I iqtisodiyot nazariyasi fanining predmeti va bilish uslubi

qo'shimcha xarajat 
tushunchasi xizmat qiladi. 
Avvalo  qo'shimcha  xarajat  deb,  keyingi  qo'shilgan  mahsulotning  har  bitta  birligipi  ishlab 
chiqarish  bilai  bog'liq  qo'shimcha  xarajatlarga  aytiladi. 
Qo'shimcha  xarajatlarpi  har  bir 
navbatdagi chiqarilgan qo'shimcha mahsulot birligi uchun aniqlash mumkin. 
 
Korxona foydalanadigan ko'plab resurslar miqdori, ya'ni jonli mehnat, xom-ashyo,  yonilg'i 
va  energiya  sarflari  tovar  hajmining  o'zgarishiga  tez  va  oson  ta'sir  qiladi.  Boshqa  resurslar  sarfi 
ta'sirida tovar hajmi o'zgarishi uchun uzoq vaqt talab qilinadi. Masalan, og'ir sanoat tarmoqlarining 
ishlab  chiqarish  quvvatlari  ancha  uzoq  vaqt  oralig'ida  mahsulot  miqdori  o'zgarishiga  ta'sir  qilishi 
mumkin. Demak, ishlab chiqarish xarajatlarini hisobga olishga vaqt omili, ya'ni xarajat qilingandan 
pirovard  natija  olinguncha  o'tgan  davr  sezilarli  ta'sir  ko'rsatadi.  Shu  sababli  vaqt  omilidan  kelib 
chiqib, ishlab chiqarish xarajatlarini qisqa va uzoq muddatli davrda alohida taxlil qilinadi. 
 
Korxona  ishlab  chiqarish  hajmini  o'zgartirshl  uchun  qisqa  muddatli  davrda  faqat  o'zining 
o'zgaruvchi xarajatlari miqdorini o'zgartirishi mumkin. Bu qisqa muddatli xarajatlardir. 
 
Ishlab chiqarish quvvatlari esa (ishlab chiqarish inshootlari maydoni, mashina va uskunalar 
miqdori)  doimiy  bo'lib  qoladi,  hamda  bu  davr  faqat  ulardan  foydalanish  darajasini  o'zgartirish 
uchun yetarli bo'lishi mumkin. 
 
Boshqacha aytilganda qiska muddatli davr oralig'ida korxonaning ishlab chiqarish quvvatlari 
o'zgarishsiz qoladi, ishlab chiqarish hajmi esa ko'p yoki kam miqdorda jonli mehnat, xom ashyo va 
boshqa resurslarni qo'llash yo'li bilan o'zgarshii mumkin. Mavjud ishlab chiqarish quvvatlaridan esa 
ko'p yoki kam darajada intensiv foydalanish mumkin. 
Uzoq muddatli davr bu korxonaning ishlab chiqarish quvvatlarini ham o'z ichiga olgan, butun band 
bo'lgan  resurslari  miqdorini  o'zgartirish  uchun  yetarli  bo'lgan  davrdir.  Bu  davr  davomida  boshqa 
tarmoqda faoliyat qilib turgan korxonalar mazkur tarmoqqa kirib kelishi mumkin. 
 
Bu  yerda  shuni  ta'kidlash  lozimki,  ishlab  chiqarish  quvvatlarining  o'zgarishi  taqozo 
qiladigan  qisqa  va  uzoq  muddatli  davr  davomiyligi  ayrim  tarmoq  va  korxona  xususiyatidan  kelib 
chiqib  farqlanish  mumkin.  Masalan,  yengil  sanoat  tarmog'ida  kiyim-kechak  ishlab  chiqaradigan 
kichkina  firma,  bir  nechta  qo'shimcha  tikuv  mashinasi  o'rnatish  bilan  o'zining  ishlab  chiqarish 
quvvatlarini  qisqa  vaqtda  (bir  necha  kunda)  oshirish  mumkin.  Og'ir  sanoat  tarmoqlarida  yangi 
quvvatlarni ishga tushirish uchun bir necha yil talab qilinadi. Oqibat natajada barcha xarajat turlari 
o'zgaradi va o'zgaruvchi miqdorlar bo'lib qoladi.