km. ga to‗g‗ri keladigan yo‗l–transport hodisalari soni, sodir bo‗lishiga yo‗l sharoiti ta‘sir etmaydi, ya‘ni ma‘lumotnoma yo‗l uchastkalarida ikki tamali yo‗llar uchun = 0.27, tekis va adirlikli maydonlardagi yo‗llar uchun = 0.17, tog‗ yo‗llari uchun Zo = 0.23 va shahar ko‗chalari uchun = 2.0; – hodisa natijasida avariyalar sonini kamaytirish, birdan ulushi.
Agar bitta xududda bir qator tadbirlar o‗tkazish kerak bo‗lsa, har bir ish turi uchun avariyalarning nisbiy soni formulalar bo‗yicha ketma–ket belgilanadi
^{[ ]
[ ]}
.................................................................................................
[( ) ] (5.23)

Bu erda , – avariyalarning soni 1 million / km ga to‗g‗ri keladi, birinchi, ikkinchi o‗rinlardan keyin. . ., –chi tadbirlar; , ,… – baxtsiz hodisalar sonining kamayishi, birlik ulushi. Bu usulning kamchiligi shundaki, bir uchastkada bir necha faoliyatni joriy etishning birgalikdagi ta‘siri hisobga

olinmaydi (avariyalar sonining kamayishi har bir hodisa uchun alohida
hisoblanadi). Yuqoridagilarni hisobga olgan holda quyidagi formula taklif etiladi:
, (5.24)
Bu erda: .ning qiymati 0,5 YTH, million.avt / km ga teng deb qabul qilinadi. Bu raqam nisbatan xavfsiz va yo‗l harakati xavfsizligini ta‘minlash uchun ma‘lumot sifatida olinadi. O‗zbekiston Respublikasi sharoitida, A. Sattorovning izlanishlariga ko‗ra, magistral yo‗llar uchun = 0,2, ikkita bo‗lakli yo‗llarning mos keladigan uchastkalari uchun = 0,35, boshqa holatlarda (tog‗ yo‗llaridan tashqari) = 0,5.
Izlanayotgan yilida yo‗l–transport hodisalarining prognoz qilingan soni t bo‗ladi
(5.25)

Bu erda – mavjud xarakat jadalligi, – t–yildagi prognoz qilinayotgan xarakat jadalligi.

Yo‗l harakati xavfsizligini yaxshilash bo‗yicha turli chora–tadbirlar joriy etilishi natijasida YTHlar sonining kamayishi jadvalda berilgan ma‘lumotlardan dalolat beradi. 5.2 va 5.3-jadvallar chet el ma‘lumotlari sintezi va MAYI va TAYI da olib borilgan tadqiqot natijalari asosida tuzilgan. Ushbu ma‘lumotlardan yo‗l
harakati xavfsizligini yaxshilash samarasini prognoz qilish uchun foydalanish mumkin.
Turli xil chora – tadbirlarni amalga oshirish natijasida baxsiz hodisalar sonini
kamaytirish

2. 
   - jadval
   

Tadbirlar	Ularning turlari bo‗yicha avariyalar soni, birdan ulushi
	Jami YTX	O‗lim bilan bog‗liq YTX	Jaroxatlang anlar bilan bog‗lik YTX		Transport vositasining shikaslanishi bilan bog‗liq YTX
1	2	3	4		5
Yo‗l kesishmalari
Asosiy yo‗lda bir satxda o‗tish darajasidagi yo‗llarning kesishuvidagi (tutashuvidagi) o‗tish–tezlanishlari.	0.19	-		-		-
kanallashtirilga kesishmalarni qurish	0.50	-		-		-
―To‗xta‖ yo‗l belgisi o‗rnatilsa	0.47	-		-		-
To‗xtash belgisini kesib o‗tishdan oldin ikkinchi darajali yo‗lga o‗rnatish	-	-		-		-
Qatnov qismining o‘zgarish bo‘lagi
Yo‗l belgilarini o‗rnatish belgi chiziqlarini chizish orqali xavfsizlik orolining qurilmasi	0.54	0.16		0.53		-
Turli satxdagi ko‗priklar va kesishmalar
Turli satxdagi o‗tish qurilmasi	0.97	0.20		-		-
Yo‗naltiruvchi qurilmalarni o‗rnatish	0.47	-		-		-
Ko‗prikni kengaytirish	0.30	-		-		-
Yo‗l egrisini rekonstruksiya qilish
Yo‗naltiruvchi qurilmalarni o‗rnatish	0,02	0,16		Ikki tasmali yo‗llar
	0.52	-		To‗rt tasmali yo‗llar
Egri chiziqlarni qayta qurish	0.88	0.89		0.96		-
Yo‗lning ayrim uchastkalarida
Yuqoriga ko‗tarilishda ko‗shimcha xarakat tasmalarini qo‗llash	0.48	-		-		-
Yo‗lning ko‗rinish masofasini yaxshilash	-	-		0.65		-
Qishloq tipidagi axoli yashash punkitlarni chetlab o‗tish	0.98	-		-		-
7.0-7.5 m 9.0 m Kenglikdagi qatnov qismiga yuzasiga g‘adir-budur ishlov berish	0.13 0.32	-		-		-
Yo‗l koplamasini tamirlash	0.15	-		-		-
Yo‗l yoqasini mustaxkamlash	0.38	0.46		-		-
Yo‗l to‗siqlarini o‗rnatish	0.15	0.30		0.30		-
Avtobus bekatlarini jihozlash	0.23	0.73		-		-
Elektr yoritish moslamalari, elektr	0.12	-		-		-

uzatish liniyalari va boshqalarni olib tashlash., daraxtlar va roadsides va bulish ip boshqa to‗siqlar
Qoplama yuzasida chizish	belgi chizig‗larini		0.43	-	-	-
Yo‗lning chetini belgilash			0.14	0.17	-	-
Elektr yoritish qurilmasi			0.25	-	-	-
Ogohlantirish belgilarini o‗rnatish			0.18	0.03	-	-
Transport vositalari to‗xtashini taqiqlash			0.32	0.03	Axoli yashash punkitlarida
Yo‗l bo‗ylab uy to‗siqlar o‗rnatish	hayvonlari	uchun	0.90	-	Faqat hayvonlarni urish bilan bog‗liq avariyalar hisobga olinadi
Velosiped yo‗lini qurish			0.80	0.84	Faqat velosipedchilar bilan to‗qnashuvlar hisobga olinadi
Vertikal egrilarda chizish	bo‗luvchi	chiziqni	0.64	-	-	-
Belgilash va xavfsizlik orolini chizish			0.24	0.16	0.23	-

Tadbirlar natijasida hodisalar sonini kamaytirish

2. 
   - jadval
   

Tadbirlar	Hodisalar soni,%
1	2	3	4
	Jami	yaradorlar bilan	o‗lganlar bilan
I. Yo‗nalishning geometrik elementlarini takomillashtirish
Yaxshilangan trassa bilan qayta qurish	55	95	_–
turar–joylarni aylanib o‗tish	80	25	–
bo‗ylama qiyaliklarni kamaytirish	30	–	–
ko‗tarilayotgan yo‗lda qo‗shimcha tasmalari qurish	50	25	20
Qatnov qismini kengaytirish	10–15	–	–
Yo‗l yoqasini kengaytirish	20	–	––
To‗rt tasmali yo‗llarda ajratuvchi tasmani o‗rnatish	–	30	–
Ko‗priklarni kengaytirish	50	30	–
Ko‗rinish masofasini kuchaytirish	65	–	–
Reja egri radiusi oshirish	90	80	–
kichik radiusi egri ustida ajratish orollari joylashtirish	–	85	–
III Kesishmalarni rekonstruksiya qilish
Turli satxdagi kesishmalar qurish	95	20	–
Halqasimon kesishmalarining qurilishi	–	55	–
Kanallatirilgan kesishmalarni qo‗yish	50	35	–
Chapga burilish uchun qo‗shimcha tasmalar qurish	–	35	–
O‗tish tezlanish tasmasini qurish	20	20	–
III. Yo‗llarni saqlash
Qoplama ravonligini takomillashtirish	25	20	–
Yo‗l ekasmnm mustaxkamlash	40	–	–
1	2	3	4
Velosipet yo‗lakchalarini o‗rnatish	–	–	–
trotuarlar qurish	35	–	30
Yoritish qurilmasi	27	25	–

avtobus bekatlarini jihozlarsh	20	70	–
daraxtlar, ustunlar yo‗llardan olib tashlash	12	–	–
Yo‗l to‗siqlarini o‗rnatish	15	–	30
IV. Yo‗l belgilarini o‗rnatish
o‗rtacha hisobda	20	–	–
"Yo‗l bering" va "Uchun‘xtash taqiqlanadi"	–	90	–
―Asosiy yo‗l‖	15	75	–
― Xavfli burilish ‖	30	–	30
Yo‗l belgi chiziqlarini o‗rnatish
Ko‘priklardagi bir sathda kesishishda	16	–	–
IV. O‗q va chekka yo‗l belgi chizig‗larini chizish
to‗g‗ri uchastka	–	–	16
uchastkalarning egri chiziqlari	–	–	25
kesishmalar	20	–	12
Yo‗l to‗siqlari bo‗yicha
Egri chiziqlar	10
Ko‗priklar	30	–	–
Pastliklarga tushishda	12
Aholi yashash punkitlarida xarakatni tashkil qilish
tezlik chegarasi Mashinalar uchun uskunalar ko‗chalarni yoritish	16 15 45–75	20 50	–

Yo‗l sharoitining avtohalokatlarning nisbiy ko‗rsatkichiga ta‘siri

2. 
   –jadval
   

Yo‗l ishlari	Nisbiy hodisa darajasi
	bajarishdan oldin	bajarilgandan keyin
Yuzaki ishlov berish	0.42	0.20
Yo‗l qoalamasini kengaytirish s 7.0 do 7.5 m ikki mustaxkamlik tasmasi bilan 0.75 m	0.35	0.17
Yo‗l yokasini mustaxkamlash 0.75–1.5 m	0.52	0.16
Aholi punktlarida kengligi 1–2 m bo‗lgan yo‗laklarni o‗rnatish	0.75	0.21
Joriy tamirlash	0.30	0.13

Yo‗l harakati xavfsizligiga yo‗l parametrlari (yonbag‗irlarning tikligi, o‗ra balandligi, ariq kengligi) va engil polosalar, daraxtlar, yo‗l belgilarining polosalari mavjudligi va yo‗l chetidan masofa ta‘sir etishi aniqlangan. Ularga kelish oqibatlari xavflilik darajasi bo‗yicha belgilangan to‗siqlar quyidagi tarzda bo‗linadi: yo‗naltiruvchi ustunlar–haydovchi yoki yo‗lovchilarning jaroxatlanishi – 9,7% holatda; yakka daraxtlar–41,3%, ko‗priklardagi himoyalar, ko‗tarma –47% . Ko‗tarma tik qiyalikdagi to‗ntarilib ketishda shikastlanish xavfi 51.4%, o‗lim esa– 1.1% ni tashkil etadi.Yo‗l harakati jadalligining oshishidan va transport oqimi tarkibining o‗zgarishidan hodisa darajasining o‗sishini prognoz qilish yo‗l harakati xavfsizligini ta‘minlash bo‗yicha tashkil etish va tadbirlarni rejalashtirishda muhim ko‗rsatkich hisoblanadi. Yo‗l harakati xavfsizligini baholash metodologiyasi

yo‗llardagi avariyalar darajasi va ko‗rib chiqilayotgan yilda kutilayotgan avariyalar sonini prognozda qo‗llanilishi mumkin. Prognoz yil uchun yo‗l sharoitlari parametrlari bo‗yicha ma‘lumotlar bankiga ega bo‗lib, umumiy avariyalikni kutilayotgan qiymatini aniqlash mumkin.
Kutilayotgan avariyalar soni – Z, yiliga L km yo‗l qismida, formulada aniqlanishi mumkin.

(5.26)

Bu erda A _itog– hodisa darajasi bashorat umumiy qiymatlari, yo‗l–transport hodisasi /, YTH/1mln/avt/km; N–Kutilayotgan harakat jadalligi, avt/sut; L– yo‗lning uzunligi, km.

3.