I kirish: 1-bob. Uchinchi sifda matematikadan sinfdan tashqari ishlarni tashkil qilish metodikasi

Mavzu. UCHINCHI SIFDA MATEMATIKADAN SINFDAN TASHQARI ISHLARNI TASHKIL QILISH METODIKASI
REJA:

I.KIRISH:

1-BOB. UCHINCHI SIFDA MATEMATIKADAN SINFDAN TASHQARI ISHLARNI TASHKIL QILISH METODIKASI

1.1. Boshlang’ich sinflarda sinfdan tashqari ishlarni tashkil etish metodikasi (3-sinf talqinida.)

1.2. Uchinchi sinflarda to’garaklarning pedagogik-psixologik xususiyatlari

1.3. Matematikan to’garakda arifmetik amallarni o‘zlashtirish darajasini o‘rganish

1.4. Uchinchi sinfda matematikadan sinfdan tashqari ishlarni tashkil etish

II-BOB. BOSHLANG’ICH SINFLARDA MATEMATIK KECHALARNI O’TKAZISH USULI

2.1. Boshlang’ich sinflarda matematik kechalarni o’tkazish metodikasi

2.2. Boshlang’ich sinflarda sinfdan tashqari ishlar

XULOSA

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI

KIRISH:

Matematik to’garaklar, matematik o‘n minutliklar, matematik

viktorinalar, matematik devoriy gazeta, matematik ekskursiya.

Matematikadan sinfdan tashqari ishlar deyilganda o‘quvchilarning darsdan

tashqari vaqtda tashkil qilingan, dastur bilan bog‘liq bo‘lgan material asosida

ixtiyoriylik prinsipiga asoslangan mashg‘ulotlar tushuniladi.

Matematika sinfdan tashqari ishlarning dolzarbligi 2- sinflarda

matematikadan sinfdan tashqari ishlarni tashkil etishda bolalarning bilim saviyasiga

qaraladi.Matematikani yaxshi o’zlashtirmagan o’quvchiga o’quvchilar bilan

unchalik qiyin bo’lmagan misol va masalalar yechishni o’rgatamiz.Yaxshi

o’zlashtirgan o’quvchilarga mukamallroq misol va masalalar yechish o’rgatiladi.

Matematika sinfdan tashqari ishlar maqsadi o’quvchilarga matematik o’n

minutlik,matematik to’garak,matematik devoriy gazeta va matematik

ekskursiyalarni tashkil etish. Sinfdan tashqari ishlarning asosiy vazifalari

ushbulardan iborat: o‘quvchilarning bilimlari va amaliy ko‘nikmalarini

chuqurlashtirish va kengaytirish; o‘quvchilarning mantiqiy tafakkurlarini,

topqirliklarini, matematik ziyrakliklarini rivojlantirish; matematikaga qiziqishlarini

orttirish; qobiliyatli va layoqatli bolalarni topish; talabchanlik; irodani tarbiyalash;

mehnatga muhabbatni ; mustaqillikni; uyushqoqlikni va jamoatchilikni tarbiyalash.

Maktab amaliyotida matematikadan sinfdan tashqari mashg‘ulotlarning

ushbu turlari uchraydi: matematik o‘n minutliklar, soatliklar va qiziqarli matematika

kechalari, matematika to‘garaklari, ertaliklari, viktorinalar, konkurslar. Shuningdek,

sinfdan tashqari ishga matematikadan gazeta chiqarish, matematika burchaklarini

rasmiylashtirishlar ham kiradi. Oldin 2-sinfda sinfdan tashqari ishlar qanday tashkil

qilinishi va o‘tkazilishini qarab chiqamiz.Bu sinfda sistemali ishning

asosini matematik o‘n minutliklar tashkil qiladi. Odatda, o‘n minutliklar

hafdasiga bir marta butun sinf bilan o‘tkaziladi. O‘n minutliklardagi mashg‘ulotlar

sinf chegarasidan tashqariga chiqishi juda muhimdir.

Topshiriqlar darslarda beriladigan oddiy matemetik topshiriqlarga

o‘xshash bo‘lmasligi kerak: topshiriqlarning mazmunlari bolalarga tushunarli

qiyinlik darajalari bolalarga mos bo‘lishi kerak: javoblar tez topilishi kerak, agar

hisoblashlar zarur bo‘lsa , ular faqat og‘zaki bajarilishi kerak. Qiziqarli matematika

soati darsdan keyin sinfning hamma o‘quvchilari bilan o‘tkaziladi. 2-sinfda bu

mashg‘ulotlar epizodik ravishda o‘tkaziladi. 2-sinflarda sistemali ravishda (ammo

oyiga 1-2 martadan ko‘pmas ) o‘tkaziladi, chunki ularni o‘tkazishga ko‘p vaqt talab

qilinadi. Mashg‘ulotning davomiyligi 2-sinfda 25-35 minut . Mashg‘ulot o‘tkazish

uchun har hil qiziqarli arifmetik va geometrik mazmunli masalalar, qiyinroq

masalalar, hazil masalalar, masalalar tuzishga doir masalalar, qiziqarli kvadratlar,

rebuslar, topishmoqlar va boshqalar material bo‘lib hizmat qiladi.

Matematik to‘garak matematikadan sistematik sinfdan tashqari ishlarning

eng ko‘p tarqalganidan biri. Uning asosiy vazifasi – matematikaga alohida qiziqish

ko‘rsatgan o‘quvchilar bilan bajariladigan chuqurlashtirilgan ish.

To‘garaklar ixtiyoriylik asosida tashkil qilinadi.To’garakda o’quvchilar

baholanmaydi. Matematika to‘garagini o‘tkazish uchun oldindan uning ish rejasini

tuzish kerak. Namuna uchun Uchinchiyarim yillikda 2-sinfda o‘tkazilgan bazi

to‘garak mashg‘ulotlarining taxminiy rejasini keltiramiz.

I mashg‘ulot.

1. Rebuslarni o‘ylab topish.

2. Qo‘shishga oid qiziqarli masalalar.

3. 100 ichida nomerlashni bilganlikni tekshirishga oid mashqlar.

4. Hazil masala.

5. « Sonni to‘ldir, o‘zing angrayma » o‘yini.

2-sinfda matematik to’garakning ish rejasidagi mavzularni keltiramiz:

1. Yig’indi va ayirmalarni topishga doir soda misollar

2.Qiymati bir xil bo’lgan misollar

3.Qo’shish va ayirishni tekshirish

4.To’g’ri burchak to’g’rimas burchak

5.Ko’pburchak perimetri

6.Sonlar va hisoblashlar .100 ichida 10likdan otib qoshish va ayirish

7.Sonlar o’qi va uning modellari 100 ichida sonlarni xonadan

8.2-xonali sonlarning o’nli tarkibi

9.Bir xonali sonlarni ko’paytirish

10.Ulushlar.Geometrik shakllar va kattaliklar.

Matematik matbuot: boshlang‘ich sinflarda chiqariladigan gazetalar va

o‘tkaziladigan viktorinalar mazmunini ko‘proq topishmoq, boshqotirgich, rebuslar

va boshqa xildagi qiziqarli materiallar tashkil qiladi va ularning maqsadi

o‘quvchilarning matematikaga qiziqishlarini orttirishdan iborat bo‘ladi.

Boshlang‘ich sinflarning matematika gazetasi rangli qilib bajariladi, masala va

misollar rasmlarda beriladi va qiziqarli xarakterda bo‘ladi.Masalan:

Masalan: Savatda oltita olma bor .Shu olmalarni oltita bolaga bittadan shunday

bo’lib beringki,savatda ham bitta olma qolsin.(Javob:5 bolaga bittadan,6 chisiga

savati bilan2. Bitta tayoqchaning 2ta uchi bo’lsa,bir yarimta tayoqning nechta

uchi bo’ladi? (Javob:4ta).3.4ta qush 4ta qurtni 4minutda esa,8ta qush 8ta

qurtni necha minutda eydi?(Javob:4minutda).

Matematik ekskursiyalarning maqsadi- aniq hayotiy fakt va taassurotlarni talab

qilish, bular o‘quvchilarni shu faktlar bilan turmushda uchrashtirish yo‘li bilan

olinadi. Boshlang‘ich sinflar o‘quvchilari bilan ekskursiyalar o‘tkazish muhim

qiyinchiliklarga bog‘liq va o‘qituvchidan puxta tayyorlanishni talab qiladi:

o‘qituvchi ekskursiya o‘tkaziladigan joyga oldin borib, ko‘rib kelishi ekskursovodga

qanday formada tushuntirib berish haqida, ekskursiya vaqti haqida ko‘rsatmalar

berishi kerak. Ekskursiya o‘tkazishdan maqsad nimaligi bolalarga tushunarli bo‘lishi

nihoyatda muhimdir, shunday bo‘lganda bolalar oldindan nima qilishlari kerakligini

va o‘zlarini qanday tutishlari kerakligini bilib oladilar. Maktabning joylashgan

o’rniga qarab balalar bilan har xil ustaxonalarga, fabrikalarga, firmalarga va boshqa

joylarga ekskursiyalar o’tkaziladi. Qurilish materialidan foydalanish haqida

masalalar tuzish va yechish mumkin. Shunday masalalardan ba’zilarni keltiramiz.

1.Bir soatda ekskavator 4 m uzunlikda poydevor chuqurligini kavlaydi. Shunday ish

unumi bilan u 7 soatda qancha chuqurlik kavlaydi? 2.Qurilishda yuk tashishda 4 ta

avtomashina ishlamoqda. Ularning har birida bitta haydovchi va 2ta yukchi ishlaydi.

Material tashishda hammasi bo’lib qancha odam band?

Xulosa qilib aytganda 2- sinflarda matematikadan sinfdan tashqari ishlarni tashkil

etishda bolalarning bilim saviyasiga qaraladi. Matematikani yaxshi o’zlashtirmagan

o’quvchiga unchalik qiyin bo’lmagan misol va masalalar yechishni o’rgatamiz.

Yaxshi o’zlashtirgan o’quvchilarga mukamallroq misol va masalalar yechish

o’rgatiladi. O’quvchilarga qiziqarli savollar va qiziqarli masalalar krassvordlar

yechishni, bolaning bilim saviyasini yanada oshirishga, fikrlashga o’rgatadi.

Foydalanilgan adabiyotlar

1. A.Asimov, Sh.Jo’raev, “Boshlang’ich ta’limda iqtisodiy tarbiya

muaommolari”,Ilmiy maqolalar to’plami,Farg’ona 2011-yil

2. M.A.Mirzaahmedov,” Matematika va iqtisod ”,Boshlang’ich ta’lim 2005 yil

4-soni

3. D. Yusupxo’jaeva,”Iqtisodiy tarbiyani shakllantirish ” Boshlang’ich ta’lim

2004 yil 3-soni

4. Jumayev M.E. “Boshlang’ich sinflarda matematika o’qitish metodikasidan

Sinfdan tashqari ishlar deganda – maktab o`qituvchilari yoki chetdan taklif qilingan mutaxassislar rahbarligi ostida maktabda darsdan tashqi vaqtda o`quvchilar o`rtasida yo`lga qo`yiladigan va olib boriladigan ta`lim-tarbiya ishlari nazarda tutiladi. Maktabdan tashqari ishlar o`quvchilar bilan olib boriladigan, maxsus tashkil etilgan muassasalar tomonidan uyushtiriladigan ta`lim-tarbiya va madaniy ishlardan iboratdir.

Bu ishlarni olib borish tartibi O’zbekiston Respublikasining “Ta’lim to’g’risida” gi Qonunining II bob 17-moddasi “Maktabdan tashqari ta’lim” ni tashkil etish masalasini aniq belgilab bergan: “Bolalar va o’smirlarning yakka tartibdagi ehtiyojlarni qondirish, ularning bo’sh vaqti va dam olishini tashkil etish uchun davlat organlari, jamoat birlashmalari, boshqa yuridik va jismoniy shaxslar, madaniy-estetik, ilmiy, texnikaviy, sport va boshqa yo’nalishlarda maktabdan tashqari ta’lim muassasalarni tashkil etishlari mumkin”. Maktabdan tashqari ta’lim muassasalariga bolalar, o’smirlar ijodiyoti saroylari, uylari, klublari va markazlari, bolalar-o’smirlar sport maktablari, san’at maktablari, musiqa maktablari, kutubxonalar, sog’lomlashtirish muassasalari va boshqa muassasalar kiradi.

O`quvchilar bilan olib boriladigan sinfdan va maktabdan tashqi ishlarga ta`lim-tarbiya jarayoning ajralmas tarkibiy qismidir. U darslarda olib boriladigan o`quv-tarbiya ishlarini mustahkamlab va to`ldirib borishi bilan birgalikda o`quvchilarni pedagogik ta`sir ostiga to`la ravishda jalb etishga hamda dars uchun ajratilgan vaqt ichida amalga oshirilishi qiyin bo`lgan yoki butunlay iloji bo`lmagan bir qancha muhim tarbiyaviy vazifalarni hal qilishga yordam beradi.

Qiziqish va intilishlarini darslarda, masalan, fizika darslarida, yetarlicha qondirish mumkin emas. Bu vazifani o`quvchilar bilan ularni qiziqtirgan masalalar

bo`yicha darsdan tashqi mashg`ulotlar o`tkazish yo`li bilangina maqsadga muvofiq ravishda hal qilish mumkin.

Sinfdan va maktabdan tashqi ishlarning mazmuni juda ham xilma-xildir. Bunga eng avvalo o`quvchilarning bilimlarini chuqurlashtirish va Kengaytirish, bilimlaridan amaliy va mustaqil ravishda foydalana bilishga o`rgatish, o`quvchilarni ijtimoiy foydali Mehnatga tayyorlab borish va shu bilan birga, ularga ijtimoiy-siyosiy tarbiya berish maqsadiga qaratilgan tadbirlarni uyushtirish kiradi. So`ngra o`quvchilarga badiiy tarbiya berish, ularning turli qobiliyat va iste`dodlarini o`stirish, o`quvchilarning sog`lig`ini mustahkamlash, jismoniy kuch-quvvatlarini rivojlantirish ishlari va nihoyat o`quvchilarning madaniy dam olishlarini uyushtirish bilan bog`liq bo`lgan mashg`ulotlar kiradi.

Sinfdan va maktabdan tashqi ishlar har tomonlama kamol topgan inson tarbiyasining maqsad va vazifalariga muvofiq ravishda hamda o`quvchilarning tashabbuskorligiga tayanish asosida tashkil qilinadi va olib boriladi.

Bundan tashqari o`quvchilarning yoshi, ularning qiziqish-havaslari ishning u yoki bu turiga tayyorgarlik darajalari hisobga olinadi. Buni ayniqsa ishning mazmuni va usulini belgilashda hisobga olish muhim ahamiyatga ega. Sinfdan va maktabdan tashqi ishlar o`quvchilarning kuchiga yarasha va ular uchun qiziqarli bo`lishi kerak.

Sinfdan va maktabdan tashqi ishlar o`quvchilar tashkilotlari hamda ota-onalarjamoasiyordamiga suyangan holda olib boriladi.

Bu ishlarning eng ko`p tarqalgan shakli quyidagilar: to`garak ishlari, ommaviy tadbirlar va o`quvchilarning mustaqil individual mashg`ulotlaridir.

Sinfdan tashqari ishlarni o’z ichiga olgan to’garaklar quyidagi turlarga bo’linadi;

- Fan to’garaklari;

- Kasb-hunar yo’nalishidagi to’garaklar;

- Sport to’garaklari;

- San’at yo’nalishidagi to’garaklar.
Sinfdan va maktabdan tashqi ishlar o`quvchilarni ma`naviy-axloqiy ruhda tarbiyalashda, ularga bilim berishda muhim vosita bo`lganligi tufayli bu ishlarni Keng yo`lga qo`yishga maktab direktorlari, ilmiy mudirlar, shuningdek, o`qituvchilarjamoasikatta e`tibor berishi, «Kamolot»va «Kamalak» tashkilotlari, ota-onalarjamoasiva maktab rahbaralri yordamidan har tomonlama foydalanish kerak.

O`quvchilar bilan olib boriladigan sinfdan va maktabdan tashqi ishlarni o`qituvchilar jon dillari bilan sevishlari, bu ishga rahbarlik qilishda ishtirok etishni o`zlarining eng muhim vazifalaridan biri deb bilishlari zarur.

Maktabning yangi vazifasi har bir o`qituvchidan faqatgina o`z fani va uni o`qitishni a`lo darajada bilishnigina emas, balki bilimlarni chuqur egallashni va bundan sinfdan tashqi ishlarni maqsadga muvofiq yo`lga qo`yishda ijodiy foydalana bilishni, har tomonlama ma`lumot va mahoratga ega bo`lishni talab qiladi.

Bu vazifalarning muvaffaqiyatli hal qilinishiga har taraflama yordam ko`rsatish har bir o`qituvchining oliy burchidir.Sinfdan tashqari ishlar shaklini tanlaganda uning tarbiyaviy ahamiyatini shu ishning maqsadi, vazifalari nuqtayi nazaridan baholash kerak.

Kursishiningmaqsadi:Sinfdan va maktabdan tashqari ishlarga rahbarlik qilishni tashkil etish usullari va mazmuni,shaklivametodlarini aniqlash.

Kursishiningob’ekti: Sinfdan va maktabdan tashqari ishlarga rahbarlik qilishni tashkil etish mazmuni, shaklivametodlaridanfoydalanishjarayoni.

Kursishiningpredmeti: Sinfdan va maktabdan tashqari ishlarningmazmuni, shaklivametodlaridanfoydalanish mazmuni.

Kursishiningvazifalari:

1.Sinfdan va maktabdan tashqariishlarni tashkil etish usullarining mazmuni, shaklivametodlaridanfoydalanishning hozirgiholatinio’rganish.

2.Sinfdan va maktabdan tashqari ishlarga rahbarlik qilishni tashkil etishmazmuni, shaklivametodlaridanfoydalanish omillarinianiqlash.

3.Sinfdan va maktabdan tashqari ishlarga rahbarlik qilishda maktab,oilavajamoatchilikhamkorligidabolalarnitarbiyalashshakl, metodvavositalarnibelgilash.

Kurs ishining tarkibi: Kirish, Asosiy qism, xulosa va adabiyotlar ro’yxatidan iborat.

1.Tarbiyani eng avvalo insonning o’ziga qaratilganligi Prezidentimiz tomonidan ishlab chiqilgan butun dunyo hamjamiyati tan olgan qadam-baqadam amalga oshirilayotgan «o’zbek modeli» da juda to’g’ri belgilandi. Dunyoda birinchi bor insonni diqqat e’tibori uni o’zligini anglashga qaratildi. O’zligini anglash birinchidan, uning ozod, erkin, nodir, ulug’ siymoligini anglash va o’zida unga amal qilish sifatlarini shakllantirib borish bo’lsa, ikkinchidan uning o’ziga xos milliy-insoniy asoslarini anglash va ularga amal qilishdan iboratdir.

Yuqorida sanab o’tilgan ikki sifat komil inson sifatining asosini tashkil etadi. CHunki komil inson sifatlarini tarbiya sohasidagi ilmlarini xulosalab, mujassamlashtirsa, ular asosan 3 ta:

1. Ezgu niyat, fikr;

2. Ezgu so’z, xushmuomila;

3. Ezgu ish, ezgu faoliyatdan iboratdir.
Shu yuqoridagi uch sifat o’qitishning, ta’lim-tarbiyaning bosh maqsadidan iboratdir. Bu bosh maqsad insonlarda, yoshlarda, mutaxassislarda komillik sifatlarini takomillashtirish, yoshlarni zamonaviy axloqiy-amaliy o’quv, malaka, ko’nikmalar qurollantira borish, mutaxassislarda xar bir sohaga mos ilm, bilim hosil qilishdan iborat bo’lgan pedagogika fanining zamonaviy fan asoslarini kengayganligini ko’rsatadi.

O’zbekiston Respublikasiining «Ta’lim to’g’risida» gi qonunida ta’lim O’zbekiston Respublikasi ijtimoiy taraqqiyotida sohasini ustivor deb e’lon qilinadi.

Ta’limning, o’qitishning vazifasi fuqarolar, yoshlarning eng asosiy konstituttsiyaviy xuquqlaridan biri bo’lgan har bir kishining aqliy-amaliy imkoniyatlarini ro’yobga chiqarish, ijodiy qobiliyatlarini namoyon etish, intellektual jihatdan rivojini ta’minlash, o’zi hohlagan kasbini tanlash jihatidan rivojini ta’minlash, o’zi hohlagan shu sohada faoliyat ko’rsatishi uchun moddiy-ma’naviy tarbiyaviy didaktik shart-sharoit yaratishdan iboratdir. Bu umumiy vazifadan ta’limning har bir bo’g’ini, turi va bosqichining o’ziga hos vazifalari kelib chiqadi.

Ta’lim pedagoglarning faorliyatidan va o’quvchi talabalarning faoliyatidan iborat qo’shaloq jarayondir.

Birgalikdagi faoliyat orqali yoshlar ilimiy bilimlari qurollanadilar. Buning natijasida ularning ijodiy qobiliyatlari har tomonlama shakllanadi. Ma’lumot ta’lim-tarbiya jarayonining natijasi orqali to’plangan bilim, ko’nikma va malakalar yig’indisi va shakllangan ma’naviy fazilatlar majmuidir.

Ma’lumot olishning to’g’ri va ishonchli yo’li davlat ta’lim standartlari bo’yicha bilim beradigan aniq maqsadli rejalar, dasturlar asosida o’quv yurtlarida tashkil qilinadigan ta’lim tarbiya jarayonidir.

Ta’lim, tarbiya, ma’lumot, rivojlanish, shakllanish uyg’unlash yagona jarayondir.

Unda o’qituvchi-tarbiyachi rahbarlik qiladi. Pedagogika uzoq tarixiy jarayonda shakllanar ekan, hozirga kelib ilmiy bilimlarni mustaqil bir tarmog’i sifatida, fan sifatida shakllanadi. O’zining ilmiy-nazariy, uslubiy, amaliy asoslarini yaratdi. Natijada pedagogik fanlari tizimi, ya’ni uning tarmoqlari vujudga keldi. Yaqin vaqtgacha falsafaning bir tarmog’i hisoblangan pedagogikaning mustaqil yangi yo’nalishlari yaratildi. Jumladan, pedagogika mustaqil yangi yo’nalishlari yaratildi, pedagogika fanining tarixan rivojloanishi o’zida aks ettiriladi. Bunda o’tmishdagi ilg’or pedagogik g’oyalarni paydo bo’lishi, rivojlanishi ularning bugungi kundagi ahamiyati, merosdan foydalanishning zaruriyati xaqidagi fikr yuritiladi.

Tarbiya jarayonining jamiyat taraqqiyotidagi roli nihoyatda beqiyosdir. Insonni tarbiyalash, uni bilim olishiga, mehnat qilishiga undash va bu hatti-harakatini asta-sekin ko’nikmaga aylantirib borish lozim. Insonni mushohada qilish qobiliyatini tarbiyalaydi va mushohada qilish aqlni peshlaydi. Aql ongni saqlaydi. Ong esa moddiy va ma’anaviy manbaga aylanadi. SHu tarzda inson asta-sekin takomillashib komillikka erishib boradi. Ammo buning uchun tarbiyachi va tarbiyalanuvchidan uzok davom etadigan ma’suliyat, sharafli mehnat va qunt,

irodani talab etadi. Buning uchun bolalarni yosh xususiyatlarini hisobga olish zarur. Ma’naviy, insoniy sifatlarining shakllanishida oiladagi, atrofdagi, jamiyatdagi muhit va bolalarga bo’lagn munosabat muhim rol o’ynaydi. Ota-onalarimiz va atrofdagilarning bir-birlariga bo’lgan munosabatlarini ko’rgan bola shunga qarab shakllana boradi. Ular avval kattalarga taqlid qiladilar. So’ng asta-sekin qilayotgan ishlarning mohiyatini anglaydilar. Bolalarni to’g’ri tarbiyalashda ota-onaning ongi, ma’naviyati, bilimi tarbiyalanganligi ham muhim ahamiyatga ega.

Bolaning xarakterini, oiladagni tarbiyasini, uning or-nomusini, sharm-hayosi kabi nozik tuyg’ularining tarbiyalanganlik darajasini bilmay turib, birdaniga jamoa orasida uyaltirish, yaxshi o’ylab ko’rmaslik, yoki jaxl ustida tinimsiz kaltaklash mumkin emas. Sizning tanlagan jazo usulingiz o’quvchini yoki farzandingizni qilgan xatosini tushunishga, boshqa qilmasligiga tarbiyaviy saboq bo’lish kerak. Agar bu jazo usullari o’zining samarasini bermasa, u holatda ehtiyotkorlik bilan maktab ma’muriyati va jamoa hamkorligida boshqa choralarni ishlab chiqishi kerak.

Bugungi kunda pedagogika fani amaliyoti ham takomillashib bormoqda. SHuningdek, tarbiya jarayoni ham zamon talabiga monand takomillashib boradi.

Boshqaruv organlari barkamol avlodni o’qitish va tarbiyalash sohasida yagona davlat siyosatini amalga oshirishlari, yetilgan masalalarni o’z vaqtida va ijobiy hal etishlari, barcha o’quv yurtlarining ish saviyasi xozirgi zamon talablariga muvofiq oshirishlarini ta’minlashlari kerak.

Ta’lim oldiga qo’yilgan vazifalarni muvaffaqiyatli bajarish ta’lim tizimini boshqarish va unga rahbarlik qilish faoliyatining saviyasiga bog’liq. Kelajagi buyuk jamiyatning rivojlanish talablaridan kelib chiqib, maorifning o’rni va roliga yangi avlodni tarbiyalash nuqtai nazaridan qarab, oliy majlis materiallarida, prezidentimiz ma’ruzalarida, maxsus qarorlarda rahbarlikning yuqori ilmiy darajada amalga oshirish zarurligiga alohida e’tibor berib kelmoqda.

praktikum”

Har qanday matematik ob’yekt ma’lum xossalarga ega. Masalan: kvadrat to'rtta tomon to'rtta to'gri burchak, teng diogonallarga ega. Kvadratning boshqa xossalarini ham ko'rsatish mumkin. Ob’ektning xossalari orasida uni boshqa ob’yektlardan ajratish uchun muhim va muhim bo'lmagan xossalari farq qilinadi. Agar xossa ob’yekt uchun o'ziga xos va bu xossasiz ob’yektning mavjud bo'lishi mumkin bo'lmasa, bu xossa ob’yekt uchun muhim xossa hisoblanadi. Muhim bo'lmagan xossa – bu shunday xossalarki ularning bo’lmasligi ob’yektning mavjud bo'lishiga ta’sir etmaydi. Masalan: kvadratning yuqorida aytib o'tilgan xossalari muhim xossalardir, «ABCD kvadratning AD tomoni gorizontal holatda» xossa muhim xossa emas. Shuning uchun berilgan ob’yekt nimani anglatishini tushunib olish uchun uning muhim xossalarini bilish yetarli. Bunday holda bu ob’yekt haqida «tushuncha mavjud» deyishadi.

Ob’yektning barcha o'zaro bog’langan muhim xossalari to'plami bu ob’yekt haqidagi tushunchalar mazmuni deyiladi.

Umuman tushunchaning hajmi – bu aynan bir termin bilan belgilanuvchi barcha ob’yektlar majmuidir.

Shunday qilib har qanday tushuncha termin, hajm va mazmun bilan xarakterlanadi.

Tushunchaning hajmi va uning mazmuni orasida bog’lanish mavjud: tushunchaning hajmi qancha «katta» bo'lsa, uning mazmuni shuncha «kichik» bo'ladi va aksincha. Masalan: «to'g’ri burchakli uchburchak» tushunchasining hajmi «uchburchak» tushunchasining hajmidan «kichik», chunki birinchi tushunchaning hajmiga hamma uchburchaklar kiravermaydi, faqat unga to'g’ri burchakli uchburchaklar kiradi. Biroq birinchi tushunchaning mazmuni Uchinchitushunchaning mazmunidan «katta»: to'g’ri burchakli uchburchak faqat barcha uchburchaklarning xossalarigagina ega bo'lib qolmay, balki faqat to'g’ri burchakli uchburchaklarga xos bo'lgan boshqa xossalarga ham ega.

Ob’yektni bilish uchun yetarli bo'lgan uning bu muhim xossalarini ko'rsatish ob’yekt haqidagi tushunchaning ta’rifi deyiladi.

Umuman, ta’rif –bu tushunchaning mazmunini ochuvchi logik (mantiqiy) opyerasiyadir.

Tushunchani ta’riflash usullari turlichadir. Dastlab oshkor va oshkormas ta’riflar farqlanadi.

Oshkormas ta’rif tenglik, ikki tushunchaning mos kelishlik shakliga ega. Masalan, to'g’ri burchakli uchburchak – bu to'g’ri burchagi bo'lgan uchburchakdir. Agar «to'g’ri burchakli uchburchak» tushunchasini a bilan, «to'g’ri burchagi bo'lgan uchburchak» tushunchasini b bilan belgilasak, u holda to'g’ri burchakli uchburchakka berilgan maskur ta’rifning sxemasi quyidagicha bo'ladi: «a, b ning o'zi».

Oshkormas ta’rif ikki tushunchaning mos kelishlik shakliga ega emas. Bunday ta’riflarga kontekstual va ostensiv ta’rif deb ataluvchi ta’riflar misol bo'la oladi.

Kontekstual ta’riflarda yangi tushunchaning mazmuni kiritilayotgan tushunchaning ma’nosini ifodalovchi tekst parchasi orqali, konteks orqali, konkret vaziyatning analizi orqali ochib beriladi. Kontekstual ta’rifga II – sinf uchun sinov darslarida keltirilgan tenglama va uning yechimi ta’rifi misol bo'la oladi. Bu yerda 3+x=9 yozuvi hamda sanab o'tilgan 2, 3, 6 va 7 sonlardan keyin matin keladi, «x – topilishi kerak bo'lgan noma’lum son. Tyenglik to'g’ri bo'lishi uchun bu sonlardan qaysi birini x ning o'rniga qo’yish kerak. Bu 6 sonidir». Bu tekstdan tenglama – topilishi kerak bo'lgan noma’lum son qatnashgan tenglik ekanligi, tenglamani yechish esa – x ning tenglamaga qo’yganda to'g’ri tenglik hosil bo'ladigan qiymatini topish ekanligi kelib chikadi.

Ostensiv ta’riflar ob’yektlarni namoyish qilish yo'li bilan terminlarni keltirib chiqarish uchun ishlatiladi, bunda ob’yektlar mana shu terminlar bilan belgilanadi. Shuning uchun ostensiv ta’riflar yana ko'rsatish yo'li bilan ta’riflanadigan ta’riflar deb ham ataladi. Masalan: boshlang’ich maktabda tenglik va tengsizlik tushunchalari mana shunday usul bilan ta’riflanadi

2·7  2·6 9·3=27

78-9  78 6·4=4·6

39+6  37 17-5=8+4

Bular tengsizliklar Bular tengliklar

Yuqorida aytib o'tilgani dek, oshkor ta’riflarda ikki tushuncha bir biriga tenglashtiriladi. Ulardan biri ta’riflanuvchi tushuncha, ikkinchisi ta’riflovchi tushuncha deb aytiladi. Ta’riflovchi tushuncha orqali ta’riflanuvchi tushunchq mazmunini ochib beradi.

Masalan: kvadrat ta’rifining strukturasini tahlil qilamiz: «Kvadrat deb hamma tomonlari teng bo'lgan to'g’ri to'rtburchakka aytiladi». U mana bunday: dastlab ta’riflanuvchi tushuncha «kvadrat» ko'rsatiladi, keyin esa ushbu: to'g’ri to'rtburchak bo'lishlik, hamma tomonlari teng bo'lishlik xossalarini o'z ichiga oluvchi ta’riflovchi tushuncha kiritiladi.

Maktab matematika kursining boshqa ta’riflari ham xuddi shunday strukturaga ega.

Bunday ta’riflar strukturasini sxematik ravishda quyidagicha tasvirlash mumkin:

Ta’riflanuvchi tushincha

Jins jihatdan tushincha

Tur jihatdan farq

= +