I iqtisodiyot nazariyasi fanining predmeti va bilish uslubi

Xalqaro  mehnat  taqsimoti  (XMT)  alohida  mamlakatlarning  tovar  va  xizmatlarning 
ma'lum  turlarini  ishlab  chiqarishga  ixtisoslashuvini  ifodalaydi. 
Alohida  mamlakatlarnint 
bunday ixtisoslashuvi mahsulotlari ustun darajada eksportga yo'naltirilgan 
xalqaro ixtisoslashgap 
tarmoqlarning 
shakllanishiga olib keladi. 
Dastlabki  vaqtlarda  xalqaro  mehnat  taqsimotining  rivojlanishi  asosan  tabiiy  sharoitlardagi 
tafovutlarga  asoslangan  edi.  Binobarin,  faqat  sanoat  to'ntarishidan  keyin,  ya'ni  ishlab  chiqaruvchi 
kuchlar  baynalminal  xususiyat  kasb  etib,  milliy  xo'jaliklar  doirasidan  tashqariga  o'sib  chiqa 
boshlagach  ularning  negizidan  barqaror  mehnat  taqsimoti  va  jahon  bozori  tarkib  topadi.  Hozirgi 
vaqtda  xalqaro  mehnat  taqsimoti  turli  ijtimoiy  tizimlarni  o'z  ichida  oluvchi  umumjahon  xo'jaligi 
doirasida rivojlanmoqda. 
Xalqaro  mehnat  taqsimoti  va  ayirboshlashda  qatnashayotgan  mamlakatlar  bir  xil sharoitda 
emas.  Bu  hol  ularning  turli  jo'g'rofiy  ahvoli,  tabiiy  resurslarining  tarkibi  va  miqdori,  rivojlanish 
ko'lami, darajasi va iqtisodiyotini tuziligai, ichki bozorning hajmi bilan belgilanadi. 
Ana  shu  farqlar  sababli  ayrim  mamlakatlarda  bir  xil  tovarlarni  ishlab  chiqarishdagi 
xarajaxlar  darajasi  ham  turlicha  bo'ladi.  Shuning  uchun  har  bir  mamlakat  o'zi  nisbatan  qulayroq, 
kamroq  xarajat  bilan  ishlab  chiqaradigan  tovarlarli  boshqa  mamlakatlarga  sotishga  va  aksincha, 
jahon bozoridan o'zidan ishlab chiqarish uchun xarajat ko'proq bo'ladigan yoki tabiiy yoxud boshqa 
sharoitlarga ko'ra umuman ishlab chiqarib bo'lmaydigan tovarlarni sotib olishga intiladi. 
Tovarlar  mamlakatlar  o'rtasida  jahon  narxlari  asosida  ayirboshlanadi.  Ular  baynalminal 
qiymatga  asoslanadi.  Buning  ma'nosi  shuki,  ijtimoiy  zaruriy  baynalminal  mehnat  sarflari  jahon 
bozorida e'tirof qilinadi. 
 
Umuman  olganda,  jahon  narxlarining  tashkil  topishi  odatda,  sof  holida  amalga  oshmaydi. 
Baynalminal  qiymatning  hosil  bo'lishiga  to'sqinlik  qiluvchi  maxsus  omillar  jahon narxlariga  ta'sir 
qiladi.  Tashqi  savdo  va  valuta  cheklashlari,  valutalar  qiymatining  o'zgarib  turishi,  xalqaro 
monopoliyalar  siyosati,  birjadagi  chayqovchiliklar  va  hakazolar  shular  jumlasidandir.  Shu  sababli 
ayrim  mamlakatlarning  jahon  bozoridagi  raqobatlashuv  qobiliyatidagi  farqlar,  pirovard  natijada 
mehnat unumdorligining milliy darajadagi, farqlarini aks ettiradi. 
Rivojlangan  mamlakatlarda  keyingi  o'n  yilliklarda  yanp  texnologik  asoslarga  o'tish  jahon 
xo'jalik  aloqalarinish  tez  o'sishi  bilan  birga  bordi.  Takror  ishlab  chiqarish  jarayonlarining 
baynalminallashuvi  o'zining  har  ikkala  shaklida:  integratsion  (milliy  xo'jaliklarniig  yaqinlashuvi, 
o'zaro  moslashuvi  orqali)  va  transmilliy  (xalqaro  ishlab  chiqarish  majmuasining  tuzilishi  orqali) 
shakllarida kuchayadi. Jumladan, butun dunyoda regional davlatlararo iqtisodiy integratsiyani qaror 

---

topish tamoyili kuzatiladi. Jumladan, rivojlangai Yevropa integratsion hamjamiyati (YEI) doirasida 
tovarlar, xizmatlar va ishchi kuchining erkin harakati amalga oshiriladi. Shimoliy Amerika umumiy 
iqtisodiy  hamkorlik  AKDD,  Kanada  va  Meksika  iqtisodiyotining  integratsiyasini  ko'zda  tutadi. 
Davlatlararo integratsiyaning kuchayishi janubiy-sharqiy Osiyo, O'rta Osiyo, arab  dunyosi,  Afrika 
va Markaziy Amerika mamlakatlari uchun ham xarakterli bo'lmoqda.