I bob. Zamonaviy adabiyotshunoslikda strukturalizmning o`rni…10-40

Umumiy xulosalar

“Struktutalizm - (lotincha “structura”) tuzilish,bog`lanish,muayyan narsalarning tuzilishi,qurilishi,tarkibiy qismlarining o`zaro bo`liqligi.Tuproqning strukturasi.So`zning strukturasi.Boshqarish aparati strukturasi.Strukturani bilish – elementlarni ,ularning o`zaro aloqadorligini aniqlash,bu esa elementlar bir butunligining o`ziga xos tabiatini tushunib olishdir”¹. O`zbek tilining izohli lug`atida keltirilgan ushbu ta’rifga mushtarak jumlalar O`zbekiston Milliy Ensklopediyasida ham keltirilgan.
“Struktura – tuzilishga tarkibiga oid struktur tilshunoslik.Olamda sifat jihatda turli sistemalarda strukturaviy munosabatlarning behisob ko`p darajalari,tiplari mavjuddir.Falsafa keyingi vaqtlarda tabiatshunoslik va ijtimoiy fanlar sohasida struktur tahlil usullarini ishlab chiqdi ”. Yuqoridagi ikki ta’rifdan ham strukturalizm jihatlari haqida qisqacha mulohaza berilgan.Struktura sodda qilib aytganda, yuksak ichki tartib tarkibidagi intizomdir. U sistema tushunchasi bilan chambarchas bog`liq. Chunki struktura sistema qaror topishining tuzilishi va ichki shakli bo`lib, bu shakl mazkur sistema elementlari o`rtasidagi barqaror o`zaro aloqalarning birligi sifatida yuzaga keladi. Sistemaning o`zi esa o`zaro munosabat va aloqada bo`luvchi va muayyan yaxlitlikni, birlikni tashkil etuvchi elementlar to`plamidir.Yuqoridagi tahlillardan so`ng mazkur tadqiqot ishida quydagi umumiy xulosalarga kelindi.
- Strukturalizm yangi fan .U XX asr o`rtalarida Fransiyada vujudga kelgan;

• 
  Klod Levi Stross va Rolan Bart tadqiqotlari strukturalizmning poydevorini yaratgan,keyinchalik qolgan G’arb mamlakatlariga tarqala boshlagan;
  
• 
  O`zbekistonga XXI asr boshlarida kirib keldi va milliy mustaqillik yillarida o`rganila boshlaandi;
  

1. 
   Ўзбек тилининг изоҳли луғати. 3-жилд. – Тошкент: Ўзбекистон миллий энциклопедияси, 2006. – 574 б.
   

• 
  Dilmurod Quronov,G’ayrat Murodov,Suvon Meliyev,Qurdosh Qahamonov kabi olimlar bu boradagi izlanishlarni olib bormoqdalar;
  

Rolan Bartning tadqiqotlari hozirgacha dasturulamal bo`lib xizmat qilmoqda.U yaratgan “ Избрини работы” , “ Поэтика и семиотика”,“Tillarning urushi”, “Muallifning o`limi”, “Matn lazzati”, “Bir hikoyaning struktural tahlili”, “Belgi tassurotining asaridan matn sari”, “Adabiyot va ramziy til”, “Mifologiyalar” asarlari o`quv qo`llanma sifatida foydalanilib kelinmoqda.

• 
  “Kecha va kunduz” romanida faqatgina o`zbek xotin-qizlarining hayoti emas,balki butun jamiyat taqdiri qalamga olingan.
  
• 
  Belgi munosabatlari quydagi guruhlarga bo’lingan:
  

1. 
   paradigmatik munosabatlar
   
2. 
   sintagmatik munosabatlar
   
3. 
   binar oppozitsion
   

• 
  "Kecha va kunduz" matni tarkibidagi badiiy obrazlar ham adabiy-estetik, ijtimoiy-falsafiy idealga ko`ra quyidagi vazifalarni bajaradilar,paradigmatik munosabatlarni shakillantirishda quydagilar asos qilib olindi.
  

1. 
   mustamlakachilik davrida xalqning qoloqligi va jaholat, zulmning ustuvorligini ko`rsatish;
   
2. 
   millat xotin-qizlarining ijtimoiy va shaxsiy hayotda huquqsizligini badiiy aks ettirish;
   
3. 
   chor mustamlakachiligi istibdodining og`ir va fojiali oqibatlarini tasvirlash;
   
4. 
   endigina shakllanib, rivojlanib borayotgan milliy uyg`onish va milliy taraqqiyotning sabab va omillarini oydinlashtirish.
   

• 
  “Kecha va kunduz” romani badiiy matnidagi to`rtta paradigmatik qaror shakillantirildi.
  
• 
  Sintagmatik munosabatlar o`xshashlikka emas, qo`shnichilikka asoslanadi.
  
• 
  Tahlillar davomida romandagi Akbarali mingboshi va Miryoqub o`rtasidagi sintagmatik munosabatlar tahlil qilindi.
  

- Binar oppozitsiya badiiy matn bo`laklarida ifoda topgan belgilar orasidagi zidlikka asoslangan. Bunday qarama-qarshilik "Kecha va kunduz" romanida quyidagi shakllarda zohir bo`lgan.

1. 
   tasvirlararo zidlik;
   
2. 
   ta`limot, oqim, guruhlar o`rtasidagi qarama-qarshi munosabat
   
3. 
   xarakterlararo ixtilof
   

• 
  Uchinchi bob “Kecha va kunduz” romani matnidagi struktural kodlar masalasiga bag`ishlandi. Unda narrativ kod, xronologik kod, jumboq kodi, murojaat kodi, tabu kodi, tarixiy kod kabi bir qancha kodlar aniq misollarga tayanib yoritib berilgan.