I-modul. Kirish. Badiiy adabiyotning umumiy xususyatlari 1-mavzu: Adabiyotshunoslikning asosiy va qo‘shimcha tarkibiy qismlari (2 s)

4.Obrazlilik – san’atning bosh alomati.
Ob’yektiv olam tabiat va jamiyatdan iborat. Ijtimoiy borliq sub’yektdan xoli ravishda yashaydi. Uning o’z qonuniyatlari mavjud. Uni ijtimoiy ong shakllari (siyosat, iqtisod, tarix, san’at va adabiyot) in’ikos etadi. Ob’yektiv olam xilma-xil, uning ifodachisi ijtimoiy ong ham turfa. Ob’yektiv olamni san’at va fan idrok etadi, o’zlashtiradi, in’ikos etadi. Fan olamning qonunlarini ochadi. San’at esa fanning ilmiy natijalariga tayanib ish ko’radi. Bu uzluksiz va bardavom an’anadir.
Fan ob’yektiv olamni ilmiy kashf qiladi va natijalarini umumlashtiradi.
San’at ham fan kabi hayotni o’rganadi va aks ettiradi. San’at ijtimoiy hodisa va shunday mohiyat kasb etadi.
Aristotel’: “Poeziya umumiy narsalar haqida, tarix esa xususiy narsalar haqida hikoya qiladi” deya fan bilan san’atning farqini isbotlagan edi. Ana tub farqi, fan sillagizm, xulosalar, faktlar orqali, san’at esa obraz vositasida fikrlaydi. Gegel’: “San’at obrazlar orqali fikrlash” degan edi.
San’at turlari o’rtasidagi mushtaraklikni obrazlilik va obraz tashkil qiladi. Ammo obraz yaratishda har bir san’at turi “o’z tili” va o’z quroliga ega. Rassomlikda rang, chiziq, kolorit, yorug’lik, soya, kompozitsiya muhim rol’ o’ynasa, raqsda inson tanasining mutanosib va egiluvchan xususiyatlari birinchi darajada turadi.
Musiqa turli-tuman tovushlar yordamida insonning eng murakkab, eng nozik tuyg’ulari, kayfiyatlariga ta’sir qiladi va ochib ham beradi. Ammo musiqa to’g’ridan-to’g’ri ong, fikrga ta’sir qilmasdan, balki his-tuyg’uga kirib boradi.
“Dutor bu ko’rinishni uning ko’z o’ngiga keltirib to’xtagach, bu fojiaga o’zi ham chidab turolmagandek yig’lay boshladi... Dutor quruqqina yig’lamas edi, balki butun koinotni zirr ettirib va xasta yuraklarni dirr qaqshatib yig’lar edi... Otabek ortiq chidab turolmadi-da, ro’moli bilan ko’zini yashirib yig’lamoqqa kirishdi...
Ul ko’z yoshlarini to’xtatmoqchi bo’lar edi. Biroq hozirgi ixtiyor o’zida emas edi – hamma ixtiyor dutorning hazin “Navo”sida, toqatsiz yig’isi edi” (“O’tkan kunlar”, 173-bet).
San’at turi bo’lgan adabiyot boshqa san’at ko’rinishlaridan ko’p xossalari bilan ajralib turadi. U tabiatning rangin olamini, insonning zohiri va botini, ichki dunyosi, qalb tebranishini harakatda ko’rsatadi. SHuningdek, barcha san’atning vosita va unsurlaridan adabiyot bemalol va keng foydalanadi. Adabiyot bu ma’noda sinkretik xarakterga ega. Adabiyot nafaqat san’atning tasvir vositalari, hatto fanning taraqqiyot qonuniyatlarini ham o’z ichiga oladi. “Navoiy” romanidagi Zayniddin va Sultonali obrazlari buning yorqin misolidir.