I oliy va o`rta

2-asosiy savol bayoni: 

XI-XII asrlarda O‗zbekistonda feodal ishlab chiqarish munosabatlarining tarqqiy 

etishi,  ichki  va  tashqi  savdoning  o‗sishi,  deqhqonchilik,  hunarmandchilik,  binokorlik 

o‗ymakorlik  san‘atining    rivojiga  jiddiy  ta‘sir  etdi,  Samarqand,  Buxoro,  Urganch, 

Termiz, Marv, O‗zgan shaharlarida saroy, masjid, madrasa, sardoba kabi binolar qurildi. 

Bular o‗zbek halqining abadiy yodgorligi sifatida hamon dune halqlari e‘tiborini o‗ziga 

jalb etib turibdi. 

 XI-XII  asrlarda  o‗zbeklar  Movarounnahrda  asosiy  aholi  sifatida  tarkib  topdi, 

o‗sha davrda «Turk tili» deb nom olgan o‗zbek tili adabiy til hususiyatiga ega bo‗ldi. Bu 

davrda  Musiqa  san‘ati  ham  yuksalib,  Abu  Hafiz  Sug‗diy  nayga  monand  Shohrud 

nomida asbob yasadi, halq kuylari asosida «Rosd», «Xusravoniy», «Boda», «Ushshoq», 

«Zarafganda»,  «Sipaxon»,  «Navo»,  «Basda»,  «Tarona»  va  boshqa  kuylar  ijod  qilindi. 

Bu  kuylarning  ko‗pchiligi  o‗zbek,  tojik  halqlari  hozirgi  kunda  ham  kuylab,  kata  va 

kichiklarning hissiyotiga ijobiy ta‘sir ko‗rsmatmoqdalar. Bu davrda ilm-fanning o‗sgani 

Al-Xorazmiy,  Forobiy,  Farg‗oniy,  Ibn  Sino,  Beruniy  va  boshqa  olimlarning  misolida 

yaqqol ko‗rinadi.  

---

 

13 

 

XIII  asr  boshlarida  Chingizxon  is‘telosi  va  qilgan  yovuzliklari  natijasida  O‗rta 

Osiyoning  iqtisodiy  va  ijtimoiy  hayotida  talofat  yuz  berdi.  Shaharlar,  sug‗orish 

inshoatlari  vayron  bo‗ldi,  olimlar  quvg‗in  qilindi.  Halq  Chingizxon  zulmiga  qarshi 

qo‗zg‗aldi. Unga bo‗lgan nafrati ifodalangan «Guldursin» kabi afsonalar yaratdi. Badiiy 

adabiyotda Rabg‗uziyning «Qissai Rabg‗uziy» singari Islom dini targ‗ib qilingan asarlar 

yaratdi. 

Amir  Temur  va  uning  avlodi  hukmronlik  qilgan  14-15  asrlarda  mamlakatning 

iqtisodiy,  ijtimoiy  hayotida  qayta  tiklanish  va  rivojlanish  boshlanishi  bilan  ilm-fan, 

me‘morchilik,  tasviriy  san‘at,  naqqoshlik,  Musiqa  sohasida,  badiiy  adabiyotda  juda 

katta yutuqlarga erishildi. Halq og‗zaki ijodi rivojlandi.  

Bu  davrda  tibbiy,  tarix,  tabbiy  va  adabiyot  fanlari  sohasida  M.  Ulug‗bek,  Q 

Rumiy,  /.  Jamshid,  Ali  Qushchi,  S.Ho‗jandiy,  Yusuf  Tabib,  Xofiz  Abro‗,  A. 

Samarqandiy,  Xondamir,  A.  Navoiy,  Jomiy,  Davlatshoh  Samarqandiy,  Bobur, 

tilshunoslikda F. Abu Lays kabi buyuk olim, adiblar kamol topdi.  

Temuriylar  davrida  bunyod  etilgan  «Bibixonim»  masjidi,  «Go‗ri  Amir» 

maqbarasi» , «Shohizinda» binolari, «Bog‗i maydon» bog‗i, Buxoro, Samarqand, Hiva, 

/ijduvonda  qurilgan  madrasalar  Temuriylar  davrida  yaratilgan  o‗lmas  obida, 

yodgorliklardir.  

 Temuriylar  davrida  Abdurahmon  Xorazmiy,  Sulton  Ali  Mashhadiy,  Sulton  Ali 

Handon,  Mir  Ali,  Qilqalam,  Halivoiy,  Rafiqiy  kabi xattotlar, Mirak  Naqqosh,  Behzod, 

Muzaffar kabi musavvirlar yetishdi.  

Istedodli  Behzod,  Mirak  Naqqosh,  Qosim  Ali,  Mahmud  Muzaxxab,  Ho‗ja 

Muhammad  Naqqosh,  Shox  Muzaffar  chizgan  rasmlar,  tasviriy  san‘at    durdonasi, 

o‗lmas madaniy merosimizdir. 

Temuriylar davrida yetishgan Abduqodir Noyi, Qulmuhammad Shayxiy, Xusayin 

Udiy, Shoxquli G`ijjakiy, Darvesh Axmad Qonuniy, Usta Shodiy va boshqa Musiqachi, 

bastakor  va  hofizlar  «Rost»,  «Isfahon»,  «Iroq»,  «Navo»,  «Rahoviy»  maqomlarini  ijod 

etib, o‗zlaridan oldin ijod etilgan maqom va kuylarini boyitdilar. 

Qutb,  Xorazmiy,  Amiriy,  Xaydar  Xorazmiy,  Durbek,  A.  Navoiy,  Atoiy, 

Sakkokiy,  Bobur,  Lutfiy,  Muhammad  Solih,  Majlisiy  va  boshqa  shoirlar  yaratgan 

asarlar o‗zbek adabiyotining bebaho namunasi, o‗zbek halqining g‗ururi, o‗lmas merosi 

bo‗lib, Dune halqlariga ezgulik bahsh etmoqda. 

Temuriylar  hukmronligi  davrida  O‗rta  Osiyo  halqlari  jumladan,  O‗zbek  halqi 

bilan  Eron,  Arabiston,  Turkiya,  Xindiston,  Xitoy  halqlari  o‗rtasida  madaniy,  adabiy 

aloqalar  rivoj  topganini,  Rudakiy,  Firdavsiy,  F.  Attor,  J.  Rumiy,  Haqqoniy,  A.  Jomiy, 

Nizomiy,  X.  Dehlaviy,  Sheroziy,  Fuzuliy,  Xo‗jandiy  va  boshqa  sharqning  buyuk 

allomalarining  ijodiy  aloqalari  misolida  ravshan  ko‗rish  mumkin.  Navoiy  bilan  Jomiy  

o‗rtasidagi do‗stlik va ijodiy hamkorlik ham bunga yorqin dalildir. 

O‗zbek  halqi  Bilan  O‗rta  Osiyoda  yashagan  boshqa  halqlar  o‗rtasida  do‗stona 

aloqa bo‗lganini ular yaratgan og‗zaki ijod namunalarida ko‗rish mumkin. Masalan, ular 

yaratgan  dostonlar,  qahramonlar  nomining  o‗xshashligi  o‗zbek,  uyg‗ur,  qozoq,  tojik, 

qirg‗iz,  turkman  halqlariga  «Kun»,  «Oy»  so‗zlari  bilan  bir  qatorda  ishlatilgan  nomlar 

ham  buning  yorqin  dalilidir.  O‗zbek  xalq  dostonlaridan  «Oysuluv»  dagi  Oysuluv  va 

uning  o‗g‗li  Kunbotir,  «Kuntug‗mish»  dagi  Kuntug‗mish,  «Yusuf  va  Ahmad» 

dostonidagi  Kunxon  va  Oyxon  qahramonlari  nomiga  qo‗shib  aytiladigan  «Oy» 

---

 

14 

 

qo‗shimchasi, «Alpomish» dagi Barchinoy, Qirg‗iz halq dostoni «/arib Oshiqdagi»dagi 

Oysanam, «Qirqqiz» dagi Oysuluv obrazlarida ham mavjud. 

XVII-XVIII  asrlarda  Pyotr  1  hukmronlik  qilgan  davrda  (1682-1725)  rus  davlati 

mustamlakachilik  siyosatini  kuchaytirdi.  Mahalliy  feodallar  o‗rtasidagi  ziddiyatdan 

foydalanib,  O‗rta  Osiyo  yer  osti  boyliklarini  egallash  yo‗llarini  izlay  boshladi.  Ammo 

ijtimoiy  hayotda  yuz  bergan  o‗zgarishlar  qanchalik  og‗ir  bo‗lmasin,  mehnat  va  san‘at 

ahli  o‗z  urf-odatlariga  ko‗ra  ijodiy  ishni  davom  ettirdi.  Bezash  san‘ati  kulolchilik, 

me‘morchilik san‘ati sohasida 10-15 asrlarda boshlangan ishlarni davom ettirdi. Bezagi, 

hashamati bilan o‗z davri ruhi, me‘morchilik madaniyatining yorqin namunasi bo‗lgan 

«Masjidi  Kalon»,  «Qo‗sh  madrasa»,  «Toki  telfak  furushon»,  (Buxoroda),  «Sherdor», 

«Tillakor», (Samarqandda) madrasa kabi muhtasham binolari qurildi.  

XVII-XIX  asrlarda  badiiy  adabiyotning  Saido  Nasafiy,  Turdi,  Mashrab  

Gulxaniy,  Maxmur,  Nodira,  Uvaysiy,  Anbar  Otin,  Zavqiy,  Muqimiy,  Furqat,  Avaz 

O‗tar,  kabi  talantli  nomoyondalar  yetishdi,  1962  yilda  Muhammad  Bodiy  as-

Samarqandiy  Buxoro  poeziyasining  antalogiyasini  tuzdi.  Muhammad  Balxiy 

«Suhonqulixonnoma» 

dostonini, 

Mirmuhammad 

Amin 

Buxoriy 

«Tarixiy 

Subxonqulixon» kitobini yaratdi.  

Bu  davrda  madaniy  an‘anaga  ko‗ra,  maktab  va  madrasalarda  o‗qitish  arab  tilida 

olib borildi, madrasalarda ilohiyot haqidagi fanlar bilan birga tabbiy fanlar o‗qitildi.    

Umuman  XX asrga qadar o‗tgan davrda – Iskandar, Arab halifaligi, Mo‗g‗ullar 

va  Russiya  imperiyasi,  1917  yil  davlat  to‗ntarishidan  keyin  shukmronlik  qilgan  sobiq 

sovet  yillarida  ijtimoiy  madaniyat,  hayotda  katta  o‗zgarishlar  sodir  bo‗lganligingi 

ko‗ramiz.  Tarix  fanlari  nomzodi  Azamat  Ziyo  aytganidek,  ayniqsa,  Amir  Temir    asos 

solgan saltanat davrida ijtimoiy-iqtisodiy hayot yuksaldi, ilm-fan va madaniyat yuksalib 

gurkirab  rivojlandi.  Zaminimiz,  umuman  sharq  o‗lkalari  dunyoga  xorazmiy,  Forobiy, 

Ibn  Sino,  Beruniy,  Termizxiy,  Buxoriy,  Ahmad  Yassaviy,  Farg‗oniy,  Rudakiy, 

Firdavsiy, Umar Xayyom, Rumiy, Ulug‗bek kabi buyuk daholarni taqdim etdi. 

Osiyo,  Ovropa  mamlakatlari  Mo‗g‗ul  bosqinchilari  asoratidan  xalos  etilgach, 

ijtimoiy  va  siyosiy,  iqtisodiy,  madaniy  hayotda,  katta  tiklanish  boshlandi,  er.av.  va 

keyin  yaratilgan  halq  og‗zaki  ijodi  o‗zbek  adabiyotining,  ilmiy  pedagogikaning 

shakllanishi va taraqqiyotiga bebaho bitmas-tuganmas manba bo‗lib xizmat qildi.