I bob. XX asr boshida Turkistonning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi

1.2.Turkistonda Rossiya banklari tarmog`ining ochilishi

XX asr boshida Turkistonda Rossiya banklari va ularning filiallari ta’sis etildi. Bu davrda Rossiya banklarining faoliyati chet el banklari faoliyati bilan chambarchas bog`liqlikda olib borila boshlagan va ular birgalikda sa’y-harakat qilib, o`z daromadlarini oshirib bormoqda edilar. Bu ishlarni amalga oshirishda davlat banki va Rus-Osiyo banki bo`limlari juda katta rol o`ynadi. General-gubernatorlikning paxta ekiladigan barcha tumanlarida bu banklarning bo`limlari ochildi. Ular paxta tolasini sotib olishardi, kredit berishar edi, paxta tozalash firmalari va neft korxonalarining egalari hisoblanishardi, temiryo’1 qurishardi va h.k.

Rossiya bank kapitalining Turkistonga kirib kelishi sanoat rivojlanishi, temiryo’1 qurilishi, savdo-sotiqning rivojlanishi jadallashuviga xizmat qildi. Biroq Rossiya banklari bo`limlari sudxo`rga aylanib qoldi.⁶ Ular qarz foizlarini muttasil oshirishar, natijada dehqonlar qarzni to`lash uchun yerini, molini, mehnat qurollarini sotib, tirikchilik qilish uchun shaharga jo`nashga majbur bo`lardi. Chunonchi, 1912yilda aholining kreditlar bo`yicha qarzi 200 mln so`mga yaqin bo`ldi, Toshkent va Andijon viloyatlarida yersiz dehqonlar soni barcha xo`jaliklarning 50 foizini tashkil qildi. Rossiya banklari shu tariqa ko`z ko`rmagan foydani qo`lga kiritib, dehqonlar taqdiri, ularning oilasi, bola-chaqasi haqida umuman qayg`urmas edi.

Temir yo`l qurilishi

Turkistonning boyligini transport tizimini rivojlantiribgina tashib ketish mumkin edi. Millionlab toy paxtani karvon yo`llaridan olib ketish qiyin edi va qimmatga tushar edi. Yuklarni arzon va oson yo’1 bilan tashib ketish uchun temiryo’1 talab qilinardi. Turkistonda birinchi temiryo’1 1880-yil iyunda qurildi. General Skobelev Krasnovodskdan Qizilarvatga artilleriyani tashfib olib borish uchun qum orqali 70 km uzunlikda birinchi temiryo’1 qurishni buyurdi. 1881-yilda temiryo’1 Qizilarvatgacha yetib bordi va uning uzunligi 217 km ga yetdi. Bu paytda poyezdlarni otlar tortmasdi, ular bug` vositasida yurardi. 1885-yil may oyida temiryo`lni Ashxobodgacha yetkazish bo`yicha qurilish ishlari boshlandi. 1888-yil noyabrda Amudaryo ustiga ko`prik qurildi va uning ustidan Samarqandga birinchi poyezd o`tdi. 1898—1899-yillarda Toshkent va Andijongacha bo`lgan oraliqda temiryo’1 qurilishi yakunlandi. 1906-yilda Orenburgdan Toshkentga qadar 2 ming km dan ziyod uzunlikdagi temiryo’1 ishga tushdi. 1914-yildan 1916-yilgacha Namangan — Jalolobod — Farg`ona — Andijon — o`sh temiryo`li qurib bitkazildi, bu yo’1 Rossiyani Xitoy chegaralarigacha olib chiqardi. Endi Farg`onadan Moskvagacha yuk tashish vaqti bir yarim oydan 4 sutkagacha qisqardi. <sup>7</sup>Ayni shu paytda Samarqand — Buxoro — Qarshi — Termiz temiryo`H qurilib, Rossiya Afg`oniston chegaralarigacha chiqish imkoniyatiga ega bo`ldi.

Temiryo’1 qurilishi ikki xil ahamiyatga ega edi. Bir tomondan, temiryo’1 paxtakor mintaqalar yaqinidan o`tar va u yerlardan paxta, foydali qazilmalar, rangli metallarni tashib ketish oson bo`lar edi. Turkistondan Rossiyaga paxta, sholi, mevaqoqi, paxta moyi, neft, mazut, kerosin, tuz, ipak, jun va boshqa ko`plab narsalar tinmay tashib ketilardi. Ikkinchi tomondan, temiryo’1 harbiy ahamiyatga ham ega edi. U Krasnovodskdan Andijongacha borar, bu yo’1 orqali qo`zg`alonlarni bostirish uchun qo`shinlarni bir o`lkadan boshqasiga tezlik bilan yetkazish imkoniyati yaratilgan edi.