I bob. Yoshlar bilan ijtimoiy ishlarni metodik nazariy asoslari

ZAMONAVIY YOSHLARNING ASOSIY MUAMMOLARI VA ULARNING YECHIMI

Zamonaviy dunyo juda faol va tez o'zgarib turadi. O'zgarishlar odamlar, ayniqsa, yoshlar sodir bo'ladi. Yoshlarning dolzarb muammolari butun jamiyatning kamchiliklari va kamchiliklarini aks ettiradi. Shuning uchun bu qiyinchiliklarni hal qilish butun jamiyatning farovonligiga ta'sir qiladi.

Ijtimoiy muammo sifatida yoshlarning ishsizligi

Bu xarakterdagi muammolar davlatning iqtisodiy barqarorligidan kelib chiqadi, zarur ish o'rinlarini ta'minlay olmaydi, ish beruvchilarning kam malakali va tajribasiz xodimlarni qabul qilishlarini istamaydi. Yoshlarni ishga joylashtirish muammosi, shuningdek, ish beruvchilar tomonidan taqsimlanmagan yosh mutaxassislarning moliyaviy da'volaridan iborat. Shunday qilib, yoshlar ish izlaydilar, lekin ular yashashga qodir emaslar, chunki ular yashash uchun mablag'i yo'q. Bu noqonuniy daromadlarni qidirishga olib keladi, ko'pincha jinoyatchilik, giyohvandlik, qashshoqlikka olib keladi, yoshlarning uy-joy muammolarini rivojlanishiga hissa qo'shadi. Yosh oilalarni o'z uylari bilan ta'minlash bo'yicha davlat dasturlari amalda bajarilmayapti. Ipotek cho'zilib ketadigan bo'yinturuq bo'ladi.

Yoshlarni axloqiy tarbiyalash muammolari

Yashash uchun kurashishga majbur qilingan hayot istiqbollari yo'q, ko'pgina yoshlar va qizlar jinoyat dunyosiga aylanadi. Oilalarning ijtimoiy xavfsizligi, pul izlashni zarurati yoshlarning madaniyati va ta'limiga ta'sir qiladi: ular o'qishdan, ma'naviy g'oyalarni tark etishadi

Kam yashash sharoitlari, noaniqlik, bajarilishning etishmasligi yoshlarni alkogol va giyohvand moddalarni sinab ko'rishga majbur qiladi. Yoshlar orasida alkogolizm muammosi juda jirkanchdir. Aytishga hojat yo'q: har bir ikkinchi o'rta o'quvchi spirtli ichimliklarni haftasiga ikki marta ichishadi. Yoshlar o'rtasida giyohvandlik muammosi ham dolzarbdir. Aytgancha, bunday qaramlik nafaqat kam ta'minlangan oilalar farzandlari orasida ham paydo bo'ladi: giyohvandlar ko'pchiligi boy ota-onalarning bolalari.

Yoshlar orasida chekish muammosi ham katta. Har uchinchi o'rta maktab o'quvchisi doimiy ravishda sigareta qiladi. Axir, yoshlar orasida chekishning noqonuniy obro'si bor, ular, ularning fikriga ko'ra, "moda" ko'rinishida va ozod bo'lishadi.

Zamonaviy yoshlarning madaniyat muammolari

Yoshlarning turmush darajasining pasayishi ham ularning madaniy hayotiga ta'sir ko'rsatdi. Hayotga bo'lgan iste'molchi munosabatlarining G'arb g'oyalari mashhur bo'lib, pul va modaga hurmat ko'rsatish, moddiy farovonlikka erishish va lazzat olishdir.

Bundan tashqari, yoshlar uchun dam olish muammolari ham mavjud. Ko'pgina shahar va qishloqlarda madaniy bo'sh vaqt uchun shartlar mavjud emas: bepul hovuzlar, sport bo'limlari yoki qiziqish doiralari yo'q. Bu yerda bolalar va qizlar televizor yoki kompyuter oldida, sigareta bilan tengdoshlari va qo'llarida bir shisha bilan o'tirishadi.

Ruhiy qashshoqlik zamonaviy yoshlarning nutq madaniyati masalasida o'z aksini topdi. Ta'limning past darajasi, Internetda muloqot qilish, yoshlarning subkulturalarini yaratish odob-axloq me'yorlariga mos kelmaydigan jarlikni rivojlantirishga yordam berdi. Modaga rioya qilib, yosh avlod so'zda, jarangdor so'zlarda shafqatsiz so'zlardan foydalanadi, tilshunoslik me'yorlarini buzadi. 

Yoshlarning psixologik muammolari

Yoshlarning psixologik muammolari, asosan, aniq hayot yo'riqnomasi yo'qligi bilan bog'liq. Ota-onalar, maktablar va kitoblar nafaqat o'g'il-qizlar hayotining qonunlarini, balki ko'cha, ommaviy madaniyat mahsulotlari, ommaviy axborot vositalari va o'zlarining tajribalarini taqdim etadi. Quvvat va qonunsizlikda ishtirok etishning etishmasligi, yosh maximalizm yoshlarning befarqligi yoki tajovuzkorligini rivojlanishiga olib keladi, yoshlar norasmiy guruhlarga qo'shilishga majbur qiladi. Bundan tashqari, yoshlar - insonning bir qancha muhim vazifalarni hal qilishlari kerak bo'lgan vaqt: kasb tanlash, ikkinchi yarmi, do'stlar, hayot yo'lini belgilash, o'z dunyoqarashini shakllantirish.

Yoshlar muammolarini hal qilish usullari nafaqat qog'ozda va nutqlarda, balki davlatning maqsadli tizimlashgan siyosatida ham mavjud. Hukumat, yosh o'g'il-qizlarning mamlakat kelajagi ekanligiga ishonch hosil qilishi kerak.

Oʻzbekistonda soʻnggi yillarda yoshlar sohasida amalga oshirilayotgan islohotlar yoshlarning huquq va qonuniy manfaatlarini taʼminlash, oʻz salohiyatini toʻlaqonli roʻyobga chiqarish uchun qulay imkoniyatlar yaratish, jamiyat va davlat ishida ishtirokini kengaytirish, ijtimoiy-iqtisodiy yangilanishlar davlat siyosatining ustuvor yoʻnalishlari hisoblanadi.

2020 yil 20 noyabr Prezident Shavkat Mirziyoyev Toshkentning Chilonzor tumanini ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiy ettirish masalalari muhokamasi yuzasidan mahalla raislari, yoshlar, mutasaddilar ishtirokida yig'ilish o'tkazdi. Ushbu yig’ilishda davlatimiz rahbari tomonidan Toshkentda yoshlar bilan ishlash bo'yicha yangi tizim bo'ladi, Shahar yoshlari forumi o'tkaziladi. Toshkent yoshlari karvonboshi bo'lishi kerak degan fikrlari barcha barcha poytaxtlik yoshlarni to’lqinlantirdi.

Poytaxt tumanlarida «loyihalar fabrikasi» tashkil etib, yoshlarning biznes tashabbuslarini amalga oshirishga ko'maklashish zarurligi qayd etildi.

Taʼkidlandiki, eng asosiy vazifa qaror qabul qilish jarayonida yoshlarning ehtiyojlari, talab va istaklari, ularning taklif va tashabbuslari ustuvor ahamiyatga ega boʻlishi lozim. Bunday yondashuv esa muammolarni bevosita joylarga chiqib «mahallabay» kesimda oʻrganishni va yoshlar bilan toʻgʻridan-toʻgʻri muloqot qilishni taqozo etadi. Bu borada muhim jihatlardan biri sifatida qabul qilinayotgan chora-tadbirlarning manzilliligi, vazifalar va maqsadli koʻrsatkichlarning hamda ularni amalga oshiruvchi masʼullarning aniq belgilab qoʻyilishiga eʼtibor qaratiladi. Vazifalar esa yoshlar bandligini taʼminlash, ularning boʻsh vaqtini mazmunli tashkil qilish, huquqbuzarliklar profilaktikasi, vatanparvarlik tuygʻusini mustahkamlashdan iborat boʻlib, ular har bir tuman, shahar kesimida amalga oshiriladi. Ayni vaqtda, mazkur vazifalarni amalga oshirish jarayonida parlament nazorati oʻrnatilmoqda, davlat hokimiyati idoralarining jamoatchilik oldida hisobdorligi mexanizmlari belgilab qoʻyilmoqda. Hokimlar har oyda xalq deputatlari Kengashida qilingan ishlar yuzasidan hisobot berishlari hamda OAV, shu jumladan ijtimoiy tarmoqlar orqali axborot berishlari talab etiladi. Bunday yondashuv oʻz navbatida, yoshlar bilan ishlash sohasidagi ishlarning samaradorligini belgilab beradi.

Maʼlumki, davlat rahbari yoshlar bilan ishlash sohasida belgilangan vazifalarni aniq hisob-kitob va ilmga asoslangan noanʼanaviy yondashuv asosida amalga oshirish lozimligini alohida taʼkidlagan. Oʻzbekiston Prezidenti tomonidan belgilab berilgan vazifalarni samarali hal qilishda davlat boshqaruvi idoralari, jamoat tashkilotlari, tadbirkorlik subyektlari, ziyolilar va olimlar bilan tizimli hamkorlikni kuchaytirish kerakligiga alohida toʻxtaldi. Oʻz oʻrnida bunday hamkorlik yoshlarni qoʻllab-quvvatlash, ularning dolzarb muammolarini hal qilish, qonuniy huquq va manfaatlarini himoya qilishga qaratilgan jamiyat, davlat, tadbirkorlik va intellektual resurslarning barchasini birlashtirish va safarbar qilishga asoslangan boʻlishi lozimligi taʼkidlandi. Shu bilan birga, yoshlarni qoʻllab-quvvatlashga qaratilgan davlat dasturlari ijrosi ustidan jamoatchilik nazoratini oʻrnatish bu boradagi muhim vazifalardan hisoblanadi.

Yoshlar bilan ishlashda axborot-maʼrifiy ishlar samaradorligini taʼminlash, jumladan, yoshlarga oid davlat siyosatining va yoshlarni qoʻllab-quvvatlash boʻyicha qabul qilinayotgan chora-tadbirlarning mazmun-mohiyatini tushuntirish, yoshlar bilan ishlash boʻyicha ilgʻor amaliyotni ommalashtirish hamda mamlakat taraqqiyoti uchun muhim vazifalarni hal qilishda yoshlarning faol ishtirokini taʼminlash kerak. Yoshlarga “Oʻzbekiston uchun 100 gʻoya”, “Yoshlar: 1+1”, “Har bir tadbirkor – yoshlarga madadkor”, oilaviy tadbirkorlikni rivojlantirish dasturlari hamda, “Loyihalar fabrika” “Yoshlar kichik sanoat zonalari”si kabi loyihalarning ahamiyatini alohida tushuntirish kerak.

Shuningdek Mamlakatimizda yosh avlodni barkamol qilib tarbiyalash, ularning hayotga mustaqil qadam qo‘yishlari uchun barcha zarur sharoitlarni yaratishga qaratilgan tizimli ishlar amalga oshirilmoqda.

Yoshlarni madaniyat, san’at, jismoniy tarbiya va sportga keng jalb etish, ularning axborot texnologiyalari bo‘yicha savodxonligini oshirish, yoshlar o‘rtasida kitobxonlikni targ‘ib qilish, xotin-qizlar bandligini ta’minlash vazifalarini o‘z ichiga olgan beshta muhim tashabbus amalga oshirilmoqda.

Shu bilan birga, yoshlarda zamonaviy tadbirkorlik ko‘nikmalarini shakllantirish va yangi ish o‘rinlarini yaratish orqali ularning bandligini ta’minlash, voyaga yetmaganlar o‘rtasida huquqbuzarliklar va jinoyatchilik profilaktikasini samarali tashkil etish, oilaviy ajrimlarning oldini olish, yosh avlodda mustahkam vatanparvarlik g‘oyasi hamda qat’iy fuqarolik pozitsiyasini shakllantirish borasida qator muammolar saqlanib qolmoqda.

Mamlakatimizda yosh avlodni barkamol qilib tarbiyalash, ularning hayotga mustaqil qadam qo‘yishlari uchun barcha zarur sharoitlarni yaratishga qaratilgan tizimli ishlar amalga oshirilmoqda.

So‘nggi yillarda yoshlarga oid davlat siyosatining huquqiy asoslarini mustahkamlash maqsadida “Yoshlarga oid davlat siyosati to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasi Qonuni qabul qilindi¹.

O‘zbekistonda 30-iyun – “Yoshlar kuni” deb e’lon qilindi. Turli sohalarda yuksak natija va yutuqlarga erishayotgan fidoyi yoshlarimizni rag‘batlantirib borish maqsadida “Mard o‘g‘lon” davlat mukofoti va “Kelajak bunyodkori” medali ta’sis etildi.

Yoshlarni madaniyat, san’at, jismoniy tarbiya va sportga keng jalb etish, ularning axborot texnologiyalari bo‘yicha savodxonligini oshirish, yoshlar o‘rtasida kitobxonlikni targ‘ib qilish, xotin-qizlar bandligini ta’minlash vazifalarini o‘z ichiga olgan beshta muhim tashabbus amalga oshirilmoqda.

Shu bilan birga, yoshlarda zamonaviy tadbirkorlik ko‘nikmalarini shakllantirish va yangi ish o‘rinlarini yaratish orqali ularning bandligini ta’minlash, voyaga yetmaganlar o‘rtasida huquqbuzarliklar va jinoyatchilik profilaktikasini samarali tashkil etish, oilaviy ajrimlarning oldini olish, yosh avlodda mustahkam vatanparvarlik g‘oyasi hamda qat’iy fuqarolik pozitsiyasini shakllantirish borasida qator muammolar saqlanib qolmoqda.

Yoshlarning qadr-qimmati-yoshlarning ijtimoiylashuvi, ijtimoiy-siyosiy, axloqiy g'oyalarni rivojlantirish va yosh avlodga jamiyat tomonidan, uning tarkibiy ijtimoiy guruhlari va ijtimoiy stitutlari tomonidan qo'yiladigan o'zgarmas me'yoriy talablar mahsulotidir. Asosiy ijtimoiy manfaatlarning aksi sifatida, yoshlarning sub'ektiv ijtimoiy mavqeini, uning dunyoqarashini va muayyan axloqiy tamoyillarini ifodalaydi.

Ilm-fan va texnologiyalarning jadal rivojlanishi, global dunyoda raqobatning ortishi sharoitida har bir davlat va jamiyatning bu jarayonda raqobatbardoshligi yoshlarning intellektual rivoji hamda ularning iste'dodi va qobiliyatlarini to‘liq amalga oshirishga e'tibor berishga bog‘liq bo‘ladi.

Shuning uchun bu masala har doim davlatlarning uzoq muddatli rivojlanishini ta'minlashga qaratilgan barcha strategiyalarda aks ettirilgan. O‘zbekiston Respublikasining 2017-2021 yillarda rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishlari bo‘yicha Harakatlar strategiyasi ham bu borada istisno bo‘lmadi. Unda alohida bo‘lim davlatning yoshlar siyosatini takomillashtirishga bag‘ishlangan. U O‘zbekistonning 10 million fuqarosi yoki mamlakat aholisining 31 foizini tashkil etuvchi yoshlarga nisbatan davlat siyosatining samaradorligini oshirishga qaratilgan bir qator ustuvor vazifalarni qamrab oladi.

2016-yil sentyabrda “Yoshlarga oid davlat siyosati to‘g‘risida”gi qonunning 5-modda. Yoshlarga oid davlat siyosatining asosiy yo‘nalishlari  sifatida quyidagilar belgilangan.

Yoshlarga oid davlat siyosatining asosiy yo‘nalishlari quyidagilardan iborat:

yoshlarning huquqlari, erkinliklari va qonuniy manfaatlarini ta’minlash;

yoshlarning hayoti va sog‘lig‘ini saqlash;

yoshlarning ma’naviy, intellektual, jismoniy va axloqiy jihatdan kamol topishiga ko‘maklashish;

yoshlar uchun ochiq va sifatli ta’limni ta’minlash;

yoshlarni ishga joylashtirish va ularning bandligi uchun shart-sharoitlar yaratish;

yoshlarni vatanparvarlik, fuqarolik tuyg‘usi, bag‘rikenglik, qonunlarga, milliy va umuminsoniy qadriyatlarga hurmat ruhida, zararli ta’sirlar va oqimlarga qarshi tura oladigan, hayotga bo‘lgan qat’iy ishonch va qarashlarga ega qilib tarbiyalash;

yoshlarni axloqiy negizlarni buzishga olib keladigan xatti-harakatlardan, terrorizm va diniy ekstremizm, separatizm, fundamentalizm, zo‘ravonlik va shafqatsizlik g‘oyalaridan himoya qilish;

yoshlarning huquqiy ongi va huquqiy madaniyati darajasini yuksaltirish;

iqtidorli va iste’dodli yoshlarni qo‘llab-quvvatlash hamda rag‘batlantirish;

yoshlar tadbirkorligini rivojlantirish uchun shart-sharoitlar yaratish;

yoshlarda sog‘lom turmush tarziga intilishni shakllantirish, shuningdek yoshlarning bo‘sh vaqtlarini mazmunli tashkil etish va yoshlar sportini ommaviy rivojlantirish uchun shart-sharoitlar yaratish;

yosh oilalarni ma’naviy va moddiy jihatdan qo‘llab-quvvatlash, ular uchun munosib uy-joy va ijtimoiy-maishiy sharoitlarni yaratish bo‘yicha kompleks chora-tadbirlar tizimini amalga oshirish;

yoshlarning huquqlari va erkinliklarini ro‘yobga chiqarish sohasida faoliyatni amalga oshiruvchi xalqaro tashkilotlar bilan hamkorlikni rivojlantirish.

Shunengdek, 2021-yil 18-yanvar kuni qabul qilingan “O‘zbekistonda yoshlarga oid davlat siyosatini 2025 yilgacha rivojlantirish konsepsiyasi to‘g‘risida”gi qarorda Mamlakatimizda yoshlarga oid davlat siyosati sohasida keng ko‘lamli ishlar amalga oshirilmoqda. O‘tgan vaqt ichida yoshlarni har tomonlama qo‘llab-quvvatlash, ularning huquq va qonuniy manfaatlarini himoya qilish, mamlakatimiz istiqboli uchun mas’uliyatni o‘z zimmasiga olishga qodir, tashabbuskor, shijoatli yoshlarni tarbiyalash borasida alohida tizim yaratildi.

O‘zbekiston Respublikasi Yoshlar ishlari agentligi, Oliy Majlis palatalari huzurida Yoshlar parlamentlari, O‘zbekiston Respublikasi Innovatsion rivojlanish vazirligi qoshida Yoshlar akademiyasi tashkil qilindi. Hududlarda “Loyihalar fabrikasi” ish boshladi.

Yosh avlodning sog‘lom o‘sishi, sifatli ta’lim olishi va barkamol shaxs bo‘lib voyaga yetishini ta’minlash, shuningdek, yoshlarning madaniyat, san’at, sport, axborot texnologiyalari va kitob o‘qishga bo‘lgan qiziqishini har tomonlama qo‘llab-quvvatlashga qaratilgan “besh muhim tashabbus”ni joriy etish bo‘yicha samarali ishlar amalga oshirilmoqda. Yurtimizda tashkil etilayotgan yangi davlat va nodavlat maktabgacha ta’lim tashkilotlari, umumta’lim maktablari, oliy o‘quv yurtlari, nufuzli xorijiy universitetlarning filiallari, zamonaviy IT-parklar, madaniyat muassasalari va sport inshootlari, mutlaqo yangi namunadagi ta’lim maskanlari – “Prezident maktablari”, “Temurbeklar maktabi”, “Ijod maktablari” bugungi globallashuv sharoitida raqobatga qodir bo‘lgan yetuk kadrlarning yangi avlodini tarbiyalashga xizmat qilmoqda.

Yoshlarni qo‘llab-quvvatlash tizimini tubdan isloh qilish va yanada rivojlantirish maqsadida 2021-yil mamlakatimizda “Yoshlarni qo‘llab-quvvatlash va aholi salomatligini mustahkamlash yili” deb e’lon qilindi.

Yoshlar sohasidagi muammolarga samarali yechimlar ishlab chiqish, shuningdek, mamlakatimizda 2020-yil dekabr oyida tashkil etilgan O‘zbekiston yoshlari forumida hamda O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020-yil 29-dekabrdagi Oliy Majlisga va xalqimizga Murojaatnomasida qayd etilgan yoshlarga oid davlat siyosatini yangi bosqichga olib chiqish bilan bog‘liq vazifalar ijrosini ta’minlash borasida alohida ishlar olib borish ko‘rsatilgan².