I ham dam ov, Z. Bobom uradov, E. Hamdamova

5.  Havo  va  uning  organizm  uchun  ahamiyati
ffavo  —
  atmosferadagi  gazlaming  aralashmasi  bo'lib,  balandlikning 
o'zgarishiga  qarab  uning  tarkibi  ham   o'zgarib  turadi.  Havo  organizmlar 
uchun  yashash  muhitigina  bo'lib  qolmasdan,  balki  ekologik  oqsil  sifatida 
ham  uning  ahamiyati  beqiyosdir.  Atmosferadagi  havo  tarkibida  78,1  % 
azot,  21  %  kislorod,  0,9  %  argon,  0,03  %  uglerod  oksidi  bo'ladi.  Bulardan 
tashqari,  oz  m iqdorda  neon,  geüy,  krepton,  ksehon,  ammiak,  vodorod 
radiy  ham   toriy  kabi  radioaktiv  m oddalar qoldig'i,  shuningdek,  har  xil  azot 
oksidlari,  xlor va  boshqa  elem entlar  bor.  Havoning quyi  qatlamlarida  0,2  — 
4,0  %gacha  suv  bug‘i  bo'lib,  shuning  9/10  qismi  5  km  balandlikkacha 
bo'lgan  pastki  qismida  uchraydi.  Havoning  quyi  qatlamlarida  gazsimon 
tabiiy  zarrachalardan  tashqari  tabiiy  aralashmalar  ham  uchraydi.  Ular 
chang  va  tutunlar,  qurum ,  ba’zan  dengiz  tuzlarining  kristallari,  har  xil  or- 
ganik  zarrachalar b o ‘lishi  mumkin.
Havo  tarkibidagi  gazlar  orasida  kislorod  muhim  ahamiyatga  ega.  U 
barcha  tirik  organizmlaming  nafas  olishi  uchun  kerak.  Atmosferada  taxmi- 
nan  10
15
  tonna  kislorod  bor.  U  organizmlarni  hosil  qiluvchi  oqsil,  yog‘, 
uglevodlar  tarkibiga  kiradi.  Organizmlar  hayot  kechirishi  uchun  zam r 
bo‘lgan  energiyani  oksidlanish  hisobiga  oladi.  Tabiatda  sarflangan  kislorod 
o'rnini  yashil  o ‘simliklar  to id irib   turadi.
Uglerod  (IV)  oksidi  tabiatda  katta  ahamiyatga  ega  bo‘lib,  u  yashil 
o'simliklarning  oziqlanishi  uchun  zarurdir.  Shuningdek,  u  boshqa  issiqxona 
gazlari  bilan  birgalikda  yeming  issiqlik  balansini  tartibga  solib  turadi.
Uglerod  (IV)  oksidi  deyarli  doim iy  bo'lib,  faqatgina  yirik  shaharlarda 
uning  m iqdori  ortiq b o ‘lishi  mumkin.
Azot  elem enti  havoning  tarkibida  ko‘p  bo'lishiga  qaramay,  uni  or­
ganizmlar  to ‘g‘ridan-to‘g‘ri  o ‘zlashtira  olmaydi.  Organizmlar  uni  faqatgina 
azot  birikmalari  hoüda  o ‘zlashtirishi  mumkin.  Biroq  havodagi  erkin  azot 
tuganak  bakteriyalar,  azotabkteriyalar,  aktenomitsidlar  va  ko‘k-yashil 
suvo‘tlari  uchun  ozuqa  manbayi  b o ‘lib  xizmat  qiladi.  Havoning  tarkibidagi 
sulfit  angidrid,  azot  oksidlari,  galogen  vodorodlar,  ammiak  va  boshqalar 
zararli  m oddalar  hisoblanib,  uning  ifloslanishiga  sabab  bo'lm oqda.  Havo­
dagi  ana  shunday  zaharli  m oddalarni  yutgan  o ‘simlik  baiglari,  hujayralari 
o‘la  boshlaydi.  Daraxtlaring  suv  shimish  mexanizmi  ishdan  chiqadi  va  barg- 
lari to ‘kiladi. 
0
‘simlikning  uchki  shoxlari  esa quriydi.
Havo  tarkibidagi  turü  xil  gazlar  miqdorining  ortib  ketish  hollari 
dunyoning  tu rü   nuqtalarida  turli  darajadadir.  O'zbekiston  shahar  va  qish- 
loqlarining  deyarli  ham m a  joyida  ham   havoning  ifloslanish  darajasi  sani- 
tariya  talablariga  javob  bermaydi.  B a’zi  m a’lumotlaiga  qaraganda  1989- 
yilda  sanovat  korxonalari  tom onidan  havoga  1337  ming  tonna,  avtotrans- 
portlardan 
2,2
  m in  to n n a zaharli  chiqindi  m oddalar ajralib  chiqqan.

---

Toshkent,  Andijon,  Samarqand,  Qo'qon,  Navoiy,  Olmaliq,  Chirchiq,  Far- 
g‘ona va boshqa sliaharlarda ifloslanish darajasi juda yuqori bo‘lib qolmoqda.
Samarqand  shaharí  doirasida  o‘nlab  korxonalar  chiqindilari  havoni 
iíloslantirishda  qatnashmoqda.  Ularga  «Kimyo  zavodi»,  «Красный  двига­
тель*,  «Naíis»,  paxta tozalash zavodlari,  mebel fabríkasi va boshqalar kiradi.
Shahar  havosining  ifloslanishida  avtomashinalaming  hissasi  salmoqli 
b o iib ,  ular  shahar  havosi  ifloslanishini  70—80  %ni  tashkil  etadi 
(A.Raxmatullayev,  X.Xusayenov,  1998).  Yu.V.Novekov  va  Beknazarov- 
laming  yozishicha  avtomobillar  havoga 
200
  dan  ortiq  turli  aerazol  zar- 
rachalarni  chiqaradi.
Avtomobillar  ko‘p  yuradigan  katta  ко‘chalar atroflda  uglerod  oksidining 
miqdori  ruxsat  etilgan  m e’yordan  (REM)  2  —  3  marta,  azot  oksidi  2  —  2,5 
marta  ortiqligi  kuzatilgan.  Shaharda  A.A.Rudakiy,  Yu.A.Gagarin,  Y.Oxun- 
boboyev,  «Universitet  hiyoboni»,  A.Ikromov,  A.Temur,  Sh.Rashidov, 
V.Abdullayev ko'chalarida gazlar bilan  ifloslanish juda  kuchU.
Qishloq  joylarda  esa  ekin  maydonlarining  o ‘ta  «nashavand»  bo‘Ub 
qolganligi,  ya’ni  yerga  haddan  tashqari  mineral  o ‘g‘itlar  va  70  ga  yaqin 
turli  xil  kimyoviy  moddalar  (gerbitsid  va  pistitsidlar)ning  ishlatilganligi 
havoning  buzilishiga  olib  keldi.
0
‘simliklaming  havodagi  turli  zaharii  moddalaiga  nisbatan  sezgirligi  turli- 
chadir.  Masalan,  sebarga  sulfíd  angidridga,  lola  va  gladiolislar vodorod  ftoridga, 
mox,  lishayniklar va ba’zi zambrug'lar CC>
2
, H F,  HC1 larga nihoyatda sezgindir.
Shubhasiz, 
0
‘simüklar  havoni  m a’lum  darajada tozalaydilar.  Havoning 
harakati  —  shamol  ham   ekologik  omil  sifatida  organizmlarga  katta  ta ’sir 
ko'rsatadi.  Chunonchi,  shamol  ta ’sirida  o'simliklarda  suv  bug‘lanib  turadi, 
havoda  gazlar  oqimi,  shu jum ladan,  uglerod  (II)  oksidi  oqimi  vujudga  ke- 
ladi.  Bir  qism  o'simliklarda  changlanish  bo‘lib  o'tadi,  o ‘simliklarning  spo- 
ralari,  urug‘  va  mevalari  yon  —  atrofga  tarqaladi  va  hokazo.
Shamol  ta ’sirida  hayvonlarda  suv  va  harorat  almashinuvi  amalga 
oshadi,  kuchli  shamollar  ayrim  hayvon  pat  va junlarini  qalinlashuviga  olib 
keladi,  ko'pgina  hasharotlar  (o'tloq  kapalagi,  ch o
‘1
  chigirtkasi,  bezgak 
pashshasi  va  hokazolar)  va  mikroorganizmlar shamol  yordamida  migratsiya 
qiladi,  ya’ni  tarqaladi.  Ayrim  qushlar  va  hasharotlar  qanotining  qisqaroq 
bo‘lishi  yoki  mutlaqo  yo‘qligi  ham   shamollar darajasiga  bog‘liq  bo‘ladi.