I-bob: Yusuf Xos Hojibning pedagogik qarashlari

Til arslon misoli yotar qafasda,
Bexabar boshini u yer nafasda.
Tilidan tutilgan ne deyar, eshit,
Amal qil bu so'zga, o'zingga ish et.
Balo keltiradi boshga bu tilim,
Boshimni u kesmay, qilayin tilim.
So’zingni tiyib yur, boshing yormasin,
Tilingni tiyib tur, tishing sinmasin.
***


2.2-§ Yusuf Xos Hojibning xulq-atvor haqida
Bunday ham bo’ladi: agar inson biror xulq-atvorga ega bo’lmagan bo’lsa, u holda bundaylar o’ziga keraklisiga erishib olishi ham mumkin.
Mabodo kishi o’sha yo’l bilan o’zi uchun paydo qilgan va unga erishgan xulq bo’lmasa, yoki masalan, o’zi o’sha eshirganning teskarisiga to’g’ri kelib qolsa, u holda kishida bu bir odatlanish bo’lib qoladi. Odatlanish deyish bilan men birorta fe’l-atvorni ozgina muddat ichida ko’p martalab va uzoq vaqt davomida qayta-qayta takrorlanishini aytmoqchiman.Chindan ham go’zal xulq-atvolar shunday odatlanishdan yuzaga keladi. Xuddi shuningdek, xunuk fe’l-atvor ham o’shanday odatlanishdan yuzaga keladi.Yana shuni ham aytish kerakki, mabodo bir go’zal bir narsaga odatlanadigan bo’lsak, bu odatimizdan go’zal xulq-atvor yuzaga keladi.
Yana aytamizki, o’zimiz odat qilib ko’nikib qolgan narsalardan go’zal xulq-atvor yuzaga kelib qolguday bo’lsa, shunda bilish kerakki, bu xil odatlarimiz o’sha go’zal xulq egalari vositasi bilan yuzag kelgan bo’ladi, Xuddi shuningdek,agar avval boshdan biz xunuk-harkatlarga ko’nikib, o’shanga odatlanadigan bo’lib qolsak, u holda, unday odatlar ham bemaza xulq-atvor egalari orqali yuzaga kelgan, ulardan yuqqan bo’ladi. Bu yerdagi ahvol xuddi san’atga yuz beradigan ahvolga o’xshab ketadi.
***
Kamtarlik kishida shunday bir xislatki, bu bilan inson bilim-ma’rifati, kuch-qudratini yashirib, o’zini tabiatan ojiz, ezilgan va o’z jinsida yuqori darajaga ko’tarilishida biror kamchiligi borday sezdiradigan bo’ladi. Yana bu xil odamlar boshqa birovdan nafsoniy yoki jismoniy tomondan o’ta ortiqligini yashirib keladigan bo’ladi.
***
Olijanoblilik kishida shunday bir ajoyib fazilat va shon-sharafni oshiradigan xislatki, hatto bunga erishgan odam undan ham yuqori darajalardagi shon-shuhrat maormiga erishishga intiladi, bunday intilish undaylarda cheklanmagan bo’ladi.
***
Kishi biror yokon axvolga tushib qolganda yo bo’lmasa biror qayg’u-alam yetganda unag mehr-shafqat ko’rsatishga rahmdillik deyiladi.
Ehtiyotkorlik deb, kelajakda bo’lishi mumkin bo’ladigan hodislarni oldini olishga aytiladi. Bu bilan kishi yutuq va muvaffaqiyatga yaqin va zarardan esa uzoq bo’ladi.
***
Xursandchilikning ketma- ket bo’lishi ruhni shu xursandchilik uchun hozirlaydi, g’amning ketma- ket bo’lishi esa g’amga kishi tabiatini hozirlaydi. Quvnoq bo’lgan kishi g’am keltiruvchi sabablarning eng kuchlisigina ta’sir qilgan holda, shodlik keltiruvchi sabablarning eng kuchsizi ham ta’sir qiladi.
***
Har bir yuragi zo’r kishi ko’p shod-xurram yashagani kabi, har bir sevinchga sazovor bo’lgan zotning yuragi zo’r bo’lavermaydi.
***
G’azab irodasi kuchli odamga ro’para kelolmagandek, irodasi kuchsiz odamga ham ro’para kelolmaydi.
***
Hamma vaqt bolaning istagan narsasini muhayyo qilishga, istamaganini uzoqlashtirishga tayyor turishi kerak.
Yosh bolaning sezgirlik quvvati katta odamga teng keladi.[4.22]