I bob. Pullarning kelib chiqishi, mohiyati va amal qilish shakllarining tarixiy rivojlanishi 6

II BOB. PUL TAKLIFINING MAMLAKAT IQTISODIYOTIGA TA’SIR SAMARADORLIGI

O‘zbekistonning o‘rta muddatli rivojlanish strategiyasida moliya, pulkredit va valyuta tizimi munosabatlarining iqtisodiy o‘sishga bo‘lgan ta’sirini kuchaytirish hamda makroiqtisodiy mutanosiblikni saqlash masalalari uchinchi ustuvor yo‘nalish sifatida alohida e’tiborga olingan1 . Shu bois, moliya, pul-kredit va valyuta munosabatlari tizimini zamonaviy bozor mexanizmlari asosida liberallashtirish, ular faoliyatini o‘zaro muvofiqlashtirish va mutanosibligini ta’minlash iqtisodiy siyosatning o‘ta dolzarb masalalaridan biri hisoblanadi.
Iqtisodiyotda ishlab chiqarish hajmini oshirish (YaIM hajmi), budjet daromadlarini ko‘paytirish (qo‘shimcha soliq tushumlari orqali), ish o‘rinlarini yaratish va aholi real daromadlarini oshirish boshqa omillar bilan bir qatorda, iqtisodiyotga taklif qilinayotgan pul taklifi omiliga ham bog‘liqdir. Xususan, Dj.Keyns monetar vositalarning, jumladan foiz stavkasining, pul massasining va valyuta kursining bir qator makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarga, ya’ni inflyatsiya, ishsizlik darajasi, iste’mol, jamg‘arma, investitsiya, ishlab chiqarish hajmi, tashqi savdo aloqalari kabi bir qator makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarga bo‘lgan ta’sirini mikro va makroiqtisodiyot nuqtai nazaridan hamda ochiq va yopiq bozor xususiyatlari bo‘yicha chuqur tahlil qilgan. Shuningdek, u iqtisodiyotga zarur darajadagi pul taklifining mavjud bo‘lishini narx barqarorligining muhim sharti sifatida e’tirof etgan. Keynsning foiz stavkasiga oid xulosaci va fikr-mulohazalarini yanada kengroq va chuqurroq tadqiq qilgan yetakchi iqtisodchi olim Irving Fisherdir. U o‘zining “Foiz siyosati nazariyasi” deb nomlangan fundamental tadqiqotida foiz stavkasi va u bilan bog‘liq munosabatlarning barcha mexanizm va elementlarini birma-bir juda chuqur tadqiq qilgan. Shulardan biri bu iqtisodiyotning pulga bo‘lgan talab va taklif muvozanatini foiz stavkasi orqali tartibga solish borasida ishlab chiqqan muhim nazariy xulosalaridir. Jumladan, u pulning bahosini (narxini) real foiz stavkasi belgilashi va u pulning qadr-qimmatiga (xarid qobiliyatining oshishi yoki pasayishi), narxnavo darajasiga (inflyatsiya) hamda ishlab chiqarish hajmiga (YaIM), aholi real daromadlariga (jamg‘arma va investitsiyalarga) bevosita ta’sir ko‘rsatuvchi eng muhim omil hisoblanishi xususida qat’iy xulosaga kelgan. Fisherning ushbu nazariy xulosa va qarashlarini yanada takomillashtirgan holda, monetar vositalarning iqtisodiyotdagi roli va ahamiyatini birinchi o‘ringa chiqargan va shu bilan monetarizm ta’limotining asoschilaridan biri, deb e’tirof etilgan yetuk iqtisodchi olim M.Fridmandir. Fridman o‘zining “Pulning miqdoriy nazariyasi” hamda A.Shvars bilan hammualliflikda tadqiq qilgan “Amerika Qo‘shma Shtatlarining 1867-1960 yillardagi monetar tarixi” deb nomlangan fundamental tadqiqotlarida iqtisodiyotning pulga bo‘lgan talab va taklif munosabatlari hamda ularning makroiqtisodiy rivojlanishga bo‘lgan ta’siri haqida muhim nazariy xulosalar chiqarishga muvaffaq bo‘lgan.
Xususan, ular AQShning qariyib 100 yillik monetar siyosat tizimini tadqiq qilish natijasida shunday xulosaga kelishgan, ya’ni iqtisodiyotga pul taklifini qisqartirish emas, balki uni muntazam ravishda oshirib borish lozimdir.
Yuqorida qayd qilingan qarorga muvofiq, iqtisodiyotga pul taklifining prognozi quyidagi asosiy makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar ta’sirida shakllantirilishi belgilangan.
Bular: naqd pul massasi hajmi, inflyatsiya darajasi, valyuta ayirboshlash kursi, YaIMning o‘sishi, savdo (to‘lov) balansi hamda davlat budjeti taqchilligi prognozi ko‘rsatkichlaridir. Dastlab, ushbu makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarning so‘nggi yillardagi umumiy tendensiyasiga e’tibor qaratsak (1-4-rasmlar).
Yuqoridagi rasm ma’lumotlaridan ko‘rinib turibdiki, inflyatsiya ko‘rsatkichi pasayish tendensiyasiga ega bo‘lib, 2003-2016 yillarda o‘rtacha 6.0 %ni, devalvatsiya darajasi esa 10.0 %ni tashkil etgan. Muomaladagi naqd pul massasi 2000-2011 yillarda o‘sish tendensiyasiga ega bo‘lgan bo‘lsa, 2012 yildan boshlab pasayish tendensiyasiga ega. Buning asosiy sabablaridan biri elektron hisob-kitoblar tizimining rivojlanishidir.
Eksport-import hajmi ham 2000-2011 yillarda o‘sish tendensiyasini namoyon qilgan bo‘lsa, 2012 yildan boshlab pasayish tendensiyasiga ega. Buning asosiy sabablariga bir qator siyosiy va iqtisodiy omillarni kiritish mumkin.

Manba: (1-rasmdagi naqd pul massasi, 4-rasmdagi davlat budjetining profitsiti/defitsitiga oid ko‘rsatkichlar Osiyo Taraqqiyot Bankining elektron saytidagi ochiq ma’lumotlar bazasidan olingan. Qolgan ma’lumotlar esa (devalvatsiyadan tashqari) O‘zR.Davlat statistika qo‘mitasining yillik statistik to‘plam ma’lumotlaridan foydalangan holda shakllantirilgan). Devalvatsiyaga oid ko‘rsatkichlar Markaziy Bankning elektron saytida valyuta kurslariga oid e’lon qilingan ma’lumotlar asosida hisoblangan.
Xususan, Ukraina mojarosi, Rossiyaga nisbatan qo‘llanilgan iqtisodiy sanksiyalar va h.k. Shuningdek, tashqi savdo aloqalaridagi raqobat muhitining ham kuchayishi eksport mahsulotlari tarkibini qayta ko‘rib chiqishni, sifat jihatdan takomillashtirishni va turlari bo‘yicha boyitishni talab etmoqda. Shu bois, YaIMning real o‘sish suratlari hamda Davlat budjeti profitsitining YaIMdagi ulushining dinamikasida ham tebranishlarni kuzatish mumkin.
Demak, ushbu makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar tendensiyasiga qarab, iqtisodiyotga pul taklif qilish prognozlarini ishlab chiqish mumkin. Bizning tahlilimizda tashqi savdo balansi va budjet daromadlarining ijobiy qoldig‘i saqlanayotganligi bois, ularni pul taklifi prognozi funksiyasiga kiritmaymiz. Quyidagi 5-7-rasm ma’lumotlarida ana shu jihatdan kelib chiqqan holdagi iqtisodiyotga pul taklifining so‘nggi o‘n yetti yil (2000-2016 yy.) davomidagi tendensiyasi keltirilgan.

Manba: (O‘z.R.VMning 04.02.2003y. №63-sonli qaror modelga ko‘ra yondoshilgan hamda O‘z.R.Markaziy bankining har yilgi monetar siyosatning ustuvor yo‘nalishlariga bag‘ishlangan hisobotlarida qayd etilgan ma’lumotlar asosida tahlil qilingan).
Yuqoridagi rasm ma’lumotlaridan ko‘rinib turibdiki, iqtisodiyotga zarur bo‘lgan pul taklifi (prognoz ko‘rsatkichi) bilan haqiqatda yo‘naltirilgan pul taklifi o‘rtasidagi tofovut yildan-yilga qisqarishtendensiyasiga ega. Agar 2000-2003 yillar davomida ular orasidagi tofovut keskin farq qilgan bo‘lsa (o‘rtacha 89.7% yoki 12.0 trln.so‘mga), so‘nggi besh yil (2012-2016 yy.) davomida esa ular orasidagi farq o‘rtacha 5%ni yoki 1.3 trln.so‘mga to‘g‘ri kelmoqda. Bir tomondan qaraganda, tahlil qilinayotgan davrlarda oradagi farq kamayib bormoqda (ijobiy tendensiya), ikkinchi tomondan esa tafovut summasi bir trillion so‘mdan yuqoriligicha qolmoqda.
Ushbu ko‘rsaktkich (1.3 trln.so‘m) oxirgi besh yillikdagi o‘rtacha YaIMga nisbatan (146.0 trln.so‘m) qaryib 1.0%ni tashkil etadi. Xo‘sh, yuqoridagi ushbu yirik tafovutning yuzaga kelishiga qanday omillarning ta’siri sezilarli bo‘lgan? Fikrimizcha, ushbu tafovutning yuzaga chiqishiga asosiy sabab bo‘lgan omillar qatoriga milliy valyuta devalvatsiyasi (o‘rtacha 66,1% 2000-2003yy.) hamda inflyatsiya darajasini (o‘rtacha 20,1%) kiritish mumkin.
Ushbu ikki omil ko‘rsatkichlarining yig‘indisi o‘sha davrda 86,2%ni tashkil etmoqda va bu bizning yuqoridagi hisobimizga yaqin ko‘rsatkichdir (89.7%). Aynan ushbu ikki omil pul taklifining qisqa muddatli tebranishlariga ko‘proq ta’sir etadi. Shu bois, Markaziy bank ularning ta’sirini doimiy monitoring qilib borishi va keyingi yil monetar ko‘rsatkichlar prognozini ishlab chiqishda hisobga olishi zarur. Devalvatsiya va inflyatsiya suratlarining yuqori darajasi bir tomondan pul massasining tanqisligiga sabab bo‘lsa-da, ikkinchi tomondan qo‘shimcha ravishda ishlab chiqarish imkoniyatini (YaIM hajmini) boy berilishiga olib kelishi mumkin.
Xususan, 2000-2003 yillarda ushbu boy berilgan YaIM hajmi o‘rtacha 1.2 trln.so‘mni tashkil qilishi mumkin edi. Bu esa o‘z navbatida, o‘sha davrlarda birgina yuridik shaxslar uchun belgilangan daromad solig‘ining (o‘rtacha 24,0%) 301.0 mlrd.so‘mga, qo‘shilgan qiymat solig‘ining (o‘rtacha 20%) esa 240.0 mlrd.so‘mga boy berilishiga sabab bo‘lishi mumkin edi.
Bundan tashqari, shuni alohida qayd etib o‘tish lozimki, nominal pul massasi bilan YaIM o‘rtasida to‘g‘ri aloqadorlik mavjud bo‘lib, pul massasi oshganda ishlab chiqarish hajmining ham oshishi, u kamayganda esa ishlab chiqarish hajmining ham kamayishi kuzatiladi (yuqoridagi 8-rasmning harakattraektoryasiga qarang). Ammo real pul massasining o‘sish surati bilan real YaIMning o‘sish surati o‘rtasidagi mutanosiblik haqida bunday xulosaga kelish qiyin (1-jadval).
Mazkur jadval ma’lumotlaridan ko‘rinib turibdiki, real pul massasi bilan YaIM o‘sish suratlari orasida mutanosib o‘sish tendensiyalari sezilmaydi. 2005 va 2007 yillarda real pul massasining eng yuqori o‘sish suratlari davrida (o‘rtacha 61.0%) real YaIMning o‘sish suratlari mos ravishda 7.0% va 9.5%ni tashkil qilgan. Shu bilan birga, real pul massasining eng kam o‘sish suratlari davrida (2015-2016 yillarda o‘rtacha 16.7%) esa real YaIMning o‘sish surati mos ravishda 8.0 % va 7.8 %ni tashkil etgan.
1-jadval