I karimov nomidagi toshkent davlat texnika universiteti olmaliq filiali

Mahsulotlarni sotish bo’yicha shartnoma majburiyatlarining
bajarilishini tahlili

 Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маћкамасининг «Маћсулот (ишлар, хизматлар) ни ишлаб чиќариш ва сотиш харажатларининг таркиби ћамда молиявий натижаларни шакллантириш тартиби тўѓрисида Низом» 1999 йил 5 февралдаги 54- сон ќарори

Istiqlol islohotlari tufayli boshqaruvning ma’muriy-buyruqbozlik usullari
o’rnini egallagan Iqtisodiyotni erkinlashtirish sharoitida shartnoma barcha mulk
shaklidagi korxona, muassasi va tashkilotlar, shuningdek, tadbirkorlar o’rtasida
iqtisodiy munosabatlarni o’rnatuvchi asosiy huquqiy hujjatga aylandi. Yaqin
o’tmishda rejali iqtisodiyot davrida ham shartnomalar tizimidan foydalanilgan.
Ammo, yakka mulkchilik, ya’ni davlat mulkchiligining tanho huquqi xukmronlik
qilgan zamonda shartnomalar reja va topshiriqlarni bajarish uchun qo’llaniladigan
bir vosita hisoblangan xolos. Qolaversa, ilgarilari shartnomaga uni tuzgan
tomonlarning istak va manfaatlarini ifoda etuvchi to’la huquqli yuridik hujjat deb
ham qaralmasdi. Ularni qo’llanilishi cheklangan bo’lib, hattoki, fuqarolarning
o’zaro bitim tuzishi qonun yo’li bilan jazolanadigan ayb-chayqovchilik sifatida,
qoralanar edi. Shu ma’noda, shartnomaning huquqiy maqomini tamomila
o’zgartirish va umuman, shartnoma tuzish madaniyatini yuksaltirish borasida
mamlakatimizda jiddiy ishlar amalga oshirilayotgani e’tiborga loyiqdir. Endilikda,
shartnoma rejali ishlab chiqarish va taqsimlash omillariga asoslanmaydi. Bil’aks,
bozor qonuniyatlari talabiga binoan, shartnomaviy munosabatlar tovar-pul, ya’ni
teng to’lovlar tarzida amalga oshrilib, shartnoma ularga huquqiy shakl o’rnida
xizmat qila boshladi. Bugungi kunda O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi,
Fuqarolik kodeksi, xo’jalik ishlarini yuritish qonunlari majmuasi, mulkchilik,
tadbirkorlik, korxonalar to’g’risidagi qonunlar, boshqa me’yoriy hujjatlar shartnoma
munosabatlarlarini tartibga solib turuvchi huquqiy manbalar hisoblanadi.
Shartnoma ijrosi bugungi kunda eng dolzarb muammolardan biridir. Shartnoma
bajarilmasligi korxonaga iqtisodiy zarar keltiribgina qolmay, uning istiqbolini xavf
ostiga qo’yadi, har ikki tomondagi korxonalar ishchilarining maosh ololmasligiga
sabab bo’ladi.
Xo’jalik shartnomalarining malakali va puxta tuzilishi tomonlar
majburiyatlarni noto’g’ri talqin etishlariga, sheriklardan biri shartnomaga noinsof
munosabatda bo’lganida yoki uni beixtiyor buzib qo’yganida bu holat boshqa
tomonga zarar keltirishiga imkon bermaydi. Korxona rahabarlari va tadbirkorlarning
barchasida ham o’z faoliyatining moliyaviy natijalari bilan bog’liq ma’suliyat hissi
shakllangan, deb bo’lmaydi. Huquq idoralari o’tkazgan tekshirishlarda ayrim
korxona va tashkilotlar rahbarlari tomonidan shartnomalarni tuzish va ijro etishda
qonunchilikka rioya etmaslik holatlari ko’plab aniqlangan. Aksariyat rahbarlarda
hozirgacha mulkdorlik tuyg’usi shakllanib ulgurmagan. Ba’zi rahbarlarda o’z
xo’jaligining moddiy-moliyaviy natijalariga e’tiborsizlik kayfiyati qonun va
sudlarga nisbatan nopisandlik bilan qarash holatida namoyon bo’lmoqda.
Sotish rejasining bajarilishi umumiy hajmda bajarilishidan so’ng shartnoma
majburiyatlarini hisobga olgan holda sotish rejasini bajarilishini aniqlash lozim. Bu
ko’rsatkich orqali korxonaning shartnomaviy majburiyatlarga bo’lgan
munosabatlariga va faoliyatiga baho beriladi.