I bob. XIX asr oxiri va XX asr boshlarida turkistonda ijtimoiy-pedagogik jarayon va jadidchilik

deb sarlavxa qo’yadi. Mazkur matnlarning eng avvalida ota-onaga bagishlangan fikrlar joy olgan. Bu borada Munavvar Qori SHarq an’analariga tayangan.
Muallif ota-onaning kadrini bolalarga yanada ortixrok qilib ko’rsatish maqsadida «Bir onaning bolasiga muxabbatiⁿ xakida ibratli xikoya keltiradi. Xikoyada bir onaning bolasi kasal bo’lib xoladi.Ona xudoga iltijo qilib unga shifo berishini suraydi. Necha kunlar tilangan iltijolardan keyin xudoyi taolo unga shifo beradi. Ko’rinayaptiki, onaning kuz yeshlari nati- jasida bola shifo topadi. Muallif bu xikoyadan farzandning onaga bo’lgan mehrini yanada orttirib, hamma bolalarda shunday mehribonlikni uygotmokchi buladi. «Axlokiy darslar»dagi boshqa matnlarda ham mana shunday tarbiyaviy fikrlar ilgari suriladi.
«Adibi soniy» asarining 3-guruxiga kiruvchi matnlar o’quv - chini anik fanlar buyicha bilim olishga kiziktiradi. Eng avvalo, yil to’g’risida ma’lumot berib, bir yilning 12 oyligi, bir oy turt xafta, bir xafta yetti kundan iboratligini o’quv chiga tushuntira boradi. Matn davomida bir kunning 24 soatligi, bir soatning 60 dakikaligi, bir dakikaning 60 soniyaligi anik tu- shuntirib beriladi. Muallif oxirida quyidagi fikrlarni bildi radi:
«Yilning ikki xil xisobi bordur. Biri oftobning ko’rini- shidan xisoblanib, sanayi-shamsiya-kubsh yili deyilur. Ikkinchisi oyning ko’rinishidan xisoblanib, buni sanayi-kamariya-oy yili deyilur. .
Sanayi-shamsiya xisobi ila bir yil uch yuz oltmish besh kun bulub, (52) xaftadan bir kun ortikdur. Sanayi-kamariya xisobi ila bir yil uch yuz ellik turt kun bulub, ellik xaftadan turt kun ziyodadur».
Darslikda «Sanayi kamariya oylari» va «Sanayi-shamoiya oy- lari» sarlavxasi ostida berilgan matn alohida z’tiborga loyiq. CHunki bugungi kunda ham ”Sanayi-kamariya^” va «Sana- yi-Shamsiya ^”oylari to’g’risida o’quv chi ma’lumotga ega bo’lishi zarur. Bu matnni bugungi kunda ham o’rganishning muxim tomoni shundaki, unda oylarning arabcha nomlanishi ham keltiriladi. Bu xisob nima uchun keltirilganligi ham alohida sharxlanadi. Jum­ladan, «Sanayi Kamariya» oylarining arabcha ismlari quyidagicha sanaladi:

1. 
   Muharram. 7. Rajab
   
2. 
   Safar. 8. SHa’bon.
   
3. 
   Robi-ul avval 9. Ramazon
   
4. 
   Robi-ul oxir. 10. SHavval
   
5. 
   Jomodi-ul avvali «. Zulka’di.
   
6. 
   Jomodi-ul oxir 12. Zulxijja.
   

Muallif o’quvchiga tushunarli bo’lishi uchun fevralь oyining har necha yilda 29 yoki 28 kun bo’lishi va yil boshining qachondan boshlanishi to’g’risida izoxlar beradi: «Xud oyi» har 4 yilda bir martaba /29/ kun, 3 martaba /28 kun bulur./29/ kun bo’lgan ilmni Sanayi nafisa yoki /zur yil/ deb atalur. yil bo- shi arabchada hamaldan boshlanadur. Ruschada yanvardan boshlana- dur. Rumchada Qonuni Sanoyidan boshlanadur.» Fanlarga oid matnlarning davomida fasllar, kunlar to’g’risida ham mana shun­day anik va ilmiy fikrlarni bildiradi. Muallifning darsviy fanlar, jurrofiyani chuqur bilganligini bu matndan kurish mum­kin. SHu bilan bir qatorda muallifning arab, fors tillarni chuqur bilganligini ham xullangan so’zlaridan , ayni bir paytda bir so’zning arabcha, forscha nomlarini qo’llashidan bilsa buladi.Munavvar Qori ushbu darslikni yaratishda kuplab fanlarga oid kitoblarni o’rganganligi ko’rinib turibdi. CHunki muallif o’quv chilarni faqat o’qishga urgatishni maqsad qilib kuymaydi. U o’quv chilarda o’z atrofidagi vokea va xodisalarga hamda mavju- dotlarga bo’lgan kizikishni uygotish bilan bir qatorda, ular to’g’risida ilmiy ma’lumotlar beradi. Bu ma’lumotlar ham chuqur ilmiy tarzda bo’lib kolmay, o’quv chi saviyasiga moslangan holda berilgan, Jumladan, xayvonot olami xakidagm fikrlari nixoyatda o’quv chida kizikish uygotishi bilan bir qatorda ,unda bu xakda keng ilmiy tasavvur ham uyrotadi. O’quv chiga dastlab xayvonlar, ularning turlari to’g’risida ma’lumot beradi. Mu­allif «Xayvonlar « sarlavxali matnda quyidagi fikrlarni bil- diradi.

Xayvonlar daf’atan ikki qismga bulinurlar. Bir kismi suyaklik xayvonlar, ikkinchi kismi suyaksiz xayvonlar deyidur. Suyalik xayvonlar ham avvalo besh sinfga bulinurlar. Birinchi, yerda yuradurgon va bolalarni tugub emgan sutlari ila bokadurgon issik qonlik xayvonlardir. Bularning kuplari turt oyoklik bulurlar. Oralarida ot, xo’qiz teva /tuya/, it , kuy va echkilarga uxshagan, uylarda, saxrolarda bokub, odamiydan kochmaydurgonlari bordir. Bularning axli xonaki deyilur. Yo’lbars, arslon. ayiq, buri , tulki , yo’lbars, kiyiklarga uxshagan, odamiydan qochadurgonlari toglarda, chullarda o’z xolicha yashaydo’rganlari bordur. Bularni gayri axli , yaboni /yovvoyi/, yirtxuvchi, darranda deyishur». Muallif bundan keyingi «Kushlar», “Zavoxir va baliq” «Kurbaka», ^“Suyaksiz xayvonlar”, «Xayvonlarning farosat va maishatlari», «Nnsonning boshqa xayvonlardan farxi «Xayvon­larning insonga foydalari nomli matnlarida muxim ilmiy fikrlarni ilgari suradi, Bu fikrlar o’quv chilarni e’tiborsiz koldirmaydi, albatta. CHunki muallif o’quv chilarga xayvonlar to’g’risida xaxixiy mutaxassis darajasida ma’lumot beradi.
Darslik davomida «Jug’rofiy» matni va u orxali jurrofiya xaqida keltirilgan ma’lumotlar yanada muxim ilmiy fikrlar il­gari surildi. Bunda dars jug’rofiyasi xaqida ham xisxacha bo’lsa-da ma’lumotlar beriladi. Muallif o’quv chida darsviy fanlarga xizixishni yanada orttirishni o’z oldiga maxsad qilib quyadi. «Mamlakat va xukumat»nomli matn yuqoridagi fikrlarni yanada kengrok ochib berishga yordam beradi. Bu matnda Yevropa va Osiyo qit’alaridagi mamlakatlar nomi sanab utiladi va ular o’quvchi­larga lunda qilib tushuntiriladi. Muallif o’quv chilarga xukumat va mamlakatlar to’g’risidagi ma’lumotlarni jurrofiya fanida kengrok O’rganish mumkinligini aytib o’tadi,
Xullas , «Adibi soniy « asari XX asr boshlarida yangi usul­dagi maktab darslari takomillashuviga katta xissa bo’lib kushil- di. Darslik o’quv chining darsviy ilmlarni egallashi uchun zamin tayyorlashda muxim imkoniyat yaratadi.Bu , bevosita muallifning ta’limga bo’lgan qarashlari hamda uning saviyasi bilan ham boglikdir- O’quv chini o’qishga urgatish va fanlarning turli tarmoklarini uning kalbiga singdirish borasida ushbu darslik o’z davrida talablarga tula javob bergan.
Munavvar Qori yaratgan darsliklar bir - birini tuldirib boradi. Usha davrdagi maktablar uchun turli fanlar buyicha darsliklar yaratish maqsadga muvofik edi. XX asr boshida jadid­lar turli fanlar buyicha darsliklar yaratishni o’z oldiga maqsad qilib kUygan edilar. Turkiston taraqqiyparvarlari bu maqsadlarni amalga oshirish uchun taraqqiy etgan musulmon ulkalaridagi darsliklardan, metodik tavsiyanomalardan keng foydalandi- lar. Taraqqiyparvarlardan Maxmudxoja Bexbudiy, Abdukodir SHa- kuriy, Munavvar Qori Abdurashidxonov taraqqiy etgan turli musulmon ulkalarida bo’lib, Turkistonga metodik yo’llanmalar O’rganib qaytdilar. Ular yangi usuldagi maktablarda taraqqiyparvarlik yo’lidagi darsliklarni yangi usuldagi maktablarda qo’llay boshlashdi. Bu jixatdan ^« Jug’rofiya^» fanining ham o’z dav- ridagi roli nixoyatda katta edi. SHuning uchun ham taraqqiyparvar birinchilardan bo’lib jug’rofiya fanini chikarish maqsadida harakat boshlashdi, Jumladan, Maxmudxoja Bexbudiy 1905 yilda «Axoli jug’rofiyasiga kirish», 1906 yilda «Muxtasari jurrofiyayi umumiy»nomli darsliklarni yozdi. Bu kitoblar Turkiston bolalarini dunyoni bilishga kiziktirish ruxida tarbiyalay boshladi, Munavvar Qori Abdurashidxonov ham birinchilardan bo’lib, «Jug’rofiya» darsligini yaratishga kirishadi. CHunki yangi usul maktabla­rida anik ma’lumotlarga tayangan jug’rofiya qo’llanmasiga extiyoj tugilgan edi. U ham jug’rofiy o’quv qo’llanmalarini yaratish maqsadida ushbu fanga oid turli manbalarni o’rganadi. Musulmon ulkalarida, Yevropada,