I kirish: I. Bob: so‘ruvchi to‘qimalarning tuzilishi va vazifalari

I.BOB: SO‘RUVCHI TO‘QIMALARNING TUZILISHI VA VAZIFALARI
1.1. HOSIL QILUVCHI (MERISTEMA) TO‘QIMALAR. APIKAL, LOTERAL VA INTERKALYAR MERISTEMALAR.
Tuzilishi va bajaradigan vazifasi bir xil, kelib chiqishiga ko‘ra umumiy bo‘lgan hujayralar to‘plamiga to‘qimalar deyiladi. To‘qima ularni hosil qilgan hujayralarning shakliga qarab parenximatik va prozenxima to‘qimalarga bo‘linadi. Yumaloq, to‘g‘ri burchakli yoki ko‘p burchakli hujayralardan tashkil topgan to‘qimalar parenximatik to‘qima deyiladi. To‘qimani hosil qiluvchi hujayralar po‘stlarining ximiyaviy tarkibiga qarab yog‘ochlangan va po‘kaklangan to‘qimalar deb tariflanadi. Hujayra po‘stlarining nechog‘li qalinlashganligiga qarab ular qalin devorli va yupqa devorli to‘qimalar deb yuritiladi. To‘qimalar tashkil topib bo‘lgan to‘qima hujayralarida tirik modda bor yoki yo‘qligiga qarab tirik va o‘lik to‘qimalarga ajratiladi. To‘qimalar ularni hosil qiluvchi hujayralarning qay darajada tutashganligiga qarab ham bir-biridan farq qiladi. Agar hujayralar o‘zaro zich joylashgan bo‘lsa, ular pishiq to‘qima, hujayralararo bo‘shlig‘i katta bo‘lsa, g‘ovak to‘qima deyiladi. To‘qimalar hosil bo‘lgan paytda uning hujayralari bir-biri bilan zich joylashib, ular orasida bo‘shliq bo‘lmaydi. Vaqt o‘tishi bilan hujayralar yumaloq shaklga kira borib, ular orasida bo‘shliqlar paydo bo‘ladi. Oqibatda hujayralararo bo‘shliqlar va yo‘llar hosil bo‘ladi. Ular ham gaz almashinuvi va bug‘lanish, ham modda almashinuvi jarayonida ajralib chiqqan qo‘shimcha mahsulot – smola, oshlovchi moddalarni joylashtiradigan o‘rin hisoblanadi. Fiziologik vazifasi va o‘simlik hayotidagi umumiy axamiyatiga qarab to‘qimalar quyidagi tiplarga bo‘linadi. Bular qoplovchi, acosiy, o‘tkazuvchi, mexanik va ajratuvchi. Bularning hammasi doimiy to‘qimalar bo‘lib, ular hosil qiluvchi to‘qimadan paydo bo‘ladi. Shunday qilib o‘simlikda 6 xil to‘qima bo‘ladi. HOSIL QILUVCHI (MERISTEMA) TO‘QIMALAR. Aytib o‘tilganidek, meristema boshqa to‘qimalarni hosil qilishga xizmat qiluvchi, o‘sishni ta’minlovchi to‘qimadir. Kelib chiqishiga ko‘ra birlamchi va ikkilamchi, o‘simlikda joylashishiga qarab apikal yoki uchki, loteral yoki yon va interkalyar yoki qo‘shimcha meristemalarga bo‘linadi. Apikal meristemalar o‘z navbatida vegetativ shoxcha apikali, hosil shoxlari apikali va ildiz apikaliga bo‘linadi. Shunday qilib, hosil qiluvchi to‘qimalar ildiz va novdaning uchki qismida joylashadi. Ular faqat asosiy novdaning emas, balki yon shoxlar va ildizning barcha tarmoqlari uchki qismida joylashadi. Loteral meristemalarga o‘tish davrida doimiy bo‘linib silindr hosil qiluvchi, poya va ildizning ichidagi hujayralar – perisikl i keyinchalik o‘zgarib, o‘tkazuvchi to‘qimalar hosil qiluvchi – prokambiydan iborat (bu haqda keyinchalik to‘xtalib o‘tamiz). Interkalyar meristema esa poya va bargning alohida uchastkalarida joylashadi. Birlamchi meristemalardan barcha tipdagi birlamchi to‘qimalar hosil bo‘ladi.
Ikkilamchi meristemalar esa ilgari birlamchi meristemalardan hosil bo‘lgan doimiy to‘qimalardan hosil bo‘ladi. Bu ikkilamchi to‘qimalar bog‘lamlararo kambiy yoki probka kambiysi deb yuritiladi. Meristema hujayralari qulay sharoitda doimiy bo‘linib turish qobiliyatiga ega. Agarda bo‘linish tez kechsa, undan hosil bo‘ladigan hujayralar kalta va keng, o‘tmas uchli bo‘lib parenxima hujayralari paydo bo‘ladi.