I. G’. Kenjayev m. Abduraimova, N. Abdullaeya sug’urta biznesi

8.2 Aktuar hisob-kitobini metodologiyasi 
Sug'urta amaliyotining bir qator o’ziga xos xususiyatlari mavjud bo’lib, uni 
moliyaviy tusdagi boshqa shunga o'xshash operatsiyalardan ajratib turadi. Ularning 
eng o'ziga xos xususiyati quyidagilardir: 

sug’urta hodisasining tasodifan yuzaga kelishi; 

uzoq vaqt davomida to'lov uchun taqdim etilgan sug'urta to'lovlarining 
o'zgarishi; 

alohida shartnoma narxini emas, balki butun sug'urta aholisi uchun sug'urta 
xizmatlari narxini hisoblash; 

sug'urtalovchining bevosita uning ixtiyorida bo'lgan va sug'urta 
kompaniyasining moliyaviy barqarorligi uchun zarur bo'lgan zaxiralarini aniqlash; 

tomonlarning majburiyatlarini hisoblashda foydalaniladigan iqtisodiy 
ko'rsatkichlar tendentsiyasini tahlil qilish; 

sug'urta hodisasi tufayli qisman zarar etkazilishi ehtimoli, uni o’sha vaqt va 
makonda taqsimlanishini talab qiladi. 
43
“Sug’urta faoliyati to’g’rsidagi” qonun. 

---

182 
Yuqorida aytib o’tilganidek har qanday sug'urtalovchining ishida aktuar 
hisob-kitoblar markaziy o'rinni egallaydi. Bu uning moliyaviy ahvoli va bozordagi 
barqarorlikka bog'liq. 
Har qanday mahsulot singari, sug'urta xizmati ikkita qiymatga ega: 
- sug'urta to’lovi orqali sug'urta himoyasini ifodalovchi iste’mol narxi; 
- sug'urta xizmatlari bahosida ifodalangan narx
44
. 
Aktuar hisob-kitoblar sug’urta xizmati qiymatining ikkinchi turi bilan bog'liq, 
ya'ni. Sug'urtalovchining sug'urtalanganlarga ko'rsatadigan sug'urta xizmatlarining 
qiymati va narxini aniqlashda foydalaniladi. 
Sug'urtalanuvchilar 
tomonidan 
to’langan 
sug'urta 
mukofotlari 
sug'urtalovchining sug'urta fondini tashkil etadi. Aktuar hisob-kitoblar yordamida 
har bir sug'urta qildiruvchining sug'urta fondini yaratishda ishtirok etish ulushi 
aniqlanadi. 
Ob'ektni 
sug'urtalash 
uchun 
zarur 
bo'lgan 
xarajatlarni 
aniqlash 
sug'urtalovchining faoliyatidagi eng qiyin va hal qiluvchi daqiqalardan biridir. 
Sug'urta xarajatlari hisoblanadigan shakl sug'urta yoki aktuar hisob kitoblar 
kalkulyatsiyasi deb ataladi. 
Aktuar hisob-kitoblarni amalga oshirish eng muhim vazifa bo’lib, sug'urta 
ta’rif stavkasining tarkibini aniqlaydi.
Bu sizga sug'urtalovchi tomonidan 
ko'rsatiladigan xizmatlarning narxini hisoblash va sug'urtalovchining faoliyatidagi 
aniq iqtisodiy natijalarni tahlil qilish imkonini beradi. 
Xalqaro aktuar uyushmasi (IAA) tomonidan aktuariylar uchun standart 
talablar ishlab chiqilgan. Ba'zi mamlakatlarda aktuariylarni tayyorlashga bo'lgan 
talablar tarixan rivojlangan va milliy sug'urta bozorining o'ziga xos xususiyatlari 
bilan bog'liq. 
Sug'urtalashning asosiy printsiplaridan biri shundaki, sug'urtalanuvchilarning 
ko’plab xatarlari belgilangan sug'urta mukofotlari evaziga sug'urtalovchiga 
beriladi.
Mijoz juda katta moliyaviy yo'qotishlarini ancha kichik xarajat evaziga, 
ya’ni, sug'urta mukofotlari bilan almashtiradi. 
44
Страхование: учебник/под ред. ред. Т.А.Федорова. М.: Экономистъ, 2007. 

---

183 
Sug'urtalovchi (sug'urta kompaniyasi) uchun esa judayam murakkab vazifa 
paydo bo’ladi. Turli xil shartnomalar bo'yicha sug'urta portfelini tashkil etganligi 
sababli, uning vazifasi ikki miqdor balansi muammosiga qisqartiriladi: u 
tomonidan belgilangan sug'urta tarifining qiymati va uni qoplashi kerak bo'lgan 
jami yo'qotishlar qiymati. Turli xil shartnomalar bo'yicha sug'urta portfelini tashkil 
etganligi sababli, uning vazifasi ikki miqdor balansi muammosiga qisqartiriladi: u 
tomonidan belgilangan sug'urta tarifining qiymati va uni qoplashi kerak bo'lgan 
jami yo'qotishlar qiymati. Bu butun kompleks muammoni hal qilishni talab qiladi. 
Agar hayotni sug'urtalash haqida gapiradigan bo'lsak, demografik omillarni va 
aholining turli guruhlarining ijtimoiy-iqtisodiy holatini hisobga olishimiz kerak.
Mulkni sug'urtalashda esa hajmiga ta’sir qilishi mumkin bo’lgan omillar 
o'rganiladi. Inflyatsiya, defolt, sug'urtalovchilarning bozordagi raqobati kabi 
noaniqliklar aktuariy hisob kitobida alohida rol o'ynaydi. Bundan tashqari, aktuar 
sug'urta nazorati organlarining talablarini hisobga olishi kerak. Sug'urtalanadigan 
risklar ularning yuzaga kelish ehtimoliga, zararning miqdoriga qarab har xil 
bo’ladi, shuning uchun har bir sug'urta qildiruvchining sug'urta mukofoti u himoya 
qilinadigan xavf bilan mutanosib bo'lishi kerak.
Shu sababli, aktuariylar yangi tarif 
ishlab chiqishda sug'urtalanuvchilarni har xil sinflarga bo'lishi va har bir bunday 
sinf uchun sug'urta mukofotining miqdorini belgilash talab etiladi. Sug’urta ta’rif 
stavkalarini hisoblash, zamonaviy aktuariylarning vazifalaridan biri hisoblanadi. 
Boshqa vazifalariga ish yuritish uchun zarur xarajatlarni matematik asoslash, 
ularning rivojlanish tendensiyalarini bashorat qilish, sug’urtalovchining optimal 
invetitsiya portfelini yaratish, zarur zaxira fondlarini matematik asoslash hamda 
ularni shakllantirish manbalari va aniq usullari bo’yicha takliflar berish, 
shakllantirilgan sug’urta portfeliga qayta sug’urtaning taxminiy ehtiyojini baholash 
kabilarni keltirishimiz mumkin. Umuman olganda, zamonaviy sug'urta 
kompaniyasi faoliyatida aktuariyning asosiy vazifasi kompaniyaning to'lov 
qobiliyatini ushlab turish, istalgan vaqtda o'z majburiyatlarini bajarilishini 
kafolatlash bo'yicha tavsiyalar ishlab chiqishdir. Aktuariyning o’ziga quyidagicha 
ta’rif berishimiz mumkin. U biznes, moliya va ijtimoiy sohada murakkab 

---

184 
vazifalarni belgilash, tahlil qilish va hal qilish, individual va korporativ xavflarni 
baholash, matematik usullardan foydalangan holda sug’urta ta’rif stavkalarini 
ishlab chiqadigan, ehtimoliy usullar va tasodifiy jarayonlar bo'yicha malakali 
mutaxassis. Shunday qilib, aktuar hisob-kitoblar har qanday sug'urtalovchining 
ishida muhim ahamiyatga ega va quyidagi vazifalarni hal qilishga mo'ljallangan: 

sug’urta yig’indisi doirasida risklarni guruhlash, ya’ni umumiy sug’urtadagi 
risklarni bir xil turini yaratish maqsadida risklarni ilmiy tasniflash talabini bajarish;

sug'urta hodisasi ro'y berishining matematik ehtimolligini hisoblash, zarar 
keltirish oqibatlarining davriyligi va og’irlik darajasini alohida risk guruhlari va 
shuningdek umuman sug'urta yig’indisi bo’yicha aniqlash; 

sug'urtalovchining ish yuritish uchun zarur bo'lgan xarajatlarini matematik 
asoslash va ularning rivojlanish tendensiyalarini bashorat qilish; 

sug'urtalovchining zarur zahira fondlarini matematik asoslash, ularni 
shakllantirishning aniq usullari va manbalarini taklif qilish.