I bob. Sirdaryoda sardoba suv omborining qurilishi

DESSERTATSIYA MAVZUSI: SARDOBA SUV OMBORI VA UNING ATROF MUHIT LANDSHAFTLARIGA TA’SIRI.
MUNDARIJA:
KIRISH…………………………………………………………………………..3
I BOB. SIRDARYODA SARDOBA SUV OMBORINING QURILISHI.

1. 
   Sardoba suv ombori qurilishi boshlanishi…………………………………..
   

KIRISH
Dissertstsiya mavzusining asoslanshi va dolzarbliligi. O`zbekiston Respublikasi xalq xo`jaligi qurilishi talablariga muvofiq turli-tuman tuzilishiga ega bo`lgan to`g`on, suv tashlagich, suv o`tkazgich va suv quvvatidan foydalanishni amalga oshiradigan inshootlar quriladi. Ularning oldida tabiiy botiqlik yoki daryo o`zanidan har xil ko`rinishdagi suv havzasi barpo qilinadi. Yuqori keltirilgan turli qurilmalar ba`zida to`liq hisoblanmagan holda qurilganda katta xavfga ega bo`lgan holatlarga olib keladi. Bunga aniq misol tariqasida Sardoba suv omborini keltirish mumkin.
Hozirda suv resurslaridan keng miqyosda foydalanishning tashkil qilishni suv omborlarisiz tasavvur qilish qiyin emas.
Orol dengizi xavzasida hajmi 10 mln. m³ dan katta bo`lgan suv omborlarining soni 65dan ortdi. Ulardagi suvning umumiy hajmi 65 kub.km, ya`ni mavjud suv resurslarining 50%dan ziyod bo`lib, havzadan 90 kv.km.dan ortiq suvdan doimiy foydalanish kafolatini beradi. Bu suv omborlarida to`planadigan suvning umumiy sathi 4000 kv.km. bo`lib umumiy sug`oriladigan maydonning 6 %ini tashkil qiladi.
Mavjud suv omborlarining 40 tasi Sirdaryo va Amudaryo hamda ularning irmoqlarida qurilgan bo`lib, ularning umumiy hajmi 58 kub.km.dan ortiqdir. Suv omborlarning soni va hajmi qurilgan hamda qurilayotganlari bilan cheklanib qolmaydi. Sel oqimi xavfi bor soy va kichik daryolarda sel-suv omborlaridan tashqari va suv quvvatidan maqsadli maqsadli foydalanish uchun Pskem, Norin, Chotqol, Zarafshon va boshqa daryolarida bundan suv omborlarini qurishni taqazo qiladi.
Ko`p xollarda suv omborlari aniq, hisobli inshoat xisoblanib, ularning tashqi muhitga ta`siri ham aniq yo`nalishlardan iborat bo`ladi.
Suv omborlari sun`iy suv bosimi hosil qilish bilan birga mavjud suv bosimi hosil qilish bilan birga mavjud suv oqimining o`zgarish jarayoni iste`molchi talabiga moslashtiradi.
O`zbekiston Respublikasi xalq xo`jaligi qurilishi talablariga muvofiq turli-tuman tuzilishiga ega bo`lgan to`g`on, suv tashlagich, suv o`tkazgich va suv quvvatidan foydalanishni amalga oshiradigan inshootlar quriladi. Ularning oldida tabiiy botiqlik yoki daryo o`zanidan har xil ko`rinishdagi suv havzasi barpo qilinadi. Yuqori keltirilgan turli qurilmalar ba`zida to`liq hisoblanmagan holda qurilganda katta xavfga ega bo`lgan holatlarga olib keladi. Bunga aniq misol tariqasida Sardoba suv omborini keltirish mumkin.
Suv omborlari bir aniq inshoot bo`lsada uning Respublika ekologik tizimiga ta`siri turli xil bo`ladi.

1. 
   Avvalo suv omborlarining o`z suv iste`molchisi (masalan Sirdaryo yoki Toshkent viloyati) bo`lib, u daryo suv oqimlari sarfini kamaytiradi, oqim tartibini va suv sifatini o`zgartiradi.
   
2. 
   Tabiiy geostatik va gidrostatik muvozanatni buzib, seysmik xodisalarni (Sirdaryo, “Sardoba”) yuzaga keltiradi.
   
3. 
   Sun`iy suv xavzasi tashkil qilib ma`lum maydonni suv ostida qoldiradi, bu maydonda o`simlik va hayvonot dunyosining yashash sharoitini o`zgartiradi, to`g`on va daryo o`zani bo`ylab baliq, xarakatiga to`siq bo`ladi.
   
4. 
   Sun`iy suv havzasining atrofida o`ziga xos mikroiqlim va faunalar dunyosini paydo qiladi.
   
5. 
   Ombordagi suvning sizilishi va shimilishi natijasida chegaradosh maydonlarda (axoli yashaydigan manzillar bilan birga) zaxlashni vujudga keltiradi.
   
6. 
   Suv xavzasi qirg`oqlarida yimirilish jarayoni va ular xosilasi daryo loyqalari bilan birga ikkilamchi cho`kindi tog` jinslarini, tuzlarni (eriydigan va erimaydigan) paydo qiladi. (Masalan Kattaqo`rg`on suv omborida)
   
7. 
   Suv omborlarida ishlatiladigan metall, beton, qorishmalar va temirbeton konstruktsiyalarning chirishi jarayonini keltirib chiqaradi.
   
8. 
   Ombor suvining ishlatilishi davrida uning qurigan qismi chang-to`zon ko`tariladigan xavfli maskanga aylanadi (masalan, Orol ko`li qurigan xavzasidan ko`tariladigan tuzli to`fon ta`siriga o`xshash).
   
9. 
   Yangi qurilayotgan suv omborlarida qurilish ishlarini olib borish jarayonida tabiiy landshaft va havo tarkibi buzilishi mumkin bu esa ekologik muvozanatni yo`ldan chiqaradi.
   

Suv omborlarining tabiiy daryo oqimi tartibini iste`molchi talabiga moslanib suv balansida yangi sarf manbai xosil bo`ladi. Bunday sarf asosan suvning bug`lanishi, shimilishi, sizilishi va ombordagi “o`lik” hajmini xosil qilish hisobiga yuzaga keladi. Shu sababli ombordagi “o`lik” xajmni hisoblash, asosan suvning bug`lanishning noto`g`ri ekanligi olimlarning ko`p xollarda qayta ilmiy baxslarga olib kelmoqda.

Orol xavzasida joylashgan suv omborlaridan befoyda sarflanadigan suv miqdori O`rta Osiyo gidrometrologiya ilmiy tekshirish ishlarida batafsil o`rganilgan va hozir ham o`rganilmoqda. Masalan, Qozog`iston va O`zbekiston davlat raxbarlari Orol xavzasidagi ekologik xalokatlarning oldini olish maqsadida katta va ilg`or agrotexnika ishlarni amalga oshirishmoqdalar. Shu yo`nalishda ming-minglab gektar qumli-tuzli yerlarga saksovul ekish, qumli-tuzli to`fonlarga qarshi ilmiy asosan jadal ishlar bajarilmoqda.
Hozir butun dunyo ekologlarining qo`shma ilmiy anjumanlarida mavjud suv omborlaridan Tuyamo`yin, Chordara va Qoraqum kabi uchta eng katta suv omborlaridagi suv miqdoridan tejamli foydalanish asosiy kun tartibiga qo`yilgan va masalaning yechimini toppish xar bir xo`jalikning ma`sulyatiga qo`yilgan.
Tog`li mintaqalarda joylashgan suv omborlarida erigan tuzlarning o`rtacha yillik miqdori ilgari ilmiy ishlarda nazarda olinmas edi, hozirgi ekologik talablarga ko`ra ushbu suv omborlarida, masalan Angren, To`polon va boshqa mintaqalarda suvning tuzlanish miqdori ilmiy asoslangan holda ekologiya va faunaga ta`sirini o`rganish lozim bo`lmoqda [6]
O`zbekiston Respublikasi Tekisliklaridagi suv omborlaridagi Tuyabo`g`iz, Kattaqo`rg`on, Surxon, Pachkamar, Kampirobod, Sardoba va boshqa mintaqalardagi suv xavzalaridagi suvning bug`lanishiga sarfi katta bo`lganligi tufayli unda erigan mineral tuzlar va erimaydigan tuzli birikmalar miqdori 10-15%gacha ortdi va ortmoqda bu esa o`lkamizdagi ekologlar oldiga yangi masulyatli vazifalarning qo`yilishi shart va savollar yechimini topishyanada muxim.
Tog` va tog` bag`rilarida joylashgan katta chuqurlikka ega bo`lgan suv omborlaridan suv chiqarish inshootlarining joylashishiga qarab quyi biefdagi suv xarorati sezilarli daraja (t=2-6 °Cga)pasayishga olib keladi, bu esa o`z navbatida, o`simliklar vegetatsiya davrining birinchi yarmidagi ularning o`sishi va rivojiga salbiy ta`sir ko`rsatadi.
Ikkinchi jaxon urushi oxirlarida (1945-1955 yillarda) sun`iy suv omborlari va yer osti qatlamlariga suvni singdirishi (yutdirishi) yer qimirlash hodisalarini yuzaga keltiriish mumkinekanligi aniqlangan edi(4)
Bu tabiiy ofatlarning asosiy sabablaridan biri xisoblangan gidro – va geostatic tabiiy muvozanatning buzilishi ilmiy tekshirish ishlarida qayd qilingan[3].
Kolorado(AQSH) balandligi dengiz sathidan b=221 m bo`lgan Guver to`g`oni bilan qurilgan Mid suv omborida suv sathi 100 m.ga yetishigacha 600 marta 5 ballik yer qimirlash sodir bo`lgan. Afrikada Zambezi daryosida qurilgan Karida to`g`on balandligi b=125 m, Xitoyda Sin`fin daryosida qurilgan to`gon balandligi b=105 m, Hindistondagi Kayna daryosidagi suv ombori balandligi b=103 m, Pokistondagi Jerun daryosidagi Mangla to`g`oni balandligi b=115 m, Gretsiyagagi Axilos daryosida qurilgan suv ombori Kremasta b=145 m, Fransiyadagi Drak daryosidagi suv ombori Montayner b=155 m, Yaponyadagi Kurabe daryosidagi to`g`on balandligi b=186 m, vas hu kabi suv omborlarda yer silkinishi 6-7 ballik Rixter shkalasi bo`yicha kuzatilgan[4.5]
Sobiq SSSRda qurilib ishga tushirilgan suv omborlarning o`zi joylashgan maydon tabiiy sharoitiga tairi xaqida aniq va mukammal ma`lumotlar keltirilmagan. Bu xaqda faqat Tojikiston Respublikasidagi Baxsh daryosida qurilgan Nurek suv ombori (1967 y. to`g`on balandligi b=300 m, suv hajmi V<sub>c</sub>=10.5 kub.km) to`g`risida ayrim ma`lumotlar to`plangan. Nurek suv omboridagi seysmik jarayon suv chuqurligi b=40 metrga yetganda boshlagan. Agar suv ombori qurilishi davrda 3 oy Ichida o`rtacha 26 tebranish ro`y bergan bo`lsa, 1973 yilning 3 oyida 133 ta tebranish sodir bo`lgan va ularning asosiy qismi suv omborni to`ldirish davrida to`g`ri kelgan.
Chorvoq, Andijon, Qayroq suvomborlari ta`sir maydonlarida ham bir-ikki kuchli (Toshkent, Qayroqqum, O`zgan zilzilalari) va bir nechta kuchsiz yer qimirlash xodidasi sodir bo`lgan. Ammo uning suv omborlari qurilish va uning ishlashiga bog`liqligi to`la o`rganilmagan.
O`rta Osiyodagi eng katta suv ombori Tojikistondagi 10 mlrd.m<sup>3</sup> hajmdagi Ragun dengiz sathidan 900 m balandlikda joylashgan.
Suv omborlarini qurish va ishlatish ular joylashgan xudud tabiiy sharoitiga ham kuchli ekologik ta`sir ko`rsatadi. Masalan past-tekisliklarda joylashgan sayoz suv omborlari yozning havo haroratini t=0.7-1.2 darajagacha pasayishiga chuqur va katta xajmdagilari esa qishda suvning t=2.5-3 °C gacha ilishiga sabab bo`lishi mumkin! Bu xolda suv omborining qish havosining ilishiga ta`siri uning chuqurligi va xajmiga mutanosib ravishda ortib boradi.
Yuqorida qayd qilingan omillar kelib chiqqan xolda quyidagi xulosalarni keltirish lozim bo`ladi.

1. 
   O`simliklarning bir qismi va u yerdagi hayvonot dunyosi suv tagida qolib butunlay yo`qoladi.
   
2. 
   Qurilish ishlarini olib borish jarayonidagi, portlashlar, shovqin-suronlar faunalarning yashash joylarining o`zgarishiga olib keladi.
   
3. 
   Tabiiy landshaft o`rniga yangi maskan, ekologik tizimining paydo bo`lishiga olib keladi.
   
4. 
   Suv omborlarini qurishdan oldin dunyodagi seysmik va ekologik tizimlarni sinchiklab o`rganish ham farz va qarz hisoblanadi, bu hisoblab chiqish ishlari ilmiy va amaliy asoslangan bo`lishi samaradorlikka olib keladi.