I bob. Soliqlarning iqtisodiy mohiyati va ularni guruhlashni nazariy

Qo’shilga n qiymat solig’i

Yuridik shaxslar foydasiga soliq

Aksiz solig’i

UMUMDA VLAT SOLIQLARI

Jismoniy shaxslar daromadiga soliq

Suv resurslardan foydalanganl ik uchun soliq
Yer qa’ridan foydalanganl ik uchun soliq

1. 
   chizma. O’zbekistonda umumdavlat soliqlar tarkibi
   

¹⁵ M.Alimardonov, N.Qoziyeva “Soliqlar va soliqqa tortish” o’quv-uslubiy qo’llanma Toshkent “Iqtisod- Moliya” 2007-yil 8-bet

O’zbekistonda soliqlar tizimining bugungi kundagi tarkibi

Umumdavlat soliqlari

Mahalliy soliqlar va yig’imlar

Yuridik shaxslar foydasiga soliq. Jismoniy shaxslar daromadiga soliq. QQS Aksiz solig’i Yer qa’ridan foydalanganlik uchun soliq Mikrofirmalar va kichik korxonalar, hamda savdo va umumiy ovqatlanish korxonalarning yagona soliq to’lovi Bojxona to’lovlari Jismoniy shaxslar chetdan tovar keltirgandagi yagona bojxona to’lovi Davlat boji 10.Boshqa daromadlar

O’z soliqlari: Mol-mulk solig’i Yer solig’i Yagona yer solig’i Obodonlashtirish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish solig’i Transport vositalariga benzin, dizel yonilg’isi va suyultirilgan gaz ishlatganlik uchun iste’mol solig’i Ayrim turdagi tovarlarni sotish va ayrim turdagi xizmatlarni ko’rsatish uchun litsenziya yig’imi Yuridik va jismoniy shaxslarni ro’yxatdan o’tkazish yig’imi. To’liq hajmda biriktirilib berilgan soliqlar. Suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliq Yuridik shaxs tashkil etmasdan tadbirkorlik bilan shug’ullanuvchi jismoniy shaxslarning qat’iy belgilangan solig’i Ba’zi tovarlarga aksiz solig’i ( o’simlik yog’i)

2. 
   chizma. O’zbekistonda soliqlar tizimining bugungi kundagi tarkibi
   

Soliqlarning umumdavlat va mahalliy soliqlarga bo’linishi hukumat idoralarining respublika hukumati va mahalliy hukumatlarga bo’linishi asosida kelib chiqadi. Har bir xokimiyat idoralari o’zlarining bajaradigan muhim vazifalaridan kelib chiqib, o’z budjetiga va uni ta’minlaydigan soliqlarga va boshqa majburiy to’lovlarga ega bo’lishi kerak. Respublika hukumati umumdavlat miqyosida katta vazifalarni, jumladan, sog’liqni saqlash, maorif, fan, mudofaa, xavfsizlikni saqlash, aholini ijtimoiy himoyasini tashkil etish va

¹⁶Yangi tahrirdagi Soliq kodeksi ma’lumotlari asosida tuzildi
boshqa bir qator shu kabi strategik vazifalarni bajaradi. Shuning uchun uning budjeti ham soliqlari ham salmoqli bo’lishni talab etadi.
Qo’shilgan qiymat solig’i, aksiz solig’i, yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig’i, yer qa’ridan foydalanuvchilar uchun soliqlar va maxsus to’lovlar, suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliq, jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig’i respublika budjetiga tushadi. Umumdavlat soliqlarining muhim xususiyati shundaki, respublika budjetiga tushadigan soliqlardan mahalliy budjetlarni boshqarib borish uchun ajratma sifatida tushushi mumkin. Bordi-yu, ajratma etmasa subventsiya yoki subsidiya beriladi. Umumdavlat va mahalliy soliqlar yagona mohiyatga ega bo’lib, ular budjetga to’lanishi lozim bo’lgan to’lovlar hisoblanadi.
Mahalliy soliqlar mahalliy davlat xokimiyati organlari bajaradigan vazifalariga qarab belgilanib, ularga doimiy va to’liq biriktirib beriladi. Mahalliy xokimiyat organlari asosan fuqarolarga yaqin bo’lganligidan ularga ijtimoiy masalalarni, jumladan, maktab, sog’liqni saqlash, madaniyat, maorif, shahar va qishloqlar obodonchiligi kabi vazifalarni bajaradi. Lekin bu soliqlar va boshqa majburiy to’lovlar ularning byudjet xarajatlarining 30-40 foizini qoplaydi, xolos. Shuning uchun ham mahaliy budjetlar daromadlarini ko’paytirish eng dolzarb masalalardan hisoblanadi. Mahalliy soliqlarning muhim xususiyati shundaki ular faqat shu hududning budjetiga tushadi va ulardan boshqa
Mahalliy budjetlarning soliq va boshqa majburiy to’lovlari kam bo’lganligidan bu byudjetlarning daromadlar va xarajatlarini barqarorlashtirish (balanslashtirish) ancha murakkabdir. Bu masalani yechishda umumdavlat soliqlaridan ajratmalar beriladi. (masalan, qo’shilgan qiymat solig’idan, aksiz solig’idan va boshqalar).

1-diagramma

Ushbu diagrammada biz 2021-yil I chorakdagi soliq turlarining ulushlarini ko’rishimiz mumkin.

Yagona davlat budjeti daromadlari tarkibida ularning salmog‘i yuqoridagi ma’lumotlar bilan ifodalanadi.
Yuqoridagi ma’lumotlar tahlil qilinganda yuridik shaxslar soliqlari va boshqa to‘lovlari budjet daromadlarining asosiy qismini tashkil etishi ko‘rinadi. Bu soliqlar davlat budjeti xarajatlarini moliyalashtirishda mustahkamlikni, uzviylikni ta’minlaydi. Bu soliqlarsiz budjetni rejali moliyalashtirishning iloji yo‘qdir. Shuning uchun ularning ahamiyati budjet daromadlarini shakllantirishda beqiyosdir.

Markazlashgan resurslar umumdavlat ahamiyatiga molik bo‘lgan, umuman olganda jamiyat manfaatlarini ifodalaydigan tadbirlarni (xalq xo‘jaligi ahamiyatidagi qurilishlarni, eng muhim ijtimoiy tadbirlarni, mudofaa, boshqaruv, davlatning tashqi iqtisodiy aloqalari, davlatning moddiy va moliyaviy zaxiralarini) mablag‘ bilan ta’minlashga ishlatiladi. Umumrespublika budjeti orqali milliy daromadni Qoraqalpog‘iston Respublikasi, viloyatlar,

Toshkent shahriga taqsimlash va qayta taqsimlash jarayoni izga solib turiladi. Davlat umumrespublika budjetidan davlat budjetining bu bo‘g‘ini ijrosi yuzasidan respublikadagi hamma ishlarni muvofiqlashtirish uchun foydalanadi.

Endi mamlakatimiz davlat budjeti daromadlarida soliqlarning salmog’ini quyidagi 2-diagramma orqali ko’rib chiqamiz.

2-diagramma

3.