I. R. Asqarov, N. Х. Тo‘хтaboyev, K. G‘. G‘opirov umumiy o‘rta maktablar 7-sinf Kimyo darsligidan foydalanish uchun meтodik qo‘llanma

14-DARS. MOLEKULALARNING O‘LCHAMI, NISBIY VA ABSOLYUТ MASSASI. MOL VA MOLYAR MASSA. AVOGADRO DOIMIYSI
Darsning maqsadi: O‘quvchilarda moddalarning molekulalari o‘lchamlari, modda miqdorining o‘lchov birligi hamda Avogadro doimiysi haqida nazariy tushunchalarni shakllantirish.
Dars quyidagi reja asosida tashkil etiladi:

1. 
   Molekulalarning haqiqiy o‘lchamlari: molekula diametri, absolyut massasi.
   
2. 
   Molekulaning nisbiy massasi.
   
3. 
   Mol — modda miqdorining o‘lchov birligi ekanligi. Molyar massa.
   
4. 
   Avogadro doimiysi.
   

Molekulalarning haqiqiy o‘lchamlari juda kichik sonlardir.

Masalan, suvning bitta molekulasi massasi 28,94810^-27 kg, vodorod molekulasining massasi 3,3410^-27 kg, kislorod molekulasining massasi 53,210^-27 kg, shuning uchun molekulalarning nisbiy massalaridan foydalanamiz.

• 
  Moddaning nisbiy molekulyar massasi — modda molekulasi massasining uglerod-12 atomi massasining 112 qismiga nisbatan necha marta kattaligini ko‘rsatuvchi qiymatdir.
  
• 
  Nisbiy molekulyar massa — molekulani tashkil etuvchi atomlarning nisbiy atom massalari yig‘indisiga teng kattalikdir
  

Masalan, suvning nisbiy molekulyar massasi M_r(H₂O)=12+116=18

• 
  Nisbiy molekulyar massa — moddaning muhim miqdoriy tavsifidir
  

Mol. Kimyoda massa, hajm, zichlik kabi fizikaviy kattaliklar qatorida modda miqdori  — mol ham ishlatiladi.

• 
  Modda miqdori­ — bu ushbu moddani tashkil qiluvchi zarralar soni
  
• 
  Mol — modda miqdori o‘lchamidir
  
• 
  Mol — 0,012 kg ugleroddagi atomlar soniga teng zarralar (atom, molekula va boshqa zarralar) tutuvchi modda miqdoridir
  

0,012 kg uglerodda qancha atom borligini aniqlab olaylik. Buning uchun 0,012 kg ni bitta uglerod atomi massasiga (19,9310^-27 kg) bo‘lamiz.

Olingan 6,0210²³ mol^-1 sonini Avogadro doimiysi deb ataladi va N_A holida belgilanadi. Demak, mol — 6,0210²³ ta zarra (atom, molekula va boshqa zarralar) tutgan modda miqdori.

Ushbu darsda o‘quvchilar o‘zlashtirishi zarur bo‘lgan tushunchalarni puxta o‘zlashtirishlari uchun mashqlar bajarilishining ahamiyati katta.

Тavsiya etiladigan masala va mashqlar:

1. 
   Quyidagi moddalarning nisbiy molekulyar massalarini hisoblang: HNO₃, H₃PO₄, K₂SO₄, CaCO₃, ZnSO₄, Al₂(SO₄)₃;
   
2. 
   CO₂ ning 0,25 mol miqdoridagi molekulalar sonini hisoblang.
   
3. 
   0,5 moldan olingan quyidagi moddalarning massalarini hisoblang: CO, CO₂, H₂CO₃, Na₂CO₃, Ca(HCO₃)₂, Na₂O;
   
4. 
   Quyidagi birikmalar tarkibidagi elementlarning foiz nisbatlarini aniqlang: Al₂O₃, P₂O₅, N₂O, NO, N₂O₃, NO₂, MgCO₃;
   
5. 
   34 g ammiakdagi molekulalar va vodorod atomlari sonini hisoblang.
   
6. 
   0,1 mol K₂CO₃ dagi molekulalar sonini va molekulani tashkil etuvchi barcha atomlar sonini hisoblang.