I-bob: Yusuf Xos Hojibning pedagogik qarashlari

1.2-§ Yusuf Xos Hojibning pedagogik qarashlarining nazariy asoslari
Yusuf Xos Hojibning fikricha, inson o’zini o’rab olgan olam tabiat va tabiiy hodisalardan tashqaridagi narsalarga muhtojlik sezadi, u narsalarni faqat mehnat qilish bilan yaratadi, lekin bu narsalarni faqat o’z mehnati bilan amalga oshira olmaydi, ularni yaratish uchun boshqalar ham ishtirok etishi kerak yoki jamoa yordam berishi lozim. Buning uchun jamoa a’zolari o’zaro yaxshi munosabatda bo’lishlari kerak. Bu munosabat til, ma’noli ovozlar orqali yuzaga keladi.
Shu bilan birga, inson axloq qoidalari, me’yori, shartlarini egallagan bo’lishi zarur, chunki qoidalarni bilmaganlar jamoada bir-biri bilan inoq yashay olmaydilar. Bu axloqiy qonun-qoidalar ularni ma’lum bir tartibga solib turadi. Bu qoidalar yordamida jamoa a’zolari yaxshi harakat, yaxshi munosabatni yomonlikdan farq qiladilar, yaxshilariga rioya etishga intiladilar. Chunki, amaliyot, yaxshilik odamlarni inoqlikka, yomonlik bilan kelishmovchilikka olib borishini ko’rsatadi. Yusuf Xos Hojibning ta’kidlashicha, yaxshi odat, yaxshi xulq va yomon xulq, yomon axloq haqidagi tushunch, bilim insonda shu asosda shakllanib boradi.
Inson ongli ravishda harakat qiladi va bu harakat natijasini biladi, ya’ni u kelajakni o’ylab harakat qiladi. Aniq maqsad bilan harakat qilish insonni va jamoani yomon ishlardan saqlaydi, yaxshi ishlar qilishga yo’llaydi, unda ishonch tuyg’usini hosil qiladi. Yusuf Xos Hojibning fikricha, hayot, hayotiy, quvvat uch shaklda: o’simlik, hayvonot va inson shaklida namoyon boladi. Insonda bu uch hayotiy quvvat va unsongagina xos bo’lgan aqlit quvvat mavjuddir. Nafsning eng oliy ifodasi aql bo’lib, u insongagina xosdir.
Yusuf Xos Hojib miyani barcha sezgilardan boruvshi asablar markazi, umuman, inson asab tizimining markazi dagan g’oyani ilgari suradi. Inson nafsi-joni- eng oliy va yetukdir, u fikrlash xislatiga egadir va mavhum tushunchalarni o’zlashtirish, mavjudotning mohiyatini tushunish, maqsadli harakatlarni amalga oshirish qobiliyatiga egadir.
Inson bilimlarni tashqi sezgilar yordamida egallaymaydi. U boshlang’ich sezgi orqali bilib bo’lmaydigan aqidalarni faol dunyoviy aqldan oladi. Ya’ni dunyoviy aql inson aqlining to’la va faol bo’lishi uchun imkon yaratadi. Faol dunyoviy aql insonda aqliy kuch yoki muhokama, mulohaza quvvatining shakllanishida ishtirok etadi. Bu quvvat esa, insonga xos bo’lgan mantiqiy tafakkurning vujudga kelishida hal etuvchi omil bo’ladi.