I bob ommaviy axborot vositalarining kelib chiqish tarix

I.BOB OMMAVIY AXBOROT VOSITALARINING KELIB CHIQISH TARIX
Ommaviy axborot vositalarining tarixi XV asrda Iogannes Gutenberg tomonidan matbaa ixtirosiga borib taqaladi. Bosmaxona kitoblar, gazetalar va boshqa bosma mahsulotlarni keng ko‘lamda ishlab chiqarish imkonini berdi, bu esa axborot va g‘oyalarni har qachongidan ham kengroq tarqatishga yordam berdi.
Keyingi asrlarda ommaviy axborot vositalarining yangi shakllari, jumladan radio, televidenie va internet paydo bo'ldi. Radioeshittirish 20-asrning boshlarida boshlangan va tezda ko'ngilochar va yangiliklarni tarqatishning mashhur shakliga aylandi. Televizion eshittirish 1930-yillarda boshlangan va 20-asr oʻrtalariga kelib koʻplab mamlakatlarda ommaviy axborot vositalarining asosiy shakliga aylandi.
20-asr oxirida paydo bo'lgan internet odamlarga global miqyosda ma'lumot va g'oyalar almashish uchun platformani taqdim etib, ommaviy axborot vositalarida inqilob qildi. Bugungi kunda Facebook, Twitter va YouTube kabi ijtimoiy media platformalari ommaviy aloqa uchun muhim kanallarga aylanib, odamlarga o'z xabarlari bilan katta auditoriyani qamrab olish imkonini beradi.
Umuman olganda, ommaviy axborot vositalarining evolyutsiyasi axborot va ko'ngilochar mahsulotlarni ishlab chiqarish va katta auditoriyaga tarqatishni osonlashtiradigan va arzonlashtirgan texnologik taraqqiyot bilan bog'liq.
Tarixdan ma’limki Gutenberg ixtirosidan oldin kitoblar ulamolar tomonidan qo‘lda yozilgan bo‘lib, bu ularni ishlab chiqarish uchun ko‘p vaqt va qimmatga tushardi. Bu degani, faqat oz sonli odamlar kitoblar va boshqa yozma materiallardan foydalanishlari mumkin edi.
Gutenbergning 1440-yillarda ishlab chiqqan bosmaxonasida metalldan yasalgan harakatlanuvchi tipdan foydalanilgan, bu esa ancha tez va samarali chop etish imkonini berdi. Bosmaxona yordamida kitoblar va boshqa materiallar tez va ko‘p miqdorda ishlab chiqarilishi, ularni ancha arzon va kengroq auditoriya uchun ochiq qilish imkonini berdi.
Axborotning tarqalishiga bosmaxona ham katta ta'sir ko'rsatdi. Bosma materiallar Yevropa va undan tashqarida osonlik bilan tarqatilishi mumkin edi, bu esa yangi g'oyalar va ma'lumotlarni ilgari hech qachon imkoni bo'lmagan miqyosda tarqatish imkonini beradi. Bu Uyg'onish davri va undan keyingi davrda intellektual va madaniy harakatlarni kuchaytirishga yordam berdi va zamonaviy ommaviy axborot vositalarining, jumladan, gazeta, jurnal va kitoblarning paydo bo'lishiga yo'l ochdi.
O’zbekiston qonunchiligida birinchi marta “Ommaviy axborot vositalari to’g’risida” 26.12.1997 yilda qonun ishlab chiqilgan va u yangi tahrirda 15.01.2007 yilda qabul qilingan lekin bu davirgacha ko’plab ommaviy axborot vositalari ishlab chiqilgan.
Oʻzbekiston ommaviy axborot vositalari 2002-yilda hukumat qarori bilan davlat senzurasi rasman bekor qilingan boʻlsa-da, u mustaqil jurnalistikani, xususan, 2005-yildagi Andijon qoʻzgʻolonidan keyin qattiq cheklashda davom etdi. Litsenziyalash va tartibga solish Davlat matbuot qoʻmitasi va idoralararo muvofiqlashtirish qoʻmitasining vakolati boʻlib, ular oʻz vakolatlaridan foydalanib, mustaqil ommaviy axborot vositalari faoliyatini taʼqib qilish va kechiktirishdir. 2006-yil oxirida hukumat barcha ommaviy axborot vositalarini malakaviy tekshiruvdan oʻtmasdan qayta roʻyxatdan oʻtkazishni talab qilib, davlat nazoratini yanada kuchaytirdi. 2005-yilda 30 dan 40 tagacha mustaqil televideniye va yettita mustaqil radiostantsiya faoliyat koʻrsatgan, biroq Oʻzbekiston Teleradiokompaniyasi tomonidan boshqariladigan toʻrtta davlat telekanali bozorda hukmronlik qilgan. Jonli dasturlashga ruxsat berilmas edi lekin hozirgi kunda barcha xususiy telekanallarga joni efirlar uchun ruxsat berilgan.
Gazeta oʻquvchilarining umumiy soni atigi 50 000 kishini tashkil qiladi; gazeta bozorida davlat tassarufida boʻlgan „Pravda Vostoka“, „Xalq soʻzi“ va „Narodnoye slovo“ gazetalari ustunlik qiladi. Eng yirik xususiy gazetalar: „Novosti Uzbekistana“, "Noviy vek ", „Noviy Den“ va „Mohiyat“. Davlat gazeta tarqatish va materiallar taʼminotini nazorat qiladi. 2000-yillar boshida gazeta maqolalarida hukumat siyosati va ijtimoiy sharoit tanqid qilingan.
Oʻzbekiston Milliy axborot agentligi davlat tomonidan nazorat qilinadi. Agence France-Presse, Anadolu Ajansi (Turkiya), Associated Press, Interfax (Rossiya) va Reuters Oʻzbekistonda vakolatxonalari boʻlgan xorijiy agentliklardir. Hukumat 2005-yil oxirida Ozod Yevropa — Ozodlik radiosini Toshkentdagi vakolatxonasini yopishga majbur qildi. 2006-yil boshida OAV toʻgʻrisidagi yangi qonun Oʻzbekistonda xorijiy axborot tashkilotlari faoliyatiga qoʻshimcha cheklovlar qoʻydi¹
Mustaqillik e`lon qilinishi bilan jamiyat va davlat, matbuot, radio, telvidenie va axbot agentliklariga kata e`tibor qaratdi. Respublikada o`tgan asr 90-yillari boshlarida 200 atrofida davriy nashrlar mavjud bo`lsa, bugungi kunda ularning miqdori 1000ga etdi. Jumladan, 680 gazeta, 194-jurnal, 4-milliy teleradiokompaniya, 34-teleradiostudiya, 7- kabelli audiovizual OAV, 4-axboriy agentlik. Jurnalistika maxsulotlari tobora yuqori texnologiyalarga ega bo`lib bormoqda. Yuqorida ko`rsatilgan OAVni davlat va nodavlat OAVlari tashkil etadi. O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida OAVlariga maxsus o`rin ajratilgan. Ularning muvoffaqiyatli va to`laqonli faoliyat ko`rsatishi uchun qonunchilik bazasi yaratilgan. Jurnalistikaning jamiyatdagi maqomini oshirish maqsadida davlat miqyosida bir qator takdbirlar amalga oshirilgan. 1996 yildan boshlab O`zbekiston jahon Internet tarmog`iga kirdi. 2006 yilga kelib bu butunjahon to`ridan foydalanuvchilar esa 1mln. 150 000 kishini tashkil etdi. Bugungi kunda ko`plab ommaviy axborot kanallari Internetda o`z versiyalariga ega. elektron gazetalar paydo bo`ldi. Bir so`z bilan aytganda bizning OAVlarimiz butunjahon jurnalistikasi tizimiga kirib bormoqda. Hozir nafaqat bizning auditoriyamiz chet el OAVlari bilan tanisha oladilar, balki chet el auditoriyasi ham Internet orqali bizning gazeta va jurnallarimiz bilan tanisha oladilar. Ya`ni, bunday holat jamiyatimizni yanada yorqinroq va ochiqroq qilib bormoqda. endilikda chet el manfaatdor institutlari va doiralari bizdagi jarayonlar haqida o`zlari xulosa chiqara oladilar va o`zlari vaziyatni oldindan ko`ra oladilar, jamiyaitimiz taraqqiyoti stsenariysini tuza oladilar. 5 Bularning hammasi O`zbekiston Respublikasi axborot kanallariga mas`uliyat yuklaydi. Tahririyat jamoalari OAV ta`sischilari hayotimizning og`riqli jihatlarini o`zlari ko`tarib chiqmasalar, mavjud ziddiyatlarning hal etilishiga yordam berishga intilmasalar, buni birinchi galda «o`zgalar» amalga oshirishlari mumkinligini anglab etishlari kerak. Shuni ta`kidlash kerakki, ular doim ham ezgu maqsadlar, bilan chiqavermaydilar. Afsuski, bizning OAV larimiz auditoriyalari nihoyatda sust. To`g`ri, ular tahririyatga xatlar bilan murojaat qilib, o`zlarining quvonch va tashvishlari bilan o`rtoqlashadilar. Lekin uning imkoniyatlarini etarli darajada baholay olmaydilar. Kelib chiqadiki, matbuot o`z hayoti bilan, auditoriya o`z hayoti bilan yashamokda. Matbuot jamiyatni qadrlashga intilmas ekan, uni fikrlashga undamas ekan, uning vijdoniga aylanishga harakat kilmas ekan, u hech qachon jamiyatning talabiga aylana olmaydi. Matbuotimizning xarakterli xususiyati shundaki, ular bir xil yo`nalganligi, mazmunan bir xilligi va turli xil nomlanishiga qaramay bir tipdaligidadir. Matbuotimizni bugungi ahvoliga baho berib, u bilan u yoki bu tarzda aloqador bo`lgan kishi har bir jurnalistning kamchiligi uning ichida, yuragida ichki tsenzuraning mavjudligidadir, deb ko`rsatadi. Jurnalistlarimizda qat`iylik, shijoatni kamroq ko`ramiz. Auditoriya nafaqat hayotimizning ijobiy tomonlarini yoritayotgan, balki u yoki bu masaladagi xatoliklarni yoritayotgan jurnalistlarni qo`llab-quvvatlashi kerak. O`zbekiston Respublikasi Prezidenti I. Karimov Oliy Majlis ikkala palatasining 2005 yil 28 yanvardagi qo`shma yig`ilishida ta`kidlagan ediki, OAV yo`lida auditoriyalari undan jamiyatni isloh qilish va yangilash yo`lida hokimiyat faoliyati va boshqaruv organlari faoliyatiga tanqidiy baholarni kutayotganlarini, dolzarb muammolarning mohirona tahlilini, to`siqlarni engib o`tish yo`llarini ko`rsatishlarini kutayotganlarini ta`kidlab o`tdi.²
O’zbekiston mustaqillikka erishishi uchun kurashgan ayrim bir partiyalar tuziladi ular butun jahonda bo’layotgan bo’layotgan voqealarni yoritib bergan demokratik ruhni oshirish uchun ular o’zlari uchun bosmaxona tashkil ertgan misol uchun; 1990-yil 30-aprelda “Erk” demokratik partiyasining ta’sis qurultoyida uning dasturi va nizomi qabul qilindi. Partiya tomonidan 1990 – 1992-yillarda nashr etilgan “Erk” gazetasi O‘zbekiston aholisi o‘rtasida juda mashhur bo‘lib ketdi. ³