I. P. Veynbergning ta'kshыatsshcha, kadimgi Shark madaniyati ilk kashfiyotchi va asoschi sifatida ulkan missiyani bajardi yozuvni ishlab chikish va davlatchilik poydevorini kurish, uzining etnik kasbiy, mulkiy va ijtimo

4-mavzu AN'ANAVIY MADANIYaT
Ma'ruza rejasi:

1. Qadimgi Sharq madaniyatining vujudga kelish sharoitlari.

2. Qadimgi Sharqiklar dunyoqarashi va tafakkurining o‘ziga xosligi.

3. Qadimgi Sharqdagi yirik madaniyatlarning (Misr, Mesopotamiya, Xind, Xitoy) uziga xos qiyofasi.

4. Antik madaniyat (Kadimgi Yunon va Rim).
Kadimgi Shark xududida mil. avv. X-VII ming yillikda soniyat sivilizatsiyasi va madaniyati rivojlanshining ibtidosi bilan boglik bulgan eng muxim jarayonlar ruy beradi davrda Sharqda madaniy faoliyatning turli shakllari soxalari vujudga keladi. Yozuv, adabiyot, san'at, fan, biri jaxon diniy buddizm paydo buladi. Bu boshlangich jarayon insoniyat madaniyatining keyingi barcha tarakkiyotini tasavvur kilish kiyin.

Qadimgi Shark tushunchasi, Shark xakidagi xozirgi tasavvurlarga mos kelmaydi. Negaki, Qadimgi Shark yer sharida Misrdan to Xitoygacha bulgan keng mintakasini uz ichiga olib, bu yerda mil. avv. VII ming yilliksan boshlab insoniyat tarixg dastlabki sivilizatsiya vujudga kela boshladi. Madaniyatsh shakllanishi eng yirik daryolar — Nil, Dajla va Frog, va Gang, Xuanxe va Yanszi vodiysida, ya'ni dexqonlik rivojlanishi uchun kulay imkoniyatlar mavjud bulgan joylarda berdi. Xuddi shu joylarda dastlabki davlatchilik tuzilmasi siyosiy, diniy va savdo markazi sifati;ta shaxarlar, yozuv —' judga kelgan. Bu yerda dastlab ma'naviy madaniyat ishla( chikaruvchi moxnat faoliyatidan bevosita ajralib faoliyatga aylanadi. Jamiyat xdyotida aloxida kiыshlar katlam' boshkaruv, ta'lim, ma'lumotlarni tuplovchi va uzatuv soxalarda shugullanuvchilar ajraladi va kupayib boradi.

Misr, Mesopotamiya, Xind va Xitoy sivilizatsiyalari kuxna va yirik madaniyatlar edi. Bu madaniyatlar ta'sirot Urartu, Finikiya, Xett, Elam sivilizatsiyalari shakllashy insoniyat madaniyati tarixida sezi-larli ta'sirga ega buldi.

I. P. Veynbergning ta'kshыatsshcha, kadimgi Shark madaniyati ilk kashfiyotchi va asoschi sifatida ulkan missiyani bajardi yozuvni ishlab chikish va davlatchilik poydevorini kurish, uzining etnik kasbiy, mulkiy va ijtimoiy axvoli bilan farklanuvchi kishilarning birga yashashlari uchun sharoit щeatdi.Agar boshka-madaniyatlar ibtidoiy va qadimgi Shark madaniyatining taafiba va yutuklaridan foydalangan bulsa, kadimga Shark madaniyatining uzi esa ibtidoilikning bir tarzida shakllandi. Ibtidoiy muxitning ta'siri va doimiy buldi. Ibtidoiy davrday meros bulib mifologik fikolash usuli, nutk va faoliyat utdi. Shu bilan birga qadimgi Shark madaniyati namunalari uz dunyosining «boshlovchisi», «yangiliklarini» uziga xos jiddiy xis kildi. Misr, Mesopotamiya, Xind va Xitoy miflarida nafakat «dunyoning yaratilish» (osmon, yer, jonivorlar, inson) mavzui, balki, bu rivoyatlar olamida ibtidoiy dunyodan keskin farklovchi «madaniyatlarning yaratilishi» mavzui xam katta urin egallaydi. «Enklar va koinot» (Mesopotamiya), tangri Ptax xakida (Misr), Xitoyning afsonaviy xukmdori xakidagi miflarda xudolar va ilk ajdodlar dexdonchilik va xunarmandchilik kashfiyotchilari, ilk shyaxarlar bunyodkori, davlatchilik va dinni urnatuvchilar, konun va yozuv ijodkorlari sifatida yani, ibtidoiylik farklanuvchi sivilizatsiyaning barcha yutuklarini yaratuvchilar bulib tasvirlanadi. Shuningdek miflarda bir-biriga mos kelmaydigan, karama-karshi va bu ikki dunyoning dushmanligi mavzui xam tasvirlanadi.

Qadimgi Shark xalklarining urf-odatlari va e'tiqodlari xakida ma'lumotlar turli manba'larda, adabiyot va san'at yodgorlikdarida saklanib kolganki, bular bizning tasavvur dunyomizni keskin fark kiluvchi olamga boshlaydi. Kadimgi Shark madaniyatining shakllanishida mifologik tafakkur katta rol uynagan.

Mifologik tafakkur-bu predmetlik-xiesiy, jonli tafakkur yetarli rivojlanmagan mavxum tungunchalarga xos bulib, bunday tushunchalarni ishlatish va suzda ularni ifodalaining sustligi va knyinligidir. (Shumerlikdar «uldirish» deyish urniga «boshiga taek bilan urish» deyishgan).

Kldymgi Shark kishisi sababli natija munosabatlarni tu-]sungan va farqaagan, birok ularni mujmal va konunga mos bulmagan xodisa sifatida, kupchiligi esa shaxsiy kudrat sifatida ongli va yxtiyoriy idrok kiladi. Sabablarni izlaщda Kanday» deb emas, balki «kim» deb surashadi («xodisada kim aybdor»), «yxtiyoriy, anik makradda xarakat kilganni» izlash

gan. «Sabablarni» bunday idrok kilish okibatida mifoloq tafakkur ayrim va butuncha, bir-biriga uxshash xar tashki moslikni kabul kiladi. Funksional alokadorlik sifatida makon va zamondagi xar qanday boglikdik suzi bilan fologik tafakkurning fikran boglikdigi xakida gapir! imkon tugiladi. Fikriy boglikdik bilan uxshash tafakkur aloqador.Qandaydir yangi narsani kurib inson uziga deydi: yangi narsa nimaga?»- va unga uxshash narsani uzidan ajdodlari tajribasidan izlaydi. Xususan, «asl namuna» moyili keng tarkalgan bulib, unga kura xayotdagi barcha narsalar (exrom, podsho xokimiyati, inson) iloxiy kudratsh «asl namunasita» muvofiq yaratilgan.

Olamni mifologik tasavvur kilish uning nixryatda tarli, katiy kurilishida ifodalanib, uning turli xil oppozitsiyalar tizimi xisoblanadi. Aynan shular fologik ramziy tasniflashdagi dastlabki «poydevori xisoblanadi Qarama-qarshi tiplar yukori-kuyi, ung-sul, mon-yer, magrib-maщrщ, kun-tun, biz-ular, katta-kichik xotin, xayot-ulim va boshkalar), Shuningdek ung, yukori, yakin, uz, yorur taomilga kura karama-kartiilikning mos ijobiy tomonini, kuyi, kichik uzok, begona, kor esa salbiy jixatini tashkil qaladi.

Mifologik tafakkurning muvofik va uxshash jixatl uning an'anaviyligi bilan bevosita boglik An'ana bi yaqash, birok moxiyatan boshka bulgan xodisalar urf-odat, oim, ibodat, udum, odob singari faoliyatda namoyon buladilarning bari u yoki bu sinuatsiyadagi anik axlok dasturiga bulib, xarakatning tugriligini kafolatlaydi, xarakatlarni ogoxlantiradi, negaki an'analar negizida so? umning katga tajribasi mujassamdir.

Kadimgi Shark madaniyatida an'analarga asoslanish turady. Ajdodlar an'anasi, tajribasi mutlok xekikat baxolangan. Mutlok xakikat xukonligi bilan, D.S. Lix ta'kidlashicha odoblilik» boglik bulgan. Qatsmmsh Shark shisining axloki xarakat va faoliyatda mukaddas an'analad? kayta tiklashga karatilgan «iloxiy urnatilgan» me'yor Kridalarga borib takaladi.A.Ya. Gurevich shunday, deydi: «1 lar xarakatining kuqagi iloxiy timsolga talpinishi ulug ilox bilan boglab, axloqaa vokelikka aylandi». Kishilar barcha faoliyati (ishlab chiqarish, jamoatchilik oilav! mukaddas marosimlarda qanchalik ishtirok etishi bilankasb etadi. An'anaviy jamiyatda «kadimgi» va «yaxshi» suzlari sinonim bulib, kadimgi-ezgulikning kafolatidir. Shuning uchun uy va anjom, kiyim va ozika ming yillar davomida kam o‘zgardi shuning uchun adabiy janrlar, san'at janrlari xam bulib kelmoqaa, yangi exromlar nafakat eskisining qad rostladi, balki ularning «asl namunasini» tikladi. I.V. Klochkov yozishicha, yangi zamon kishilari dunyoni xarakatda, rivojlanishida kuradi, «Evolyusiya», «tarakkiet» tushunchalari dunyo kiyofasini yaratish uchun yul ochuvchi tasniflar xisoblanadi. Bundan barcha yangilikka zamonaviy jamilaning ochkuz kizikishi boshlanadi. Dunyoning boshkacha an'anaviy jamiyat kishilaridan tashkil topadi: dunyo yashaydi, birok uzgarmay koladi. Rivojlanish goyasi (taraqaiyot yoki inkiroz) kurinishidan, uning anglani-sshshi mutlakr begona. Dunyo juda kadimdan xudolar belgilagan o‘zgarmas tartib buyicha yashaydi.

Mifologik tafakkurning uziga xos xususiyati shundaki, kadimgi shark kishisi uzini xar doim sotsiumning bir kismi deb xis kilgan, sotsium esa koinot kuchiga boshikliqaa, tabiatga aralashgan xolda kurinadi. Garchi, kadimgi Shark madaniyatining turli kirralarida shaxsni individuallashtirish imkoiiyatlari mavjud bulib, ular xar doim individning turmush sharoitlarini belgilovchi asosiy soxalarga nisbatan ikkinchi darajali xisoblangan.

Qadimgi Sharqda makonning paydo buliish chegaralanshpi yaloxida urin tutadi. Kadimgi Shark mifologiyasida kosmogenez jarayoni Xaosning ajralishi sifatida namoyon buladi Misol uchun, xindlarda Indra xaqada mif, Mesopotamiyada Marduk Tartibli uyusnvn makon, betartib makonga karama-kuyiladi. Tabiiyki, tartibli, tashkiliy jixatdan uyushgan makon- «yaxshi», «uz» makonning, undan tashkarida begona», «uning» betartib, tashkiliy uyushmagan «xunuk» makon-kuchmanchilik ibtidoiylik dunyosi joylashgan. Shuning uchun san'at asarlarida boshka xalklarning uziga xos kiyimi, sochi, unga diqqat bilan anik xuddi uziday tasvirlanadi va kirrasida karama-karshi olamning farki ta'kidlanadi. «Uzining» makonida ijobiy xususiyatga ega bulishda davlat rol uynaydi. Shuni ta'kidalsh joizki, kadimgi sharqda Davlat oddiy siyosiy xokimiyat sifatida uzini namoyish qilmadi, davlat din bilan uyg‘unlikda siyosiy-diniy birlik majmuida mukaddaslik xususiyatiga ega buldi. Moxiyatan ma'naviy faoliyat davlat monopoliyasi xisoblanib, u bilan guyo iloxiy yoki fidoiylik martabasiga ega bulgan zodagon koxinlar va xukmdorning uzi tomonidan amalga oshirgan Shox yer va osmon urtasidagi bosh vositachi yoki Neb xudosi ugli bulgan, yoki xudolarning uzidan boshkarishga «mandat» gan. Bobil shoxi yangi yil bayramida bosh xudo Marduk ibodatxonasita borgan. Ibodatxonaga kirishda koxin shoxning narsalarini olib kuyib (toji, xassasi, shoxlik libosi uni kamsitgan va urgan, shundan sung oyok kiyimsiz, oq juldur kiyimda ibodatxonadan chikishga ruxsat bergan.Dastlab shox oddiy odamga aylanishi, ibodatxonada esa uni Marduk yana keyingi yil uchun xukmdor kilib tayinlash fakat, Misr fir'avni uning otasi- Xudo Amon-Raga, imperatori «Nebning ug‘li»- Nebga sajda kilishi bilan borgan asosiy udumlarni utkazish xukukiga ega bulgan.

Shoxning asosiy majburiyatlari fukorolarga boglik bulgan mamlakatda tartib va osoyishtalik moddiy farovon va ijtimoiy adolatni ta'minlash. Kadimgi Misrdagi «Geliopol shoxining uz ugli Merikarga nasixatlari» da shicha: «Xakikat o‘rnat va yerda uzok yashaysan. Shunday yig‘-laganni ovut, bevaga jabr kilma, insonni otasidan-mulkidan benasib kilma». Yana xukmdor zaminda va intizom bo‘yicha yuksak missiyani bajarib goxida bexad xajmdagi kurilish-xujalik faoliyatini amalga oshirgan va baxaybat Misr piramidalari, Buyuk Xitoy devori, Persepol saroyi kurilishlari xudolar oldida xukmdorlarning ijobiy xususiyatlaridan dalolat beradi.

Diniy aqidalar xukmronligi kishilar xayotini inson kaerda osmon bulsa- xudolar dunyosi va yerni odam dunyosi deb bildi.Ular doimo uzaro munosabatda, bir olam daraxtining tanasi va shoxlari kabi vikor bilan yashashgan. Xudolar insonlar xayotining barcha soxalariga faqat aralashgan, uning tug‘ilishi, o‘limini va ulimidan keyingi taqdirini belgilagan. O‘sha darvlarda diniy ta'limotdan tashkari xech kanday boshka dunyokarash bo‘lmagan. Inson xudodan xatto arzimas narsalar xakida maslaxat suragan va xatlar yozib ibodatxonaga olib bergan. Misol uchun, kadimgi Bobil axolisining maktubidan birida shunday so‘zlar bor «Mening otam, Xudo ayt! Sening quling Apil-Dat deydi: Nimaga sen menga e'tibor kilmaysan? Sendan boshqalar

xam bor? Seni sevuvchi xudo Mardukka yoz mening gunoximdan utsin».

Barcha Qadimgi Shark sivilizatsiyalari tabiiy-ilmiy bilimlarni tuplab ulkan natijalarga erishdi va jaxon fani rivojlanishiga ulkan ta'sir kursatdi. Bizgacha yetib kelgan Papirus yozuvlari misrlikdarning matematika va geometriya (turli shaklning xajmi va yuzasini ulchash), astronomiya (anik kuyosh iklimining tuzilishi keyinchalik yevropada takvimga asos bo‘lgan), tibbiyot (anatomiya tuzilishi, miya va kon tomirlari xakida ta'limot, jarroxlik), kimyo (turli moddalarning xu-susiyatlarini o‘rganish va bu bilimlardan mayitni mumiyolashda foydalanish) soxalaridagi keng tushuichalari xakida dalolat beradi. Alvofdagi mamlakatlarga Mesopotamiya matematikasi va astronomiyasi katta ta'sir kursatdi.Xozirga kadar biz Mesopotamiyada tuzilgan vakt va burchak ulchovi uchun 60-bulakli tizimdan foydalanamiz. Mesopotamiyalikar matematika va astronomiyaga oid kashfiyotlar kilib, oy fazalarini bulish tizimini yaratdi, kuyosh tizimiga oid jarayonlar, yulduz va sayyoralar xususiyati, kuplab xarakat xolatlarini aniklash bo‘yicha yangiliklar kirgizdi. Ikki daryo oralig‘i astrologiyaning xam vatanidir.

Qadimgi Xind va Xitoy fani xam kuplab yutuqlarni kulga kiritdi. Xindistonda noldan foydalanib unlik sanok tizimi yaratilishi bilan algebra rivojlana boshladi («son», «tub son», «sinus» kabi atamalar xildistonda paydo buldi).O‘lim sababini aniqlash maksadida murda tanasini anatomik tadkik kilish tyajribalari anatomiya va fizologiyani rivojlantirib, meditsinada katta yutuqlarga erishildi.Xindistonda tibbiyot taraqaiyoti xakida tibbietga oid asarlardan birida jar-roxlikning 300 turi bulganligi va 120 ta jarroxlik asbobi mavjudligi eslatiladi. Barchaga ma'lumki, Xitoy ipak , chinni va xokazolarning vatani xisoblanib, mil. av. II asrda kashf qilingan, shuningdek Xitoyda porox, kompas (mil. av. III asr) yer kimirlashini aniklovchi asbob (seysmograf) xam ixtiro kilingan. Mil. av. 613 yilga tegishli Xitoy ko‘lyozmalari topilib unda Galiley kometasi xaqidagi eng kadimgi ma'lumotlar uchraydi. Mil. av, II asrda Xitoyda osmon yoritkichlarining xarakati tasvirlangan birinchi osmon globusi, 2500 yoritkichiing o‘rni kursatilgan yulduzlar katologi yaragilgan.Yangi takvim joriy kilinib (mil.av. 104 i.), unga kura bir yil 365 241 kunga teng bulgan. Mil. av. 28 yilda Xan imperiyasining astronomlari kueshda doglar mavjudligini kuzatganlar.

Xitoy matematiklari tarixda birinchi bulib xisobda manfiy sonni kullaganlar. Tibbiyotda igna ukoli, nuktali davolash bilan ajoyib usulni ishlab chiqqanlar.

Bir tomonda Misr va Mesopotamiya fani, boshka tobe Xindiston va Xitoy fanida axamiyatli fanlar mavjud bulib birinchidan fan uta amaliy xususiyat kasb etgan, ikkinchidan fanlar nazariyasi, falsafa tarakqiyoti g‘arbdan keskin kilgan.Bu farkni K. Yaspers tomonidan yaratilgan uk davriy nazariyasi bilan izoxlash mumkin. Bunga kura mil. avv. 800-200 yillar oraligida muxim tarixiy burilish sodir bugan mifologik davr nixoyasita yetadi, ratsional idrok shakllanib xozirgacha mavjud bulgan asosiy tushuncha va tasniflar chikildi. Bu davrda Xindistonda Upanishadalar paydo bo‘lib Budda yashadi. Xitoyda mashxur falsafa maktablari rivojlandi. Eronda Zardushtiylikni kabul kilib, konunlashtirildi, lastindan paygambarlar chiqdi, Yunonistonda bu vaqda God Geraklit, Platon va boshkalar faoliyat kursatdi. K Yaspers Misr va Mesopotamiya madaniyatlari uk davrigacha mavjud bulganligini, ya'ni ularda esda kolarli burilishlar sodir bulmaganini, Xindiston va Xitoy madaniyatlarini uzidan keyinga ta'luqli deb biladi.

Xindiston va Xitoyda tabiiy va texnika fanlari erta shakllandi va uz navbatida sermaxsul taraqqiy etdi. Birok fanlar g‘arbdagi kabi madaniyatga sezilarli ta'sir kursatdi. Bu Oliy xakikatni anglash yulidagi mustakil ta'limot Kolish bilan bog‘lik. Masalan, Xindistonda bilim uch darajaga ajraladi:

1. Bilmaslik (avidya).

2. Tushuncha. «ilmiy» bilim

3. Xamma narsani bilish (prajnya), ya'ni birinchi daraja mantiksiz fikrlash, ikkinchisi — mantikiy, uchinchisi tiqaan ustun idrok kilishga muvofiq keladi.

yer yuzidagi eng kuxna va bir kadar urganilgan, xalqlar madaniyatining rivojlanishiga katta ta'sir kursatgan madaniyatlardan biri- qadimgi Misr madaniyatidir. Misr yozuvi kuplab xozirgi yozuv tizimi uchun asos bulgan. Qadimgi Misrliklar kullagan suzlar «papirus», «oazis», miya», «bazalt» va boshkalar xozirda xam muomalada saqlanib kelmoqda. Misrda turli, uta chalkash topinishlar tizim mavjud bulgan: xudolarga sig‘ingan, jonivor, usimlik tuproq, suv, Nilni mukadaslashtirgan. Kuyoshga, tirik xudo-Fir'avnga

sig‘inish konun tusiga kirgan. Misrliklar madaniyatida dafn marosimi aloxida urin tutgan. Ular ulimni insonning ikkinchi xaet boshlanishi deb bilgan. «Misrlikdar xayoti ulimga tayyorgarlik ko‘rishdan iborat»-deb bekorga yozmagan.

Misrlikdardan farkli kadimgi Mesopotamiya axolisi yerdagi xayotga kuprok e'tibor berishgan. Ulim bilan xammasi tugayli deb uylashsada, narigi dunyoga ishonishgan. Misrlikdardan farkli ravishda, narigi dunyoni inson ruxi mangu suv va ovkatga zoriqib yashaydigan kurkinchli dunyo deb tasavvur kilishgan. Sharuppakning Mesopotamiyalikdarga nasixatida aytiladiki «Shirin xayotdan tashkari biron narsa aziz emas». Mesopotamiyaliklarning kuvonchli xayot xakidagi karashlari «Gilgamish dostonida xam tasvirlanadi. Ular shaxsiy xayot muammolari bilan kuprok kiziqqanlar.

Xindiston — birinchi jaxon dini buddizm vatani bulsada, Xindistonning uzida induizm bilan ikkinchi darajada turadi. Bu ikki din xam «Vedada aks ettirilgan kadimgi tasavvurlardan kelib chiqaan.Xindlarning dunyokarashi va barcha tushunchalarini belgilovchi markaziy g‘oya, xind madaniyatining o‘ziga xos xususiyati- dunyoda sodir bo‘luvchi benixoya uzliksiz xarakat g‘yasi xisoblanadi, ya'ni dunyoning aylanishi na ibtido, na nixoya, na anik maksadga ega. Dunyoning doimiy ayolanishida kanta yangilanish va dunyoviy iloxiy rux nishonasi-individual rux buladi.Ular doimo yangi moddiy kuriniщda vujudga keladi, buning uchun inson tanasi bulishi shart emas, ya'ni rux joni-vorlar, usimliklar tanasita joylashishi mumkin. Xindlar shu tarika uz dunyo karashidan nargi dunyo xakidagi goyani istisno kilganlar. Mutlok «dunyoviy konun» borlik xukmdori Braxma olamning ob'ektiv ibtidosi. Ularni taqqoslaganda anik xudolarning roli uncha katta emas, fakat «dunyoviy konun» tamoyillarini individuallashgan timsolidan iboratdir.Xech kim, shuningdek xudo xam inson karmasini uzgartirishga kodir emas. Karmaning sanskrit tilidan tarjimasi «faoliyat (taqdir) ni bildiradi. Bu tushunchaning mazmunini aniklash murakkab. Karma insonning oldingi xayotidan meros bo‘lib o‘tadi va xozirgi xayotining mazmuni va faoliyatida namoyon buladi, u bulgusi Modliy timsolning sifatini belgilaydi. Gunoxlarni kechirish xakida tazarru yoki ibodat bilan Karmani uzgartirish mumkin emas, u fakat insonning axlokiy fe'l-atvorini belgilaydi. Shu bilan birga, xar bir indus va buddist uchun o‘z-o‘zini bo‘lish va uzining kamolatiga yetish, uz ruxiy xolatini aniklab uz karmasini toza saklanishi xakida uylash asosiy xisoblanadi.

Bu Xindistondagi dinlar xayotdan, faoliyatdan voz kechishga undaydi degani emas, balki ular dunyoviy tashvishlarga befarq bulishga undaydi desa buladi. Xind madaniyatining butun munida zoxir va botin, muakkat va mangulik urtasidagi muxim sanatni saklash zarurati xakidagi fikr yotadi.

Xitoy madaniyatining uziga xos farkli jixati shundaki kadimdan dinlardagi mistik ibtidoga axlokka nisbatan ikkinchi darajada karagan, madaniyatdagi belgilovchi roya osmon tasdiklagan buyuk «axlokiy-ijtimoiy-siyosiy tartib» bulgan. Xitoy madaniyati va sivilizatsiyasining ming yillar davomida asosiy ruxiy, axlokiy va g‘oyaviy manbai mil. avv. 551-479 y. yashagan buyuk mutafakkir Konfutsiy ta'limoti xisoblanadi. Barcha eng muxim narsalar xar kanday tashvish miyanint «kiyofasini» belgilaydi. Xaet tamoyillarini, ijtimoiy tashkilot shakllarini, umum kabul kilgan iloxiy me'yorlar va kadriyatlariing barchasi Xitoyda Konfutsiylik ta'sirida shakllangan. Bejizga L.S. Vasilev Konfutsiylikni «Xitoy sivilizatsiyasining kvint essensiyasi (moxiyati)» deb atamaydi.

«Osmon vakolati» yunalishi Konfutsiy tomonidan yot fikoda rivojlantirilib, unda ijtimoiy axlok asosiy urin tutadi va siesiy madaniyatni belgilaydi. An'analarni xurmat kilish, burchni jiddiy xis kilish, axlokiy sifatni yukoriligi, uzini jamiyat uchun baxsh kilish, xakikatni angl uchun doimo urinish, ishonch va olijanoblik kabi idea boshkalarni boshqariishi istaganlar uchun muljal bulgan ideallar davlatning bosh tayanchi bulib, Xitoy imperiyasi turalari uchun namuna buldi.

Konfutsiylikni Xitoyda paydo bulgan ikkinchi buyuk safiy ta'limot-daosizm tuldirdi. Daosizmda turmush, tabiat umumlik muammolari aks etadi. Agar konfutsiychilik insonning ijtimoiy faoliyatini nazarda tutsa, daosizmda uning ruxiy xayoti, dunyokarashi aks etadi. Daosizmda kadimgi Xitoydagi fikolarning bosh g‘oyasi aks etib, jaxon madaniyatini yangi xaet bilan boyitdi. «Uning g‘oyalari: inson tamoyillar asoslangan dunyoning dualistik xususiyati; usin-beshta asosiy unsurdan iborat bulgan materiya

uzgaruvchan xarakatdaligi, asosiy unsurlar doimo sifat uchgarshiida bulishini bildiradi. Daosizmga kura dunyoning paydo bulishi uchta kuchiing faoliyatidan kelib chikxan: Dao-Oliy Mutlok, Ilk ibtido, De-dao nuridan dunyoning paydo bulishi, Si- Oliy materiya, u moddiy dunyoni yaratib, narsa va mavjudotlarni bunyod kiladi.

Sharqning kadimgi sivilizatsiyasi moddiy va ma'naviy soxalaridagi kuplab uta muxim yangilikdarni vujudga keltirdi. Xususan, mil. avv. I ming yillik ma'naviy ralayonlar jarayoni bilan ajralib turadi. Bu davrda dastlab ikki tamoyil vujudga keldi: umuminsoniy birlik va shaxsning ma'naviy mustaqilligiga. Royalar erkinligi boshlanib inson uz xayotini unga asoslanib kurdi.

Qadimgi Shark sivilizatsiyasi g‘arbga nisbatan ertaroq boshlandi. Yunonlar madaniyati Qadimgi Sharq madaniyati ta'sirida juda yuksaldi, buni ellinlarning uzlari xam, e'tirof etishgan. Bu ta'sirlar natijasida shunday davr boshlandiki Shark va G‘arb madaniyatlari sintezi ellinistik madaniyatni vujudga keltirdi: Yunon-Baktriya va gandxar san'ati, iskandariya fani, fayum portretlari bunga misol bula oladi. Qadimgi Shark bizga barxayot boylikdarni qoldirdi. Bular «Gilgamesh» va «Moxabxorat» dostonlari, Kalidasi drammalari va Chjuanszining ramziy masallari, Misr exromlari va Buyuk Xitoy de-vori va boshkalar.

Qadimgi Yunoniston va Rim madaniyatlari yevropa sivilizatsiyasining poydevoriga asos soldi. Qadimgi Shark madaniyati ta'sirida shakllangan bu madaniyat ananaviy madaniyat tarakkiyoti davrining davomchisi va yakunlovchisi bo‘ldi. Qadimgi Yunonistonda shakllanib, keyinchalik yuksak boskichga kutarilgan bu madaniyat er. avv. III asrda Rim madaniyati vujudga kelishiga katta ta'sir kursatda va «Antik madaniyat nomi bilan dunyo madaniyati tarixida uchmas iz koldirdi.

Lotin tilidagi *antik* (aptщish) suzining ma'nosi «Kadimgi» demakdir. Lekin tarixiy davr nuktai nazaridan qaraydigan bulsak antik davr qadimgi dunyoning oxiri-qadimgi madaniyat va davlatning eng tarakkiy etgan boskichidir.Bu davr asosan Yunoniston va Rim uchun xarakterli bulib, Yunonistonda mil.avv.XIX asrlarda antik jamiyatning tashkil topishidan boshlanib, mil.avv.V-IV asrda antik (klassik) madaniyat takomili bilan tula moxiyat-mazmunga ega buldi. Milodiy V asrda varvarlar tomonidan Rim imperiyasining kulatilishi Antik madaniyatni inkirozga olib keldi. Shuningdek Yunon-Rim jamiyati va madaniyatiga nisbatan gullab kelayotgan «antik suzini kuprok yevropaga tatbikan anglamas darkor, negaki yevropa xachklari uzlarining madaniy tarakkiyotlari yulida yolgiz Yunon-Rim madaniyati bilan alokador bulgaliklari sababli, shu xalklar bunyod ma'naviy boylikdarni eng qadimiy deb taniganlar.

Uz urnida Antik madaniyat Yunon-makedonlar va Rim ta'sirida Egey dengizidan Xindistongacha va Misrda ellinist madaniyatning vujudga kelishiga va kosmopolitizm fukoroligi tushunchasiga asos soldi.

Barcha kadimgi madaniyatlar kabi yunon klassik (antik) madaniyatining muxim tarkibiy kismi din bulgan. Din me'morchilikning, tasviriy san'atning, adabiyotning ajoyib namunalarida uz aksini topdi. Kadimgi yunon dinining asosiy arxaik davrdayok tarkib topgan, uning ildizlari esa eng kadimgi kritmiken davriga va kadimgi shark ta'sirlariga kelib takaladi.

• Ibtidoiy jamoadan sinfiy jamiyatga utish davrida ma'budlar xakidagi tasavvurlar uzgaradi. Er. avv. USh-U11 larda kuplab maxalliy va ayrim umumyunon ma'budlarini tibga solish extiyoji tugiladi.Quldorlik munosabatlarining shakllanishi va Ijtimoiy axvol Gesiodning «Moxnatlar va kunlar» poemasida aks ettirilgan. Shuningdek Diniy mifologiya xam Gesiod tomonidan tartibga solingan shaklidan to antik davrning oxiri yunonlarning tasavvurida asosan mavjud bulib kelgan. Yunosh uchinchi avlodga oid bot ma'budlarning makoni olimi toga bilishgan.

Yunonlarning tasavvuricha, olam avvalida Xaosdan iborat bulgan, yer-Geya va yer osti olami Tartar xam bulgan.Geyadan Uran-osmon xudosi kelib chiqqan. Uran bilan Geyadan Kronos tugilgan va uz otasi Uranni ag‘darib tashlagan.

Bular titanlar- katta xudolar ekani Kronosdan Aid, Poseydon, Gestiya, Demitra, Gera va Zevs kabi kichik xudolar kelib chikkan. Zevs boshchiligida kichik xudolar Titanlarni tashlab olamni idora kila boshlaganlar.

76

Gera osmon va nikox xomiysi bulgan. Poseydon- deigiz xudosi, Demitra- xosildorlik ma'mudasi, Gestiya — uy-ruzgor ma'budasi Aid — yer osti olami xudosi xisoblangan.

Zevsning boshidan donishmandlik va urush ma'budasi Afina paydo bulgan; Appolon- ruisholik va san'at xudosi, Artemida-oy va ov ma'budasi, Gefest- temirchilik xudosi, Afrodita-go‘zallik va sevgi ma'budasi, Zevening kup farzandlari xudolar bulgan.

Yunonlar dinida totemizm koldiklari bulgan, ya'ni ma'budlarga biron xayvon yoki kush atalgan. Shuningdek yunonlar ikkinchi darajali ma'budlarga- Nimfa va Kentavrlarga xam togashganlar. Guyoki chakalaklarda triadalar, nimfalar, echkioyok satirlar yashagan; dengizda nayadalar va sirena- ayol boshli kushlar yashagan.

Ma'budlarning oddiy ayollar bilan aloqasidan tugilgan yarim xudo-kaxramonlar xam e'zozlangan. Ayniksa 12 marta jasorat kursatgan Gerakl- yovuzlikni yenguvchi obraz bulgan.

Yunonistonda xudolar sharafiga utkazilgan maxsus bayramlar fakat diniy mazmunga ega bulmagan, chunki jismoniy tarbiya musobakalari xamda musika, kushik kabilar mazkur bay-ramlarning eng muxim ishlari xisoblangan. Yunon shaxarlari uz bayramlari, sport musobakalari, orakullari (koxin-valiylari) bilan yunon elini birlashtiruvchi markazlar bulgan. Argosda Gera, Afinada Afina sharafiga bayramlar utkazilgan. Olimpiada shaxrida Zevs sharafiga Olimp musobakalari bulgan.

Yunon olimlari Kadimgi Misr, Mesopotamiya va Kichik Osiyo xalklarinint bilimlaridan baxramand bo‘lganlar. Qadimgi Sharq fani yunon dunyosida ilm-fanning rivojlanishiga ta'sir etgan. Miloddan avvalgi VII-VI asrlarda Yunonistonda madaniyat va fan rivojlanib Gerodot, Demokrit, Pratagor, Gippokrat, Sukrot, Aflotun, Arastu kabi olimlar ijod qilganlar.

Miloddan avvalgi VI asrda Kichik Osiyodagi Milet shaxri ilm-fan markazi bulgan. Kichik Osiyo olimlari Misr va Mesopotamiya olimlarining ilmiy bilimlarini rivojlantirganlar.Ular tabiat va jamiyat xodisalarining sabablarini tushuntirshga xarakat kilib, tabiat va xayotning ibtidosini suv, xavo yoki olov deb faraz qalganlar.

Tarixning staey deb nom olgan yunonistonlik tarixchisi
Gerodot (mil. av. U-asr) Misr, Bobil, Suriya, Kichik Osiyo
Kora dengiz soxilidagi mamlakatlarga sayoxat kilib, uzining
«Tarix kitobida turli xalklar xakida ma'lumotlarni yozib
koldirgan.

Yunon olimlaridan biri Demokrit (mil. av. 460-370 i] «Xamma narsalar eng mayda zarracha, atomlardan tashkil topgan», — degan fikrni ilgari surgan. U fanning kup soxasi bilan shugullangan.

Kos orolida tugilgan yunon tabibi Gippokrat (mil. av. 375 yil) tibbiyot bilimlarini otasi Geraklitdan urgana mashxur tabib bulib, tibbiyotning barcha masalalari bilan shugullangan va ulug‘ faylasuf xam bulgan. U shogardlari bilan birga 72 kitobdan iborat «Gippokrat tuplami» nomli tibbiy asar yozib koldirgan.

Afinalik faylasuf Sukrot (mil. avv. 441-399 i.) bironta kitob yozmagan. U odam gavjum joylarda shogirdlarini xakikatni bilishga undab, — xakikat baxs orkali bilinadi degan. Sukrot uz karashlarida odamlarni tenglashtirishga karatib chiqqani uchun Afina kuldorlik demokratiyasi namoyandalariga yokmagan va uni ulimga xukm kilishgan.

Makedoniya saroy tabibining ugli Arastuni (mil. avv. 322 i.) Sharqqa «birinchi muallim» deb ataganlar. U juda asarlar yozib, ilmiy bilimlarii aloxida soxalarga b chikkan va mustakil fanlarga birlashtirgan.Arastu yer koinotning markazi deb xisoblagan.Uning mashxur asari «Siyosat» dir

Yunoniston afsona va rivoyatlar yurti bulib, kadimdan biyot rivojlantan. «Prometey», «Gerakl», «Didal va Ikar «Argonavtlar», «Odisseya» va «Iliada» kabi afsona va dostonlarda yunonlarning turmush tarzi va tarixi bayon kilgan «Iliada» va «Odisseya» dostonlarini mil. avv. VIII asrda yashagan kur baxshi Gomer yaratgan edi. Dostonlarda Troya xikoya kilinadi. Arxeologlar Gomer dostonlariga asoslab kadimgi Troya madaniyatiii topganlar.

Doston va afsonalar teatr uchun boy ma'lumot beradi. Kadimgi Yunon teatri mil. avv. VI asrlarda kishloq xomiysi, xudo Dionis sharafiga utkaziladigan bayram vaktida ijro etiladigan kushiklar va uyinlar asosida vujudga kelgan. Yunonlar teatrni «katta yoshdagilar maktabi» deyishga Teatr yunonchada «tomoshalar joiy» degan ma'noni anglatadi.Keyinchalik kurilgan Yunon teatrlariga 17-25 ming tomoshabin joylashgan.

Teatr san'atining rivoji mashxur yunon adiblari ijodi bilan uyg‘un bo‘lgan-adiblar afsona va rivoyatlar asosida tragediyaar yaratganlar. Tragediya yunonchada «echkilar kushigi degan

ma'noni anglatadi.

Mil. av.VI-IV asrlarda Esxil, Sofokl, yevripid tragediyalari Aristofan komediyalarini teatrda tomoshabinlar marok bilan kurishgan. Esxilni «tragediya otasi» deb ataganlar. Uning Lanjirband Prometey», «Forslar» tragediyalari, Sofokolning «Shox Edip», «Antigona» tragediyalari mashxur bulgan. Sofokol 120 dan kuproq tragediya yozgan.

Aristofan «Tinchlik», «Suvoriylar» degan komediyalarida urush vokealarini va usha davrdagi illatlarni tasvirlagan. Bu ijodkorlarni xalk xurmat kilib Afina teatriga xaykallarini urnatganlar va «donishmandlik yulboshchilari» deb ataganlar.

Qadimgi yunonlarda me'morchilik xaykaltaroshlik va rassomchilik Krit-Minei davrlarida vujudga kelib, keyingi davrlarda rivojlanadi va mil. av. V asrda yukori pog‘onaga

kutariladi.

Qadimgi yunonlar me'morchilikka ustunli binolar kurishni misrlikdardan urgangan bulsada, bu usulni kayta ishlab uchta uslub yaratganlar: doriy, ioniy, Korinf uslubidagi binolar. Ular ibodatxona, teatr, saroy va majlis binolariga aloxida e'tibor berganlar. Dastlab bunday binolar doriy uslubida-ustunlar tagkursiga emas, yerga urnatilgan. Keyinchalik marmar toshlardan kuchli erkak kinining gavdasita uxshash ustundan, ba'zi ustunlar nozik yukori kismi gajakkayrilma, nakshli uslubdagi binolar kurilib, ayol gavdasiga kiyoslangan. Ibodatxonalarning baland poydevorlari bulib, ichi va tashkarisi xaykatlar bilan bezatilgan.

Afina akropolidagi Parfenon, Ersxgeyon ibodatxonalari yunon me'morchiligining nodir asarlaridan bulib, xozirgacha saqganib qolgan. Prafenon ustunlari doriy uslubda bulsada, tarz-tarovati ioniycha uslubdadir. Uning karshisidagi Erexgey-on ibodatxonasi sof ioniycha uslubda, ko‘z xaykallar ustun vazifasini bajarib, nafis ishlangan.

Mil. av. IV asrda raem bulgan korinfcha uslubdagi ustunlar Uzunrok. tagkursisi va krshi ancha murakkab bulib, akanf usimligi yaproklari bilan bezatilgan. Afina markazida yedgorlik xaykali shu uslubda kurilgan.

Yunon xaykaltaroshligi xam mil.av.V-IV asrlarda yuksak darajada rivojlandi. Xaykaltaroshlar bu davrda odamlarning xarakat kilib turgan xolatini tasvirlaishi bilib oldilar. Miron, Polikdet, Fidiy, Traksitel, Skopas, Lis kabi Xaykaltaroshlar yartagan xaykallar jonli Xolatda ishlangan.

Yunon rassomchilik san'ati namunalari kam saklanib kolgan bulsa-da, asosan kuza, vaza va sopol idishlar rassomlar yunonlar xayotidan olingan ayrim manzaralarni laganlar.Mazkur rasmlar jozibasi bilan dikkatni tortadi.

Ellinizm davrida (mil. av. Sh-P asrlar) madaniyat xil bulib, asosan ilm-fan tarakxiy etdi. Aleksandr Makedonskiy istilo kilgan xududlarga yunon madaniyati kirib borishi bilan birga Yakin va Urta Shark mamlakatlari madaniyati uygunlashib, madaniyat sintezi yuz berdi. Mamlakatlarni alokalari kengaydi.

Yunon-Makedoniya va Ellinlashgan maxalliy zodagonlar orasida umumyunon tili «Koyne» (umumiy) keng yoyildi. Dunyokarash falsafiy tus olib kosmopolitizm (dunyofukr )nomi bilan mashxur buldi.

Iskandariyadagi va Sharkiy Urta dengiz buyidagi box shaxar kutubxonalarida Yunoniston va Sharq mamlakatlarga olib kelingan ilmiy asarlar tuplangan, Iskandariyada saroy, gimnaziyalar va mashxur Muzey bulgan. Muzeyda rasadxona va ulkan kugubxonada 700 mingta yakin kul yozma saklangan. Shaxar oldidagi orolga 140 metr balandlikdagi mayoq kurilgan. Bu mayoq kemalarning gavanga kirish yulini kursatib turardi

Ellinizm davrida fanlar tizimiga asos solindi. Sut xizmati bilan fizika fani paydo buldi. yevklid va Arximed matematikani rivojlantirdi. Aristrax astronomiya soxasiga ulkan xissa kushdi. Shark mamlakatlarida yunon me'morlari xaykaltaroshlar, rassomlar nodir asarlar yaratganlar mil. avv. Sh-P asrlarda yunon san'atining xususiyati uzgargan. Xukmdorlar saroylari korinfcha uslubdagi ust bilan kurilgan. Tasviriy san'atda odamlarning kiyofasini va ichki kechinmalarini kursatishga intilishi gilik edi. Tayanch tushunchalar

an'anaviy madaniyat, evolyusiya, kosmogenez, fira'vn, xrom, papirus, astrologiya, takvim, Veda, ellinlar madaniyati Moxabxorat.

Mavzuni takrorlash uchun saaollar

1. Qadimgi Shark madaniyati vujudga kelishining shart-sharoitlari.

2. Qadimgi Sharq va G‘arb madaniyatlari rivojlanishidagi

xoslik nimada?

3. Qadimgi sharkliklarning dunyokarashi va tafakkuridagi

farkli jixatlari.

4. Qadimgi Shark va antik davrda din va davlatning uzaro

5. Kadimgi Sharkning asosiy manzilgoxi Misr madaniyatini tavsiflang.

6. Qadimgi Mesonatamiyaning asosiy madaniy yodgoroliklarini aytib bering.

7. Qadimgi Xitoy madaniyatining kanday namunalarini bi-

lasiz?

8. An'anaviy madaniyatda udumlar, mifologiya va ilmnipg urni.

9. Antik dunyo madaniyatining janri madaniyati tarixida

tutgan urni.

10. Qadimgi Shark va G‘arb madaniyatlarining uzaro muloqoti va bir-biriga ta'siri.

ADABIYOTLAR

1. Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yukT., 1998 i.

2. Vasilev L. S. Problemы genezisa kitayskoy mыsli. M., 1989g.

3. Veynberg I. P. Chelovek v kulture Drevnego Blijnego Vostoka. M., 1986 g.

4. Drevnie sivilizatsii. M., 1987 g.

5. yerasov B. S. Kultura, religiya i sivilizatsiya na Vostoke.M., 1979g.

6. Konrad N.I. Zapad- Vostok M., 1972 g. 7- Literatura Drevnego Vostoka M., 1984 g.

8. Oldenburg S. Kultura Indii. M., 1991 g.

9. Otspenxeym A.L. Drevnyaya Mesopotamiya. M., 1980 g.