I. N. Ismanov, J. X. Kambarov, M. M. Turdaliyeva korxonalarda inqirozga qarshi boshqaruvni tashkil etish

5.2-jadval

Hayotiylik sikl fazalarida qo‘llaniladigan ko‘rsatkichlar differensiatsiyasi¹

FRHS bosqichlari	Likvidlik ko‘rsat-kichlari	Moliyaviy holat ko‘rsatkichlari	Aylanuv-chanlik ko‘rsatkich-lari	Rentabellik ko‘rsatkichlari
				Kapital rentabel-ligi	Sotuv rentabelligi
Tug‘ilish	*	*
O‘sishning tezlashishi			*
O‘sishning sekinlashuvi			*		*
Etilish			*	*	*
Pasayish	*			*	*

Firma raqobatbardoshligining hayotiyliksiklni tahlil qilib aytish mumkinki, korxonaning o‘sish jarayonlarida aylanuvchanlik darajasi tezlashib boradi. Pasayishda esa yana likvidlik va to‘lov qobilligi pasayib bu ko‘rsatkichlarning o‘rni ortadi. Shu bilan birga, pasayish davrida eng birinchi signalni rentabellik beradi. Shuni esdan chiqarmaslik kerakki, barcha ko‘rsatkichlar bir-biriga bevosita bog‘liq va ularning birortasini bir tomonga o‘zgarishi boshqalarini ham o‘sha tomonga o‘zgarishiga olib keladi. SHu sababdan, ularning barchasi kompleks hisoblanishi lozim. Og‘ish davrida barcha ko‘rsatkichlar yomonlashadi, biroq birinchi signalni rentabellik ko‘rsatkichlari beradi. Havf darajasini o‘sib borish jarayonida esa bankrotlik ehtimolligining mavjudligi bo‘yicha eng kuchli signalni likvidlik ko‘rsatkichlari beradi. Bundan jadvalni mohiyatini yanada oydinroq ko‘rish mumkinki, hayotiyliksiklni ma’lum bosqichlariga o‘tganda va o‘sha bosqichda eng birinchi signal beradigan ko‘rsatkichlar “yulduzcha” bilan belgilangan. Mazkur jadvaldan sanoat korxonalarida inqirozga qarshi kurashishda boshqaruv hisobi tahlilida foydalanish mumkin. Bu korxonada vujudga kelishi mumkin bo‘lgan inqirozlarni yashirin alomatlarini topishga yordam berib, korxonaning inqirozga qarshi boshqaruvida bashoratlash mexanizmini harakatga keltiradi.

Korxonalarda inqirozlarni bashoratlashni an’anviy ko‘rinishlari ham mavjud. Ular iqtisodchi olimlar tomonidan bir xil mazmunga asosan ishlab chiqilgan. Gap inqirozlarni aniqlashning omilli modellari haqida ketmoqda. Inqirozni bashoratlashning omilli modellari ichida eng taniqlisi Altman, Fedotov,Tafler-Tishoular formulasi hisoblanadi. Barcha ko‘rsatkichlar korxona barqarorlik holatining aniq mezonlarini ko‘rsatgan. Unga ko‘ra, korxona ma’lum reytingni egallasa, mualliflar tomonidan berilgan tashxisga ega bo‘ladi. Ularni omilli model deyilishining sababi, formulalar 2 tadan 5 tagacha bo‘lgan korxona ko‘rsatkichlarini o‘z ichiga oladi.

M.A.Fedotov modeli. Har bir omilda G‘arb amaliyoti bo‘yicha tahlil qilishning mezoniy koeffitsientlari mavjud. M.A.Fedotov mazkur omilli modelni 15 ta korxonada o‘tkazilgan tahlilarga asosan ishlab chiqqan.

Z=-0.3877-1.0736*Kjl+0.0579*(Kmja)
Bu yerda:

Kjl – joriy aktiv/joriy majburiyatlar

Kmja – jami majburiyatlar/jami aktiv

Agar Z<0 korxonada to‘lovga qobillik mavjud. Z>0 bo‘lsa, bankrotlik ehtimoli mavjud.

Britaniyalik olimlar R.Tafler va G.Tishoularning to‘rt omilli Z-hisobi modellari:
Z₄=0.53 X₁+0.13 X₂+0.18 X₃+0.16 X₄
Bu yerda:

X₁ – sotishdan foyda / qisqa muddatli majburiyatlar;

X₂ – Aylanma aktivlar / jami majburiyatlarga;

X₃ – qisqa muddatli majburiyatlar / jami aktivlar;

X₄ – sotishdan sof tushum / jami aktivlar

Z-hisobning sharti 0.2 ga teng

Altmanning Z-hisobi asosida bankrotlik ehtimolligini baholash modeli 1968 yilda AQSHda 33ta bankrotlik yoqasidagi korxonalarda tadqiqot o‘tkazilib sinalgan. Bu Altman tomonidan 1977 yilda 5 yillik tajribalar asosida 70% lik aniqlikda ishlab chiqilgan.

Altman formulasi quyidagicha ko‘rinishga ega:

Z₅=1.2K_ob+1.4K_n.p+3.3K_r+0.6K_n+K_ot

Bu yerda:

K_ob - (joriy aktivlar-joriy majburiyatlar)/jami aktivlar

K_n.p - taqsimlanmagan foyda/jami aktivlar

K_r - soliq va foizlar to‘lgugacha bo‘lgan foyda/jami aktivlar

K_n - oddiy va imtiyozli aksiyalarning bozor bahosi/jami aktivlar

K_ot - sotish hajmi/jami aktivlar

Z5 ning sharti	Bankrotlik ehtimoli
1.8 va undan kam	Juda yuqori
1.81-2.7 gacha	Yuqori
2.71-2.9 gacha	Bo‘lishi mumkin
3 va undan yuqori	Juda past
Indeksning eng past holati Z-hisob = 2.7

Kelitirib o‘tilgan modelni faqatgina bozorda aksiyalari sotiladigan va aksiyalarining bozor qiymati mavjud bo‘lgan aksiyadorlik jamiyatlariga nisbatan qo‘llash mumkin.

R.S.Sayfulin va G.G.Kadikovlar raqamlarda korxona moliyaviy holatini baholash uchun foydalanishni baholashni taklif qildilar.
R=2Kxkt+0,1Kjl+0,08Kayl.int.+0,45Kmen.+Kxk.ren
Bu yerda:

Kxkt – xususiy mablag‘lar bilan ta’minlanganlik koeffitsienti > 0;

Kjl – joriy likvidlik koeffitsienti > 2;

Kayl.int. – bo‘naklashgan kapitalning aylanish intensivligi, qaysiki, 1 so‘mlik korxona faoliyatiga qo‘yilgan mablag‘ga to‘g‘ri keluvchi mahsulot hajmi bilan tavsiflanadi > 2.5;

Kmen. – menejment koeffitsienti, sotishdan kelgan foydani sotish hajmi tarkibidagi ulushi asosida tavsiflanadi. (Kmen > (n-1)/r, r – markaziy bankning qayta moliyalashtirish stavkasi);

Kxk.ren. – xususiy kapital rentabelligi, balans foydasini xususiy kapitalga nisbati > 0.2.
Barcha koeffitsientlar minimal me’yorga erishilganda koeffitsient 1 ga teng bo‘ladi. uni birdan past bo‘lishi qoniqarsiz hisoblanadi.

5.3-jadval

Bankrotlikni tashxislash ko‘rsatkichlari tizimi

Ko‘rsatkichlar	Formula	Ko‘rsatkichlarning holati
		1-guruh	2-guruh	3-guruh
Biver koeffitsienti	(Sof foyda+Amortizatsiya) / Uzoq muddatli va qisqa muddatli majburiyatlar	0.4-0.45	0.17	-0.15
Joriy likvidlik koeffitsienti	Joriy aktivlar/Joriy majburiyatlar	≥3	2-2.25	≤1.0
Moliyaviy leverej	Uzoq va qisqa muddatli majburiyatlar/Jami aktivlar	≤35	≥50	≥80
Sof aylanma mablag‘larni jami aktivlar bilan qoplanish koefitsienti	Xususiy noaylanma kapital / Jami aktivlar	0.4	≥0.3	0.06
Iqtisodiy rentabellik	Sof foyda / jami balans	≥8	≥2	≤1.0

Inqirozni baholashning omilli modellaridan tashqari, ko‘rsatkichlarni holati bo‘yicha guruhlarga bo‘lib ularga ball berib chiquvchi modellar ham mavjud. Jahonda bunday modellarning eng taniqlisi Biver ko‘rsatkichlar tizimi hisoblanadi. Mazkur model ham o‘zida 5 ta formulani mujassamlashtirgan bo‘lib, har bir formula o‘z reytingiga ega. Hisob-kitob oxirida barcha ballar qo‘shib chiqiladi va korxonaga inqirozning hatar darajasi topiladi. Bu xulosa guruhlar yordamida aniqlanadi.

O‘tkazilgan tadqiqotlardan ko‘rinib turibdiki, mazkur modellarni qo‘llash uchun iqtisodiyoti rivojlangan davlatlar qo‘l keladi. Iqtisodiyoti rivojlanayotgan davlatlarda yuqoridagi modellardan foydalanishda ularga yangidan ishlov berish lozim.
Tayanch so‘zlar: korxona tuzilmasi, tashxislash korxona moliyaviy mustahkamligi, moliyaviy reyting, hayotiylik sikli
Mustahkamlash uchun savollar

1. 
   ”Tashxislash” atamasini tushuntirib bering?
   
2. 
   Korxonani inqirozga qarshi boshqaruvda tashxislash qanday amalga oshiriladi?
   
3. 
   Korxonani reyiting asosda baholash qanday bo‘ladi?
   
4. 
   Y.P.Jarkovskaya tashxislashning maqsadini qanday izohlagan?
   
5. 
   Tashxislashga qo’yilgan talablar nimalardan iborat?
   
6. 
   Korxonalarni moliyaviy mustahkamligiga ko’ra taqsimlash uchun qaysi formulalardan foydalaniladi?
   
7. 
   Inqirozni aniqlashning omilli modellarini aytib bering?
   

6. O‘ZBEKISTONDA BANKROTLIK TO‘G‘RISIDAGI QONUNNI RIVOJLANISHI
6.1.Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi davrida davlatlarning inqirozga qarshi siyosati

2008 yilning avgust oyida boshlangan jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi va shu davrgacha bo‘lgan boshqa global inqirozlar bilan kurashishning yo‘l-yo‘riqlarida iqtisodiyotni sog‘lomlashtirish va inqirozga qarshi choralarlarning bir necha yo‘nalishlarini ko‘rish mumkin. Mazkur yo‘nalishlarning asosiy mohiyati kasallik kelib chiqqan sohani moliyaviy barqarorligini oshirishdan boshlanib, inqiroz davri o‘tguncha ishlab chiqarish himoya qilinadi va rag‘batlantiriladi. Bu usullar haqiqatda, shu davrgacha o‘z natijalarini samarali tartibda berib kelgan. Shu bilan birga, inqirozga qarshi choralarning barcha davlatlar va inqirozlarning barcha turi uchun birdek bo‘lgan umumiy choralari ham mavjud. Bu ko‘proq iqtisodiyotda o‘sishni rag‘batlantirish, rivojlanish imkoniyatlari mavjud bo‘lgan sohalarga davlat kafolati ostida kredit, dotatsiya, subsidiyalar va davlatning maqsadli yordamlarini ajratish bilan belgilanadi.

So‘nggi jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi aytish mumkinki, davlatning inqirozga qarshi choralari nazariyasini rivojlanishiga olib keldi. Bu nazariya bir payitni o‘zida amaliyotda ham sinaldi. Masalan, aksariyat rivojlangan mamlakatlar moliya tizimini tubdan isloh qilish zarurligini keltirib chiqardi. Shunga ko‘ra, AQSH va Evropa Ittifoqi mamlakatlari o‘zlarining bank tizimlarini inqirozdan qutqarish uchun yirik tijorat banklarining aksiyalarini sotib olib, ularni byudjet mablag‘lari hisobiga likvidli aktivlar bilan ta’minlay boshladi.

AQSH hukumati iqtisodiyotga yirik masshtabdagi davlat aralashuvi siyosatini yurita boshladi. AQSHning sobiq moliya vazirining tashabbusi bilan Kongress «Polson rejasi» deb nomlanuvchi rejani qabul qildi. Mazkur rejaning umumiy hajmi 700 mlrd. dollarni tashkil qiladi.

Evropa Ittifoqi mamlakatlari inqirozdan chiqish bo‘yicha tijorat banklari kreditlari uchun davlat kafolatlari tizimidan foydalanishga kelishib olishdi. Bu holatda kafolatlar banklararo kreditlar bo‘yicha 5 yil muddatga taqdim etiladi va hukumat banklarning imtiyozli aksiyalarini sotib olish orqali ularni qo‘llab-quvvatlash imkoniyatlariga ega bo‘ldi.

Masalan, AQSHda Federal zaxira tizimi qimmatli qog‘ozlarni sotib olish orqali xususiy sektorni to‘g‘ridan-to‘g‘ri moliyalashtirish amaliyotiga o‘tish orqali likvidlilikni taminlashning yangi usuliga o‘tdi.

Buyuk Britaniya hukumati banklar va moliyaviy muassasalar aksiyalariga 37 mlrd. funt sterling mablag‘larini investitsiya qilishini e’lon qildi. Germaniya hukumati esa, bank tizimini qo‘llab-quvvatlash uchun kapital va kreditlar bo‘yicha kafolatlar shaklida 500 mlrd. evro ajratishini e’lon qildi. Avstraliya hukumati esa barcha jamg‘armachilar pul jamg‘armalarini 3 yilga kafolatlashini e’lon qildi va ipoteka qimmatli qog‘ozlarini sotib olish uchun 2,6 mlrd. dollar mablag‘ ajratdi. Evropaning yirik banklari milliylashtirildi, ya’ni davlat tomonidan sotib olindi(-jadval).

Bundan ko‘rinib turibdiki, bugungi kunda davlatning inqirozga qarshi choralari yirik moliyaviy xarajatlarni talab qiladi. Chunki, bunday moliyaviy kafolatisiz inqiroz bilan kurashib bo‘lmaydi. Inqirozning sababi qaysi faoliyatga borishidan qat’iy nazar moliyaviy zarar bilan yakunlanadi. SHu sababdan ham inqirozni engish va oldindan bartaraf etishda asosiy omil investitsiyani nazarda tutadi. Zero, prezidentimiz aytganlaridek, “barchamiz oddiy bir haqiqatni yaxshi anglab etishimiz darkor investitsiyalarsiz modernizatsiya ham, yangilanish ham bo‘lmaydi¹”. Moliyaviy xarajatlar esa bevosita inqirozni likvidatsiya qilish jarayonida investitsiya ko‘rinishida aks etadi.

6.1-jadval

Jahon mamlakatlarining inqirozga qarshi kurashga sarflangan moliyaviy xarajatlari¹

Mamlakat	Moliyaviy xarajatlar, mlrd. dollar	Mamlakat YAIMga nisbatan foiz hisobida (2008 yil)
Rossiya	222	13,9
Buyuk Britaniya	1020	37
AQSH	3539	25
Germaniya	893	23
YAponiya	576	12
Xitoy	570	13
Dunyo bo‘yicha	9400	15

Inqirozdan qutqarish bo‘yicha ko‘rilayotgan chora-tadbirlardan ko‘rinib turibdiki, rivojlangan mamlakatlar tartibga solinmaydigan erkin bozor haqidagi ideologik dogmani orqaga tashlab, iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish usullaridan keng foydalana boshladilar.

Tijorat banklarini «milliylashtirish»ni nazarda tutuvchi davlat byudjetidan ajratilgan mazkur investitsiya resurslari ma’lum bir davrga o‘zining ijobiy natijasini berishi mumkin.

Inqiroz davrida dunyo mamlakatlari tomonidan inqirozga qarshi kurash bo‘yicha yirik miqdorda moliyaviy resurslar ajratiladi. Ularning hajmi va yalpi ichki mahsulotga nisbatan salmog‘i inqirozning ta’sir ko‘lami va har qaysi mamlakatlarning inqirozga qarshi kurash bo‘yicha ishlab chiqqan rejalari hajmiga asoslanadi.

Yuqoridagi jadval ma’lumotlaridan ko‘rinib turibdiki, dunyo bo‘yicha jami sarflangan mablag‘larning hajmi 9400 mlrd. dollarni tashkil qilgan. AQSH hukumati sarflagan mablag‘larining hajmi 3539 mlrd. dollarni tashkil qilgan bo‘lib, bu mamlakat yalpi ichki mahsulotining 25% ni tashkil etadi.Bu ko‘rsatkich Buyuk Britaniyada 1020 mlrd. dollarni (mamlakat yalpi ichki mahsulotining 37%), Germaniyada 893 mlrd. dollarni (23%) tashkil qilgan. Bundan ko‘rinadiki, hozirgi sharoitda inqirozdan AQSH, Buyuk Britaniya, Germaniya nisbatan ko‘proq aziyat chekmoqda.

Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi davrida davlatlar o‘zlarining bor imkoniyatlarini ishga solib tezroq retsessiya jarayonlarini bartaraf etishga harakat qildilar. Shu sababdan, inqirozga qarshi choralarni so‘nggi global inqiroz bilan dunyo mamlakatlari o‘rtasidagi kurash orqali ham izohlash mumkin.

Unga ko‘ra, davlatlarning moliyaviy-iqtisodiy inqirozga qarshi kurashlarini quyidagi tartibda ko‘rishimiz mumkin:

1. 
   Kredit mablag‘lariga davlat kafolatini berish;
   
2. 
   Moliyaviy institutlar ustav kapitallariga qo‘yilmalar qo‘yish;
   
3. 
   Yuqori riskli shubhali aktivlarni harid qilish;
   
4. 
   Mahsulot import qilinayotgan davlatlarga nisbatan proteksionizm siyosatini qo‘llash;
   
5. 
   Ichki ishlab chiqarishni rag‘batlantirish choralarini maksimallashtirib iqtisodiy salohiyatni ushlab qolishga intilish;
   
6. 
   Shu kabilar.
   

Demak, keltirib o‘tilgan choralarni dastlabki 3 tasi davlatning moliyaviy salohiyatini tiklash va moliya institutlarini ishonchliligini oshirish choralari hisoblansa, keyingilari bevosita ishlab chiqarish jarayonlarini sog‘lomlashtirish va imkoniyatini saqlab qolishga harakat sifatida izohlanadi.

Global inqirozining natijalaridan xulosa chiqarilsa, iqtisodiyoti rivojlangan va barqarorlikni bir necha yillardan buyon ushlab turgan mamlakatlar dastlab moliyaviy salohiyatni ushlab qolishga harakat qiladilar. Sababi:

Birinchidan, inqiroz shu davlatlarda boshlangan va ular jahon iqtisodiyotining gigantlari hisoblanadi.

Ikkkinchidan, mazkur davlatlar guruhida ishlab chiqarish salohiyatini yanada oshirish imkoni kam, chunki, ishlab chiqarishda cho‘qqini zabt etib bo‘lingan.

Uchinchidan, ishlab chiqarish korxonalarini moliyaviy barqarorligi bir qancha muddat ushlab turish ularni jahon bozoridagi mavqeiga katta zarar etkazmaydi.

To‘rtinchidan, korxonalar moliyaviy tomondan ta’minlanib turilmasa, ishlab chiqarish jarayoni to‘xtashi va u katta iqtisodiy talofatlarga olib kelishi mumkin.

Beshinchidan, ular globallashuv jarayonining eng katta ishtirokchilari va o‘z-o‘zidan jahon iqtisodiyotiga integratsiyalashuvi ham benihoya yirik, shu sababdan, moliyaviy richaglar yordamida o‘z valyutalarini qadr-qimmatini ham ushlab turishga majburdirlar.

Boshqa davlatlar asosan bu vaziyatda ishlab chiqarishni yanada rivojlantirishga va eksportni rag‘batlantirishga harakat qildilar. Chunki:

Birinchidan, ular jahon iqtisodiyotida katta ulushga ega emaslar va payitdan foydalanib o‘z ulushlarini oshirishga intiladilar.

Ikkinchidan, ishlab chiqarishda hali cho‘qqini zabt etmaganlari uchun salohiyatni oshirish imkoni mavjud edi.

Uchinchidan, globallashuv jarayonida jahon hamjamiyatiga integratsiyalashuv maksimal emas, bu esa inqiroz ta’sirini mazkur davlatlarga nisbatan kamaytirdi. Shu sababli, ishlab chiqarishni oshirish qolgan davlatlar uchun ayni muddao bo‘ldi.

Respublikamizda esa inqirozga qarshi choralar o‘zining yangi ko‘rinishi va amalga oshirib kelinayotgan islohotlarning mantiqiy davomi sifatida o‘rin olgani uchun iqtisodiyotimiz barqarorligini yanada mustahkamlashga va inqiroz davrida Respublikamizni katta sinovdan muvaffaqiyatli o‘tishiga sabab bo‘ldi. Davlatning inqirozga qarshi choralarini amalga oshirish bankrotlik insitutiga asoslanadi.

6.2.Respublikada bankrotlik institutining shakllanish sabablari

Davlat iqtisodiyotining rivojlanishi hech qachon sof iqtisodiy qonuniyatlarning asosiga qurilmaydi. Sababi, bunday qonuniyatlar mavjud bo‘lgani bilan ijtimoiy va tabiiy omillar oqibatida ularning amal qilishi buziladi. Natijada, insonlar tomonidan sof qonuniyatlarning kamchiliklarini yopish, davlat iqtisodiyotining rivojlanish yo‘nalishlarini ichki va tashqi sharoitlarga bog‘lash maqsadida me’yoriy hujjatlar tuzilib hayotga tatbiq etiladi. Mazkur masalani ikkinchi tomondan qaraganda, huquqiy hujjatlar faqatgina tartibga solish yoki boshqa maqsadlar uchun xizmat qilmasligini anglash qiyin emas. Ya’ni, davlat huquqiy-me’yoriy hujjatni buzilgan tartibni tuzatish maqsadida yoki buzilishini oldini olish maqsadida qabul qiladi. SHu sababli ham huquqiy tizim davlatning qudrati hisoblanadi.

Davlat huquqiy tizimi jamiyatning barcha sohalari faoliyatining harakatlanish prinsiplarini belgilab beradi. Huquqning bu funksiyasi ichki va tashqi tartibotlar uchun yo‘nalish hisoblanadi.

Iqtisodiy nuqtai nazardan qaraganda, davlat iqtisodiyotni o‘zining huquqiy me’yorlari bilan tartibga solib turadigan iqtisodiy tizimning subyekti kabi tavsiflanadi. Davlat korxona uchun tashqi muhit hisoblanib, bozor iqtisodiyoti sharoitida ma’lum tizimlarni nazorat qiladigan, boshqaradigan va tartibga soladigan subyektdir. Iqtisodiyotni tartibga solish hukumatning yuqoridagi vaziflarini bir qismi hisoblanadi. Buni u qonun, soliqqa tortish, bojxona bojlari, valyuta kurslari va boshqa vositalarni o‘zgartirish hamda chegaralash yo‘li bilan amalga oshiradi. Davlat iqtisodiyotni tartibga solish jarayonida u yoki bu davrdagi rejalarni ishlab chiqish bilan asosiy funksiyalarini bajaradi.

Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning asosiy vazifalaridan biri korxonalar faoliyatida inqirozli vaziyatlarni bartaraf etish uchun sharoitni hosil qilish evaziga bozor mexanizmini amal qilishida hatoliklarga yo‘l qo‘ymaslik bo‘lib, bu vazifa inqirozga qarshi davlat tadbirlarini ishlab chiqish va tatbiq etish bilan hal etiladi.

Davlatning inqirozga qarshi choralari korxonalarda ishlab chiqarish maromiyligini saqlash, bozor mexanizmlarini shikastlanishini oldini olish va iqtisodiyotning o‘sish darajasini ushlab turish maqsadida amalga oshiriladi. SHu yo‘l bilan davlat muntazam iqtisodiyotning “kichik yacheykasiga virusni tushirmaslikka yoki uni davolashga” harakat qiladi va makroiqtisodiy barqarorlikni ta’minlaydi.

Davlatning inqirozga qarshi choralarini qaysi yo‘nalishda bo‘lishi iqtisodiyotni tubdan tahlil qilish va aniq vaziyatlarga asosan baholashga bog‘liq. Choralar qanchalik darajada aniq ishlab chiqilsa, uning samaradorligi ham shunchalik yuqori bo‘ladi.

Inqirozga qarshi choralarning maqsadi va joriy vaziyatga oid holatdan kelib chiqib, ular muayyan yo‘nalish va strategiyaga asoslangan bo‘ladi. Bankrotlik jarayonida ishtirok etuvchi subyektlarning manfaatlaridan kelib chiqib, inqirozga qarshi choralar:

• 
  Kreditorlar manfaatlarini himoya qilishga;
  
• 
  Qarzdor manfaatini himoya qilishga qaratilgan bo‘ladi.
  

Mazkur yo‘nalishlar jahonning eng rivojlangan davlatlari tomonidan sinalgan bo‘lib, AQSH, Fransiya va YAponiya tajribasida inqirozga qarshi choralar qarzdorga qaratilgan va shu sababdan ham, ularning maqsadi qarzdorni sog‘lomlashtirish hisoblanadi. Buyuk Britaniya va Germaniyaning huquqiy tizimi kreditorga qaratilgan bo‘lib, birinchi navbatda qanday usul bilan bo‘lmasin, qarzlarni kreditorga qaytarish hisoblanadi. Bu holda qarzni uzish bankrot korxonaning mol-mulkini sotish hisobiga ham amalga oshiriladi.

Germaniya modelida restrukturizatsiya likvidatsiyadan ustun turadi. Bu tizim kreditorlar qiziqishini himoya qilishga yo‘naltirilgan. Shu bilan birgalikda, Germaniyada reablitatsion (jonlantiruvchi) taomillar kreditorlar o‘rtasida qarzdorning aktivlarini bo‘lishni maksimallashtirishga qaratilgan.

Angliya modeli ham kreditorlarni himoya qilishga yo‘naltirilgan bo‘lib, kreditorlar o‘rtasida qarzdor aktivlarini taqsimlash mexanizmini samarali va operativ tarzda amalga oshirishga harakat qilinadi. Bankrotlik taomillari davrida korxona nazoratini kreditorlar o‘z qo‘liga oladi. Bu model kamchiligi shundan iboratki, maqsad qarzdorni qutqarib olishga emas, balki uni tugatishga qaratiladi. Amaliyot bunday mexanizm makroiqtisodiyotning asosiy vazifasini samarali bajarishga to‘sqinlik qiladi.

AQSHning iqtisodiy nochorlikni baholash tizimida likvidatsiyadan ko‘ra qayta tarkibiy tuzish taomili afzal ko‘riladi. Qarzdor qayta tarkibiy tuzish rejasini kreditorlar aralashuvisiz o‘zi amalga oshiradi. Kompaniya menejeri esa qayta tarkibiy tuzishni amalga oshiruvchi shaxs hisoblanadi. Qayta tarkibiy tuzish rejasi bir necha yilni o‘z ichiga olish mumkin. Kreditorlar esa uni amalga oshirishga ta’sir eta olmaydi. Agarda qayta tarkibiy tuzish samarasiz amalga oshsagina, likvidatsiya qilinadi. Bunday usulni kuchli iqtisodiyotdagina amalga oshirish mumkin. AQSH uchun bu usul juda samara beradi.

Fransuz tizimida nochorlikni boshqarish qarzdor korxonaning infratuzilmasini kreditorlar huquqini qisqartirish hisobiga himoya qilish g‘oyasiga asoslanadi. Kreditorlarning hohish irodasiga qaramasdan har qanday holda ham qat’iy tartib o‘rnatiladi. Vaholanki, buni natijasida kreditorlarning aktivlardagi ulushi qisqarsa ham¹.

Davlatning inqirozga qarshi choralari – bu makroiqtisodiy kategoriya bo‘lib, korxonalarni inqirozdan himoya qilish, bankrotlikni oldindan yo‘qotish yoki inqiroz ostida faoliyat ko‘rsatayotgan korxonalarni istiqboldagi faoliyatini to‘xtatish uchun davlatning tashkiliy-iqtisodiy va huquqiy sohadagi harakatlarini hosil qiluvchi munosabatlarni aks ettiradi¹. Demak, davlat tomonidan korxonalarni inqirozdan saqlash va sog‘lomlashtirish ishlari bankrotlik institutiga asoslanadi.

Bankrotlik instituti – xo‘jalik yurituvchi subyektlar o‘rtasidagi munosabatlar amaliyoti va huquqiy tartibga solish tizimida nisbatan yangi institut bo‘lib, bozor iqtisodiyoti sharoitida uning o‘rni va rivoji alohida ahamiyat kasb etadi. SHu ma’noda bankrotlik institutini to‘laqonli o‘rganish va tahlil etish maqsadga muvofiqdir.

O‘tgan davr mobaynida yurtimizda bankrotlik institutini chuqurroq o‘rganish maqsadida chet ellik mutaxassislar va olimlar bilan yaqindan hamkorlik o‘rnatilib, ularning bu boradagi tajribasi va amaliyoti o‘rganildi. Buning amaliy natijasi o‘laroq, qisqa davr ichida bankrotlik instituti bo‘yicha o‘zimizga xos tajriba maktabini yaratdik desak, mubolag‘a bo‘lmaydi². 2007 yilda YAponiya xalqaro hamkorlik agentligi (JICA) bilan birgalikda O‘zbekiston Respublikasi Oliy xo‘jalik sudi hamkorligida “Bankrotlik to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasining Qonuniga sharh tayyorlandi. Bu amaliy hamkorlik Respublikamiz Bankrotlik institutining nazariy- amaliy sohadagi muammolarini hal bo‘lishiga va takomillashishiga sabab bo‘ldi.

To‘lovga qodir bo‘lmagan xo‘jalik yurituvchi subyektlarning bankrotlik mexanizmini shakllantirish O‘zbekiston iqtisodiyotini rivojlanishining muhim shartlaridan biri hisoblanadi. Ushbu mexanizm yordamida samarasiz bo‘lgan mulkdorlarni almashtirish, korxonalarni tugatish, ijtimoiy muhim ahamiyat kasb etadigan va daromad keltiradigan korxonalarni saqlab qolish, mulkchilik munosabatlarining barqarorligini ta’minlash hamda ish bilan bandlikni kafolatlash maqsadi nazarda tutilgan.

Bankrotlik instituti asosan ikki xil yo‘l bilan iqtisodiyotga ta’sir qiladi va uni sog‘lomlashtiradi. Bularga: birinchidan, to‘lovga qodir bo‘lmagan qarzdorlarni tijorat faoliyatini tugatish; ikkinchidan esa, iqtisodiy nochor ahvolga tushib qolgan xo‘jalik yurituvchi subyektlarga o‘z faoliyatini qayta tashkil qilish va to‘lov qobiliyatini tiklashga imkoniyat berish. Bundan Respublikamizning bankrotlik instituti ham qarzdorni ham kreditorni manfaatini himoya qilishni ko‘zlaganligini ko‘rishimiz mumkin.

Shunday qilib, Respublikamizda inqirozga qarshi choralarni amalga oshirishning tub mohiyati bankrotlik instituti va “Bankrotlik to‘g‘risida”gi Qonunning amal qilish mexanizmiga tayanadi.

Mustaqillikning dastlabki yillarida Respublikamizda bankrotlik huquqi umuman amal qilmagan. Sababi, hali davlat mulki to‘liq xususiylashmasdan turib, korxonalarning iqtisodiy nochorligi va bankrotlik masalalarigi ehtiyoj yo‘q edi. Lekin, bozor iqtisodiyotiga o‘tishning o‘ziga xos yo‘nalishi va talabi davlatga qarashli bo‘lgan mulkni xususiylashtirish va davlat tasarrufidan chiqarish ishlarni tezlashtirish edi. Shuning uchun, mustaqillikning birinchi yillaridan mulkni xususiylashtirish jarayonlariga katta e’tibor qaratildi va bosqichma-bosqich xususiylashtirish ishlari amalga oshirildi. Mulk xususiylashib mulkdorlar sinfi hosil bo‘lishi bilan sekin-astalik bilan ko‘p korxonalar va tashkilotlar muvaffaqiyatli faoliyat yuritdi. Ba’zilari esa ma’lum sabablarga ko‘ra bozorda o‘z salohiyatini namoyish eta olmadi. Oqibatda, korxonalarda iqtisodiy nochorlik, to‘lovga qobiliyatsizlik muammolari va korxonalar o‘rtasida debitorlik-kreditorlik munosabatlarida o‘z vaqtida to‘lovni amalga oshirmaslik holatlari vujudga kela boshladi. Shunda, yangi bankrotlik institutiga ehtiyoj sezildi.

1994 yilga qadar Respublikada birorta ham bankrotlik va iqtisodiy nochorlik bo‘yicha ishlar aynan mazkur institutning amal qilmaganligi va qonuniy asoslari yaratilmaganligi sababidan ko‘rilmadi. Lekin, korxonalar o‘rtasidagi to‘lov intizomini buzilishi bo‘yicha ziddiyatlarning vujudga kelishi Respublika uchun korxonalarni inqirozdan chiqarish va sog‘lomlashtirishda yangi institutsional-huquqiy tizimining zarurligini ko‘rsatdi.

Korporatsiyalarni kreditorlardan himoya qiladigan bankrotlik to‘g‘risidagi birinchi qonun AQSHda 1867 yilda qabul qilingan va keyinchalik 1898 yilda himoya kuchaytirilgan¹.

Angliyada nochorlik bilan kurashadigan birinchi me’yor akt ko‘rinishida 1543 yilda qabul qilingan. U jinoiy-huquqiy xarakterga ega bo‘lgan. U 1914 yilgacha har 5-7 yilda o‘zgarib borgan. 1914 yilda “Bankrotlik to‘g‘risida”gi qonun sifatida shakllantirilgan. U 1979 yilda “Iqtisodiy nochorlik to‘g‘risida”gi qonunga o‘zgaritirilgan².

Bundan tashqari, MDHning boshqa davlatlarida ham bu tizimga e’tibor qaratila boshlagan edi. Masalan, Rossiya Federatsiyasida 1992 yildanoq inqirozga qarshi kurashning huquqiy asosi “Bankrotlik to‘g‘risida”gi Qonun amalgi kiritilgan edi. Bu qonunni O‘zbekiston Respublikasi mustaqillikni qo‘lga kiritishi bilan ishlab chiqishga kirishgan.