I. O’quv materiallari ma’ruza bo’yicha o’quv materiallari

Nazorat uchun savollar

1. 
   Bola taraqqiyotida ushbu konsepsiyaning qanday ahamiyati mavjud?
   
2. 
   Ushbu konsepsiyaning mohiyatini ochib bering.
   
3. 
   Faoliyatning psixologik mazmunini sharhlang?
   
4. 
   Faoliyat tuzilishi.
   
5. 
   Faoliyatning shaxs taraqiyotidagi o‘rni.
   
6. 
   Muloqot tomonlarini izohlang.
   
7. 
   Shaxslararo munosabatlarda shaxsning bir-birini idrok qilishi muammosini sharhlang.
   

4- Mavzu: Chaqaloqlik va go‘daklik davrining psixologik xususiyatlari
Reja:

1. 
   Chaqaloqlik davrida jismoniy rivojlanish. Chaqaloqlik davrida psixologik rivojlanish xususiyatlari.
   
2. 
   Sensor, perseptiv hamda kognitiv rivojlanish.
   
3. 
   Predmetlar bilan o‘ynash, his-tuyg‘uning o‘sishi yoki jonlanishi.
   
4. 
   Go‘daklik davrining psixologik xususiyatlari.
   
5. 
   Go‘dak va muloqot, go‘daklik davrida nutqning vujudga kelishi, kognitiv va perseptiv jarayonlarning rivojlanishidagi shart –sharoitlar.
   

Tayanch tushunchalar: Pernitaldavr, “jonlanish” kompleksi, emotsional muloqot, sensor deprivatsiya, emotsional deprivatsiya, ko‘z kenvergensiyasi, sensorfaollik, predmetli harakat.

Chaqaloqlik davrida jismoniy rivojlanish.

Chaqaloqlik davrida psixologik rivojlanish xususiyatlari.
Chaqaloqning yangi sharoitda yashashini ta’minlovchi asosiy omil tug‘ilishda unda vujudga kelgan tabiiy mexanizmlardir. U tashqi sharoit va muhitga moslashish imkonini beradigan, nisbatan yetilgan nerv sistemasi bilan tug‘iladi. Tug‘ilganidan boshlab mazkur reflekslar organizmda qon aylanishi, nafas olish hamda nafas chiqarishni ta’minlaydi.
Birinchi kundanoq kuchli qo‘zg‘atuvchilarga nisbatan ko‘zni qisish, pirpiratish, uning qorachig‘ini kengaytirish yoki toraytirish mexanizmlari ishlay boshlaydi. Bu reflekslarni himoya reflekslari deyiladi.
Chaqaloqda himoya reflekslaridan tashqari, qo‘zg‘atuvchilar bilan aloqa o‘rnatishga xizmat qiladigan reflekslar ham bo‘ladi. Bularni orientir reflekslari deb ataladi. Chaqaloqlarni kuzatishlarda ikki uch kunlik bola xonaga quyosh nuri tushishi bilan boshini yorug‘lik tomonga burishi, chaqaloq xonaga asta kirib kelayotgan nur manbaini ham sezishi yaqqol ko‘rindi.
Yuqorida aytilgan reflekslardan tashqari, bolada bir necha tug‘ma tabiiy reflekslar ham uchraydi; emish refleksi og‘ziga tushgan narsani so‘rishga o‘z ifodasini topsa qo‘l kaftiga biror narsaning tegishi ushlash, chang solish reaksiyasini vujudga keltiradi. o‘zidan narsani itarish, uzoqlashtirish refleksi mavjudligini ko’rsatadi va bu hol tovonga qandaydir jism tegishi bilan uni o‘zidan uzoqlashtirishda namoyon bo‘ladi.
Psixolog V.S.Muxinaning fikricha, chaqaloqda tug‘ilshiga qadar ham shartsiz reflekslar bo‘lishi, unga homilalik paytidayoq o‘z qo‘lini so‘rish imkonini yaratadi.
Tug‘ilgan chaqaloqning vazni tez kamaya boradi. Buning sababi undan suyuqlik moddasining chiqib ketishi, vaznsizlik holati atmosfera bosimiga, quyosh nuriga, turli xususiyatli moddalar ta’siriga, o‘zgaruvchan havo haroratiga moslashish davrida ko‘p kuch-quvvat sarflanishidir. Bu davrning kechishida chaqaloqlarning ham individual, ham jismoniy tafovutlari ko‘zga tashlanadi. Oradan ko‘p vaqt o‘tmay chaqaloq vaznnining kamayishi tabiiy ravishda to‘xtaydi va uning yangi muhitga moslashishi boshlanadi. Kindik tushish davri organizmda keskin o‘zgarishlar yuz berish pallasi hisoblanib, murg‘ak organning mustaqil yashayotganidan dalolat beradi. Chaqaloqning oldingi vazniga yetishda va hayotining birinchi o‘n kunligiga to‘g‘ri keladi.
Chaqaloq organizmining anatomik- fiziologik, morfologik tuzilish bo‘yicha, boshqa yoshdagi odamlarnikidan farqi ham rivojlangani, zaifligi, ish qobiliyatining kuchsizligidir. Uning suyak sistemasi, pay-muskullari va tog‘ay to‘qimalarining o‘sishi katta yoshdagi kishilarnikidan ham sur’at, ham sifat jihatidan farqlanadi. Chaqaloqdagi muskullarning takomillashishi harakat negizini vujudga keltiradi; shu bilan birga har bir biologik organning mustaqil harakati va faoliyatini ta’minlashga xizmat qiladi. Bolada bo‘yin muskullarining o‘sishi bo‘ynini tutishga olib kelsa, tana muskullarining rivojlanishi kattalar yordamida ag‘anash imkonini, qo‘l va oyoq muskullarining yetilishi esa jismoniy harakat qilish, jismlarga qo‘l cho‘zish uchun sharoit yaratadi.Bolaning chaqaloqlik davri jismoniy jixatdan juda tez rivojla­nish davridir. Odatda odamning yoshi tug’ilgan kunidan boshlab xisoblanadi. Lekin aslida odamning dunyoga kelishi, rivojlanishi tug’ilmasdan ilgarigi, ya’ni ona qornidagi davridan boshlanadi. Bola onaning qornidaligi davrida, ya’ni to’qqiz oy mobaynida juda tez va juda murakkab taraqqiyot yo’lini bosib o’tadi. Bolaning tug’ilgandan keyingi normal taraqqiyoti uning ona qornidagi tarakkiyoti bilan uz­viy bog’liqdir.
Shuning uchun bolaning tug’ilgunga qadar bo’lgan taraqqiyotiga xam diqqat-e’tibor bilan qarash lozim, chunki tug’ilgandan keyin xam bolaga tashqi muhit ta’sir qiladi. Lekin bu ta’sir faqat ona orqali, ona­ning organizmi orqali bo’ladi. Xomiladorlik davrining xar jixatdan normal o’tishi bolaning ona qornidagi normal taraqqiyotini va xar jixatdan yetuk tug’ilishini ta’minlaydi.
Bolaning tug’ilgandan keyin bir yoshgacha bo’lgan davri nisbatan kam xarakat va «nutksiz» taraqqiyot davridir. Bu davrda bolaning o’sishi va taraqqiyoti tor, oila va yasli doirasida yuzaga keladi. Ammo shunday bo’lsa ham bu davrlar jixatdan juda tez rivojlanish davridir. Bu davrda bola deyarli faqat ona suti bilangina ovqatlanadi, u xali gapi­ra olmaydi va mustaqil harakat kila olmaydi. Bu davrda bola ojiz bo’lib, kattalarning doimiy va to’g’ri parvarish qilishlariga muhtoj bo’ladi.
Yangi tugilgan va bir yoshgacha bo’lgan bolalarning tashqi qiyofalari katta odamlarning tashqi qiyofalaridan ancha farq qiladi. Yangi tug’ilgan bolaning boshi gavdasiga nisbatan juda ham katta gavdasi­ning to’rtdan bir qismiga barobar) , bo’yni deyarli yo’q darajada kiska, gavdasi uzun, oyoq-ko’llari gavdasiga nisbatan qisqa bo’ladi. Katta yoshli odamning boshi gavdasining sakkizdan bir qismiga to’g’ri keladi.
Bundan tashqari chaqaloq bolaning yuzi juda kichkina bo’ladi, chunki yuqorigi va pastki jag’lari xali ishlamaganligi tufayli rivojlanma­gan bo’ladi. Chaqaloq bolalar ichk organlarining holati va faoliyati ham katta odamlarnikidan anchagina farq qiladi. Masalan, undagi xavo kiradigan mayda pufakchalarning soni mikdor jixatidan katta odamlarniki bilan barobar bo’lsa ham, ular juda mayda bo’ladi (katta odamlarnikiga nisbatan uch barobar kichik bo’ladi). Buning uchun chaqaloq bolalar katta odamlarga nisbatan uch barobar tez nafas oladi­lar. Chakaloq bola bir minutda 50 - 60 marta nafas olsa, katta yoshdagi odam xuddi shu vaqt ichida 14-16 marta nafas oladi. Chakaloq bola jis­moniy jihatdan juda tez o’sayotganligi tufayli sof havoga ayniqsa muxtoj bo’ladi. Ilk yoshdagi bolalarning taraqqiyotida, buni albatta hisobga olish zarur.
Agar chaqaloq bola o’ringa o’ngay holatda yotqizilmasa, siqib yo’rgaklansa va ochiq xavoga olib chiqilmasa, uning nafas olishida qo’shimcha qiyinchilik vujudga keladi.
Chaqaloq bolaning yuragi katta odamning yuragiga nisbatan anchagina tez uradi. Masalan, katta odamning yuragi bir minutda o’rtacha 70 – 75 marta ursa, chaqaloq bolaning yuragi 120 va undan ortiq marta uradi. Buning asosiy sababi chaqaloq bolalar yuragining har bir qisqarishida bosib chiqargan qon xajmining (miqdorining) ozligi, yurak muskulla­rining hali zaifligi bilan bog’liq. Bundan tashqari, chaqaloq bolalar yuragining nisbatan tez urishi ular organizmida modda almashinish jarayonining intensivligi jadalligi bilan xam bog’liqdir.
Chaqaloq bolalarda badanning xaroratini idora qilish xali yaxshi rivojlanmagan bo’ladi. Chaqaloq bolalarda tanasining vazniga qaraganda terisining umumiy sathi (yuzasi) nisbatan katta xamda terisi katta odamlar terisiga qaraganda ancha yupqa bo’ladi. Shu sababli ular normal taraqqiyot uchun kerakli haroratni yo’qotib sovuq qotishi mumkin. Chaqaloq bola bilan munosabatda bo’ladigan tarbiyachi shuni na­zarda tutishi lozimki, bu yoshdagi bolalarning haroratlari (temperatu­ralari) tez o’zgaruvchan bo’ladi. Bolaning ortiqcha harakatlari ham ovqat yeyishi ham temperaturasiga ta’sir qiladi. Shu sababli chaqaloq bolalarni tarbiyalashda rejimning ahamiyati nihoyatda kattadir.
Chaqaloq bolalarni hamisha o’z vaktida ovqatlantirish, uxlatish va o’z vaqtida u bilan shug’ullanish (gaplashish, o’ynatish) kerak.
Chaqaloq bolalarning ovqat hazm qilish a’zolari ham o’ziga xos xu­susiyatga ega. Ularning oshqozonlari hali juda kichkina, oshqozon va ichak muskullari rivojlanmagan, juda zaif bo’ladi. Shuning uchun bu yoshdagi bolalarning eng yaxshi ovqati ona sutidir. Bolalar katta odamlarga nisbatan tez-tez ovqatlantiriladi. Buning sababi ravshan. Agar katta odamlarga ovqat sarf qilgan quvvatlarini tiklash maqsadida ke­rak bo’lsa, bolalar uchun esa ovqat sarf qilgan quvvatlarini tiklashdan tashqari o’sishlari uchun ham kerak. Bolaning organizmi esa to’xtovsiz o’sadi, buning uchun esa juda ko’p ozuqa moddalar kerak bo’ladi. Ozuqa moddalarni bola ovqat orqali oladi. Shu sababli bolaning jismoniy jihatdan normal o’sishida o’z vaqtida ovqatlanishi va ovqatning sifa­ti juda katta ahamiyatga ega.
Normal tug’ilgan bolaning o’rtacha vazni 2800-25O0 g, bo’yi 45-52 san­timetr bo’ladi. Bir yil davomida uning vazni va bo’yi ayniqsa sezi­larli o’zgaradi. Normal o’sib ulg’ayayotgan bola yarim yoshga yetganida uning vazni ikki barobar, bir yoshga yetganida esa uch barobar ortadi. Bola­ning vazni dastlabki oylarda, ayniqsa, bir-uch oyligida ko’proq ortadi. Keyinroq borib vaznning ortishi birmuncha sekinlashib boradi va bir yoshga to’lgach, bolaning vazni 9 kg ga yetadi.
Tarbiyachi bolalarning umumiy psixik taraqqiyotlari va psixologik sifatlarini turli faoliyatlar jarayonida o’rganib ular hakida to’la ma’lumotlarga ega bo’la olmaydi. To’la ma’lumotga ega bo’lish uchun tar­biyachi bolaning uy sharoitida, xulq-atvori va xatti-harakatlariga doir ma’lumotlardan ham habardor bo’lishi shart. Tarbiyachi har bir bola­ning fe’l-atvori va xatti-harakatlariga doir kuzatgan faktlarni yoz­ma ravishda qayd qilib borishi va har bir bolaga maktabga chiqish ol­didan to’la psixologik-pedagogik xarakterisrika tuzishi lozim.
Chaqaloqning anotamik-fiziologik tuzilishini tahlil qilsak, uning suyak sisitemasida ohak moddasi va har xil tuzlar yetishmasligining guvohi bo‘lamiz. Shu sababli suyak funksiyasini ko‘proq tog‘ay to‘qimalari bajaradi. Bosh suyaklari bolalarning ikki oyligida o‘zaro qo‘shilib ketadi. Bosh suyakning peshona va tepa qismlari o‘rtasida liqildoq deb ataladigan qalin parda va teri bilan qoplangan oraliq mavjud bo‘ladi. U bola bir yoshdan oshganidan keyin suyak bilan qoplanib boradi, lekin u haqiqiy suyak bo‘lmaydi. Bir yoshga to’lgunga qadar bolaning bo’yi ham juda tez o’sadi. Xuddi vazni kabi bolaning bo’yi ham dastlabki oylarida ayniqsa tez o’sadi. Keyin bo’yining o’sishi xam ancha sekinlashadi. Agar bola bir yoshga to’lguncha taxminan 25 sm ga o’ssa, keyingi ikki yil ichida faqat 18 sm ga o’sadi. .
Yangi tug’ilgan bolaning suyaklari, ya’ni skeleti hali katta odamlarniki singari qattiq va mustahkam bo’lmaydi. Chaqaloq bolaning ske­leti deyarli yumshoq tog’aydan iborat bo’ladi. Keyingi taraqqiyot davri­da ya’ni bir yoshga to’lguncha uning skeleti suyakka aylana boshlaydi. Agar bola chaqaloqlik davridan to’g’ri parvarish qilinmasa uning skle­tidagi turli qismlari o’zgarib biror yeri qiyshiq bo’lib qolishi mumkin. Keyinchilik xollarda bolaning noto’g’ri o’tirishi, noto’g’ri yotishi natijasida umurtqa suyagi qiyshayib qolishi mumkin, chunki umurtqa suyagi juda elastik (egiluvchan) bo’ladi.
So’ngi yillarda bolalar organizmini noto’g’ri parvarish kilish bilan bog’lik bo’lgan skolioz kasalligi hakida ko’plab gapirmoqda. Darhaqiqat bolalarda paydo bo’ladigan skolioz (umurtqa suyagining kiyshayib kolishi) kasalligi ko’pchilik xollarda bolalar gavdasining normal o’sishiga ota-onalar va tarbiyachilarining befarq munosabatda bo’lishlari tufayli yuzaga keladi.
Skolioz (bukir) kasalligi juda og’ir majruxlikdir. Skolioz asosan ikki yo’l bilan paydo bo’ladi. Ulardan birinchisi tug’ma skolioz bo’lsa, ikkinchisi individual hayot davomida orttirilgan skoliozdir. Biz asosan ana shu individual hayot davomida bo’ladigan skoliozning oldini olishimiz, ya’ni uning paydo bo’lishiga yo’l qo’ymasligimiz kerak. Skolioz kasalligi dastavval mutlaqo bilin­maydi va juda sekinlik bilan rivojlanadi, vaqt o’tishi bilan u ko’zga tashlana boshlaydi.
Skolioz kasalligi juda qiyin davolanadi. Uni davolashda orto­ped-vrachlar juda kiyinchiliklarga duch keladilar. Skolioz kasal­ligi o’g’il bolalarda ham qiz bolalarda ham uchraydi. Qiz bolalarning muskul va skeletlari o’g’il bolalarga nisbatan zaifroq bo’lganligi tu­fayli ular skolioz kasalligiga moyilroq bo’ladilar. Bolalarda uchray­digan skolioz kasalligi muskul va skletlarning tez o’sishi va bu o’sish davomida bolalarni noto’g’ri o’tirishlari va noto’g’ri yotishlari tufayli vujudga keladi. Skolioz kasalligiga uchragan bola juda nogiron qiyofaga kirib qoladi.
Skolioz kasalligiga uchramaslik uchun bola yotadigan to’shak tekis, boshiga qo’yiladigan yostiq xam ortiqcha baland bo’lmasligi kerak. Bola yurishni o’rganayotganida gox ung, gox chap qo’lidan ushlab unga yordam berish lozim. Ana shu kabilarga rioya qilgandagina bolani skolioz (bukir) kasalligidan saqlab qolish mumkin. ­
Chaqaloq nerv sistemasining yuksak darajada rivojlangan qismi, ya’ni bosh miya katta yarimsharlari tashqi ko‘rinishi bilan katta odamnikiga aynan o‘xshasa ham, aslida undan ko‘p farq qiladi. Odamlarni o‘zaro qiyoslasak, ajoyib manzarani ko‘ramiz: miyaning og‘irligi chaqaloq tanasining sakkizdan bir va katta odamlarda esa qirqdan bir qismini tashkil etadi. Chaqaloqlarda bosh gavdaga nisbatan kattaroq ko‘rinsada, u hali juda bo‘sh, mukammallashmagan bo‘ladi. Ularning organizmi jadal sur’at bilan o‘sish davridan o‘tadi. Bu davrda chaqaloqning og‘irligi 3-5 kg bo‘lishiga qaramay, miyasining og‘irligi 300-350 grammni tashkil qiladi, xolos. Chaqaloqning miyasi xujayralarining miqdori, “ariq” chalarning yaqqol ko‘zga tashlanmasligi, nerv hujayralri tarmog‘i jihatidan katta odamlarning miyasidan farq qiladi.
Yuqoridagi fikrlarni isbotlashda harakat qilgan psixolog Ye.A.Arkinning ta’kidlashicha, -bola tug‘ilishga harakat qilayotgan paytida uning miyasini bir xil kulrang massa tashkil etadi, uning nerv tolalarida mislin qobig‘I bo‘lmaydi.