|
ODOB VA NAFOSAT TARBIYASI
Donolardan biri go‘zallik axloq-odobning tug‘ishgan singlisidir,
degan edi. Darhaqiqat, bu juda to‘g‘ri ta’rif. Odatda odob va
nafosat tarbiyasi o‘zaro chambarchas bog‘liq holda amalga oshiriladi.
Chunki nafosat tarbiyasining natijasi axloq-odobda, chiroyli xattiharakat,
go‘zal munosabatda va hayotga, kelajakka, insonlarga,
tabiatga muhabbatda ko‘rinadi.
Xalqimiz: „Kamtarlik ham husn“, deydi. Mana shu birgina
iborada chuqur ma’no bor. Nafosat tarbiyasi tufayli yoshlarda
kamtarlik xislati tarkib topadi. Bu xislat kishilarning eng go‘zal,
eng chiroyli belgisidir. „Kishining chiroyi yuzida“, deydi xalqimiz.
Bir go‘zal tabassum kishilarga misoli quyosh bo‘lib, qalblarga iliq
nur taratadi. Kishi biror asarni o‘qib, chehrasi yorishib ketadi.
Yoki yoqimli biror kuy, ashula tinglasa, boshi mayin tebranadi,
biror go‘zal rasm, manzarali tasvirga boqib undan ko‘z uzolmay
qoladi, qalbi quvonchlarga to‘ladi.
Xunuk xatti-harakatdan nafratlana bilish tuyg‘usini ham nafosat
tarbiyasi paydo qiladi. Bunda badiiy asarning roli muhimdir.
Masalan, „Zumrad va Qimmat“ ertagidagi Qimmatning xulqatvori,
qiliqlari, xatti-harakati o‘quvchi qalbida nafrat uyg‘otadi.
Zumradning tevarak-atrofga munosabati, mehnatsevarligi,
kamtarligi, sezgirligi, shirin so‘zligi kabi xislatlari esa, aksincha,
qalblarda qoniqish, quvonch, iliqlik, tabassum, unga xayrixohlik
paydo qiladi.
Shuni alohida qayd etish o‘rinliki, ayrim yoshlar go‘zallikni
tor ma’noda tushunadi. Ya’ni chiroyni ko‘pincha husn-jamolda
deb bilishadi. Bu bir tomonlama tushunchadir. Har tomonlama
to‘liq ma’nodagi chiroy esa, husn-jamol qalb go‘zalligida, ma’noli
so‘zdadir. Xalqimiz ham „Chiroy xusn-u jamolda emas, fazl-u
kamolda“, deb bejiz aytmagan!
Go‘zallik tarbiyasida shu narsaga erishish kerakki, tashqi
qiyofani haddan tashqari bezayvermasdan, asosan ma’naviy
olamini bezash uchun intilish lozim. Shunday ekan, bolada juda
yoshlikdanoq odob go‘zalligiga erishishimiz zarurdir. Buning uchun
o‘qituvchilarimiz go‘zallik ilmi bilan qurollangan bo‘lishlari
muhimdir. Bundan maqsad yoshlarga go‘zallik asosida tarbiya
berishdir.
Estetik, ya’ni go‘zallik tarbiyasini singdirishning ahamiyati
katta. Bunday tarbiya, avvalo, yoshlarni turmushdagi go‘zallik va
xunuklikni tushunish, his etish orqali ma’lum bir kayfiyatni shakllantiradi,
ularda go‘zallikdan zavqlanish, xunuk qiliq, xattiharakatlardan
nafratlana olish qobiliyatini paydo qiladi, kishilarni
ma’naviy fazilatli bo‘lishga yetaklaydi.
Estetik hissiyot, odob insonni oliyjanob qiladi, uni yuksaklikka
chorlaydi. Ana shu tuyg‘u rivojlangan bo‘lsagina kishilarda chinakam
mehr, samimiyat, oliyjanoblik, kamtarlik kabi fazilatlar va
go‘zallikka tashnalik hosil bo‘ladi. Estetik tuyg‘u: kechinmalar didni
o‘stiradi, zehnlilikni kuchaytiradi. Didi, zehni o‘tkir kishining
so‘zi bilan qilgan ishlari o‘zaro monand bo‘ladi, u intizomlilikda
namuna ko‘rsatadi.
Yuksak didli inson ichki va tashqi go‘zallikning birligini anglab
yetadi. Har bir narsadagi, hodisa va voqealardagi uzviy aloqadorlikni
chuqur his qila oladi.
Yaxshi did, o‘zini tuta bilish va tarbiyalanganlik bir-biri bilan
uzviy bog‘liqdir. O‘zini tuta bilish, odob, xulq-atvordagi tarbiyalanganlik
esa suhbat va gaplashishdagi yaxshi did-farosat hisoblanadi.
Yaxshi, nozik did kishining yuksak axloqiy sifatlarida ifodalanadi
va ularni yanada rivojlantirishga yordam beradi. Inson ma’naviy
madaniyatining umumiy darajasi, aqliy, estetik va axloqiy rivojlanishi
qancha yuqori bo‘lsa, uning ichki ma’naviy dunyosi tashqi
qiyofada shuncha yaqqolroq aks etadi. Zero, ichki go‘zallik tashqi
qiyofada ko‘rinadi. Ichki va tashqi go‘zallik birligi — bu axloqiy
kamolotning go‘zal ifodalanishidir. Inson go‘zal bo‘lishga, go‘zal
ko‘rinishga harakat qiladi—bu tabiiy hol. Ammo uni amalga oshirish
axloqiy fazilatga, ya’ni insonning go‘zalligi uning ijodiy, yaratuvchilik
faoliyati mazmuniga bog‘liqdir. Agar inson o‘zi sevgan faoliyat
bilan band bo‘lar ekan, unda ichki ko‘tarinkilik, oliyjanoblik va
ilhombaxsh tuyg‘u paydo bo‘ladi.
Insonning ichki va tashqi ma’naviy dunyosi, o‘z oldiga qo‘ygan
maqsadi qanchalik go‘zal bo‘lmasin, agar undan jamiyatga foyda
bo‘lmasa, uni nafosatli deb ayta olmaymiz. Zotan, haqiqiy go‘zallik
har bir kishining ijtimoiy-foydali faoliyati darajasi bilan o‘lchanadi.
Inson mehnati bilan yaratilgan narsalar faqat moddiy jihatdan
foydali bo‘libgina qolmasdan, balki zavq-shavq uyg‘otish manbayi
hamdir, chunki ular kishining bahri dilini ochadi, unga ma’naviy
oziq beradi.
Inson mehnat jarayonida boshqa insonlar bilan muomala qiladi,
ularga yaqinlashadi. Natijada aqliy, axloqiy va hissiy kamolotga erisha
boshlaydi. Kishilar bilan muomala qilish jarayonida o‘z-o‘zini
takomillashtiradi. Insoniy muomala madaniyati kishini donolik va
zavq-shavq bilan boyitadigan mo‘jizaviy kuch-qudratga egadir.
Zero, kishilar bilan uchrashishdan, ulardagi ma’naviy boylikni
bilishdan inson o‘zi uchun bitmas-tuganmas oziq oladi. Xuddi
shu insoniy muomala madaniyatida shaxsning hayotni sevishi
shakllanadi va yangi inson kamol topadigan ma’naviy muhit
mustahkamlanadi. Insoniy muomalaning ichki ahamiyati shundan
iboratki, bu jarayonda inson boshqalarning ichki dunyosini
tushunadi va his etadi. Bu bilan u tor biqiqlik va xudbinlikdan xolis
bo‘ladi, xushmuomalalik gashtidan zavqqa to‘lib, o‘z hayotini
ma’naviy boyitadi.
Xullas, estetik did, estetik qobiliyat, hissiyot madaniyati birdaniga
paydo bo‘lmaydi, tabiatdan tayyor holda berilmaydi. Har
qanday insoniy qobiliyat qatorida go‘zallik tuyg‘usi ham tarbiyalash,
ham rivojlantirish, ham takomillashtirishga muhtojdir. Bularning
hammasida inson go‘zalligi namoyon bo‘ladi. Xalqimiz „Yaxshi
husningni yomon xulqing buzadi“, deb bekorga aytmagan.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
