I. N. Ismanov, J. X. Kambarov, M. M. Turdaliyeva korxonalarda inqirozga qarshi boshqaruvni tashkil etish

5.2-jadval

Hayotiylik sikl fazalarida qo‘llaniladigan ko‘rsatkichlar differensiatsiyasi¹

FRHS bosqichlari	Likvidlik ko‘rsat-kichlari	Moliyaviy holat ko‘rsatkichlari	Aylanuv-chanlik ko‘rsatkich-lari	Rentabellik ko‘rsatkichlari
				Kapital rentabel-ligi	Sotuv rentabelligi
Tug‘ilish	*	*
O‘sishning tezlashishi			*
O‘sishning sekinlashuvi			*		*
Etilish			*	*	*
Pasayish	*			*	*

Firma raqobatbardoshligining hayotiyliksiklni tahlil qilib aytish mumkinki, korxonaning o‘sish jarayonlarida aylanuvchanlik darajasi tezlashib boradi. Pasayishda esa yana likvidlik va to‘lov qobilligi pasayib bu ko‘rsatkichlarning o‘rni ortadi. Shu bilan birga, pasayish davrida eng birinchi signalni rentabellik beradi. Shuni esdan chiqarmaslik kerakki, barcha ko‘rsatkichlar bir-biriga bevosita bog‘liq va ularning birortasini bir tomonga o‘zgarishi boshqalarini ham o‘sha tomonga o‘zgarishiga olib keladi. SHu sababdan, ularning barchasi kompleks hisoblanishi lozim. Og‘ish davrida barcha ko‘rsatkichlar yomonlashadi, biroq birinchi signalni rentabellik ko‘rsatkichlari beradi. Havf darajasini o‘sib borish jarayonida esa bankrotlik ehtimolligining mavjudligi bo‘yicha eng kuchli signalni likvidlik ko‘rsatkichlari beradi. Bundan jadvalni mohiyatini yanada oydinroq ko‘rish mumkinki, hayotiyliksiklni ma’lum bosqichlariga o‘tganda va o‘sha bosqichda eng birinchi signal beradigan ko‘rsatkichlar “yulduzcha” bilan belgilangan. Mazkur jadvaldan sanoat korxonalarida inqirozga qarshi kurashishda boshqaruv hisobi tahlilida foydalanish mumkin. Bu korxonada vujudga kelishi mumkin bo‘lgan inqirozlarni yashirin alomatlarini topishga yordam berib, korxonaning inqirozga qarshi boshqaruvida bashoratlash mexanizmini harakatga keltiradi.

Korxonalarda inqirozlarni bashoratlashni an’anviy ko‘rinishlari ham mavjud. Ular iqtisodchi olimlar tomonidan bir xil mazmunga asosan ishlab chiqilgan. Gap inqirozlarni aniqlashning omilli modellari haqida ketmoqda. Inqirozni bashoratlashning omilli modellari ichida eng taniqlisi Altman, Fedotov,Tafler-Tishoular formulasi hisoblanadi. Barcha ko‘rsatkichlar korxona barqarorlik holatining aniq mezonlarini ko‘rsatgan. Unga ko‘ra, korxona ma’lum reytingni egallasa, mualliflar tomonidan berilgan tashxisga ega bo‘ladi. Ularni omilli model deyilishining sababi, formulalar 2 tadan 5 tagacha bo‘lgan korxona ko‘rsatkichlarini o‘z ichiga oladi.

M.A.Fedotov modeli. Har bir omilda G‘arb amaliyoti bo‘yicha tahlil qilishning mezoniy koeffitsientlari mavjud. M.A.Fedotov mazkur omilli modelni 15 ta korxonada o‘tkazilgan tahlilarga asosan ishlab chiqqan.