I bob. Oila tarbiyasining nazariy asoslari

1.2. Ajdodlarimizning oila tarbiyasi borasidagi qarashlari
Oila - jamiyatning asosiy va boshlang`ich pog`onasi, insoniyat tomonidan tuzilgan ilk ittifoqning dastlabki shakllari - «birinchi jamoalari «oila», ya’ni «ahli bayt» (ahli ayol) bo`lgan. Ahli bayt jamoalari asta-sekin rivojlanib, qavm va qabila jamoasiga aylangan». Demak, jamiyat hayotining boshlang`ich bosqichi oilaning tuzilishi bilan boshlanadi, inson yirik jamoa bag`rida kichik ittifoqi - oilasi bilan birga o`zini baxtli his etadi.
Oila-kishilarning tabiiy-biologik, iqtisodiy, ma’naviy munosabatlariga asoslangan ijtimoiy birligi bo`lib, inson yashashi uchun qulay sharoit yaratib beruvchi, uning turli ehtiyojlarini qondiruvchi makondir.
Shuningdek, oila hayot, avlodlarning davomiyligini ta’minlaydigan, muqaddas urf-odatlarni saqlab kelgusi avlodlarga etkazadigan, kelajak nasllar qanday inson bo`lib etishishiga bevosita ta’sir ko`rsatadigan tarbiya o`chog`idir. Oila a’zolarining o`zaro tengligi, bir-birlarini anglab yashashlari, avlodlar davomiyligini ta’minlaydigan, ularni iqtisodiy, ma’naviy, ahloqiy, jismoniy, estetik jihatdan tarbiyalovchi ijtimoiy tarbiyaviy aqamiyatga ega bo`lgan institutdir.
Xususan, oilaga tegishli milliy an’ana, hayotbahsh udum va urf-odatlarni avaylab-asrash, ularni umuminsoniy qadriyatlar bilan integratsiyalash, onalik va bolalikni muhofaza qilish, oilaning barkamol avlod tarbiyasi bilan bog`liq muqaddas vazifani amalga oshirishiga har tomonlama ko`maklashish O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qarori bilan «Oila» ilmiy-amaliy markazi zimmasiga yuklangan.
Barkamol avlodni kamol toptirishda oila tarbiyasining katta ahamiyat kasb etishini ta’kidlab O`zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov quyidagilarni uqtirgan edi: «Respublikada sobitqadamlik bilan xalqchil adolatli jamiyatni bunyod etish – bosh vazifadir. Mehnatsevar va badavlat, ma’naviy yetuk va madaniyatli oila – jamiyatning asosini tashkil qiladi»
O`zbek pedagogikasi antologiyasida «yosh avlodni milliy odob-ahloq tarbiyasida folklor, shuningdek, qadimiy qadriyatlarimizda ifodalangan milliy va umumbashariy xislat-fazilatlar asosida tarbiyalashga erishish», shuningdek «...xalq og`zaki ijodi odobnomasi, uning ta’lim-tarbiyaviy tomonlaridan kundalik hayotimizda har qachongidan ham ko`proq foydalana bilish – davrimiz, istiqlolimiz talablaridan» ekanligi uqtiriladi.
Oilaning jamiyat hayotidagi ahamiyatini o`zbek xalqi qadimgi davrlardanoq ta’kidlab kelgan.
Nizomulmulk o`zining «Siyosatnoma» asarida farzand tarbiyasini jamiyat o`z bo`yniga olmog`i lozim degan fikrni o`rtaga tashlaydi. Demak u tarbiyaning ijtimoiy ahamiyatiga alohida e’tibor bergan. U bola tarbiyasida qarindosh-urug`, mahalla ahlining o`rnini ko`rsatib beradi.
Zardushtiylikning muqaddas kitobi «Avesto»da mehnat tufayli halol kun kechirgan inson ulug`lanadi, unda ta’kidlanishicha, erga mehr qo`ygan oila boshlig`igina o`z oilasini boqa oladi. Ushbu muqaddas asarda oilani himoyalash muammosi o`rtaga qo`yilgan. Bir necha bolani dunyoga keltirib, tarbiyalagan ayollarni mukofotlash, nafaqa tayinlash g`oyasi ilgari surilgan.
Oilada kichik maktab yoshidagi balalarni milliy qadriyatlar orqali ahloqiy tarbiyalashni pedagogik ilmiy muammo sifatida tahlil etar ekanmiz, eng avvalo, Zardo`shtiylik dinining muqaddas kitobi hisoblanmish «Avesto»ning asrlar davomida insonlarni poklikka, ilm egallashga, mehnatsevarlikka, tabiatni asrash kabi insonparvarlik g`oyalariga da’vat etib kelganligiga guvoh bo`lamiz. Bu bitikda vatanni sevish, o`zlari yashab turgan zaminni asrab-avaylash, ona-zaminga e’tiborli bo`lish, vatanga e’tiqod haqidagi g`oyalar ham mavjudki, shubhasiz bu g`oyalar bolalarni milliy qadriyatlarga hurmat ruhida tarbiyalashda katta ahamiyatga ega. “Avesto”da ona zamin, oila, vatan tushunchalari muqaddas sanalgan, shuningdek, ular zaminni sof saqlash uchun murdalarni erga ko`mishni qattiq qoralaganlar. Ular murdalarni maxsus mis idishlarda dafn qilishni yo`lga qo`yishgan. SHubhasiz, bu kabi qoidalarga ajdodlarimiz rioya qilganlar, ona erni muqaddas deb bilganlar va uni ifloslanishdan asraganlar.
Qadimgi «Avesto»da vatan deb o`zlari yashab turgan zamin, qabila, oila va chorva tushunilgan. Bunday joy Ashavon uy tiklagan makondir. O`sha uyda ro`zg`or tebratadi. Sigirlar galasi va uy bekasi, farzandlar va suruvlar yashaydi bu uyda. Sigirlar galasi yaxshi parvarish qilinadi. Tevalar huraki farovon, yaxshi itlarning rizqi serob, uy bekasi baxtiyor, farzandlar shodmon. Hamisha olov gurillab turadi. Tiriklikning go`zal har bir hodisasi yaxshilikka qovushadi…”.
Bundan ko`rinib turibdiki, bu yozma bitikda inson oila bo`lib yashashi, farzandlar tarbiyalab voyaga etkazishi, rizq va nasiba hisoblanmish sigir saqlashi, shu oilani qo`riqchisi itlarni parvarish qilish kabi oila an’analarini davom ettirish g`oyalari ilgari suriladi. Demak “Avesto”da oila muqaddas sanalgan, oila esa vatan demakdir, vatandagina insonlar baxtiyor yashaydilar.
Xalqimiz durdonasi hisoblanmish “Avesto”ning bugungi davrimiz uchun qadriyat hisoblanishining boisi ham undagi g`oyalarning insonparvarligidadir, shu jumladan bolalarni tarbiyalovchi manbalardan biri hamdir.
Islomiy qadriyatlarda ham oilada farzandni jamiyatga munosib inson, ahloqli, mehnatsevar, go`zal fazilat egasi sifatida tarbiyalashga alohida ahamiyat beriladi. Xususan, Muhammad alayhissalomning «Ota o`z farzandiga ahloq-odobdan ko`ra ko`proq meros qoldira olmaydi» degan hadisida oila tarbiyasidagi eng muhim jihat – farzandga ahloq-odob in’om etish ekanligi uqtiriladi.
Ko`pgina mashhur shaxslarning onalar, ularning bilimdonligi, xalq og`zaki ijodidan habardorligi va uni o`z farzandlariga etkazib berganligi sabab bo`lganligi haqida tarixda misollar juda ko`p. Beruniy oilada ayolning o`rniga alohida ahamiyat beradi. Oila mustahkamligining asosiy sababchisi o`z erini hurmat qiladigan, ozoda va pokiza, tartibli ayol tufayli ekanligini uqtiradi.
Oilaviy tarbiya pedagogik tushuncha bo`lib, u ota-onalarning o`z hayotiy faoliyatlari, turmush tarzlari, an’analari yordamida bola shaxsiga siyosiy, huquqiy, ahloqiy, estetik, diniy qarashlar va tasavvurlarni shakllantirishni nazarda tutib, bir maqsadga qaratilgan holda muntazam olib boriladigan izchil ma’naviy ta’sir o`tkazish jarayonini ifodalaydi.
Bizning ota bobolarimizdan tortib e’tiqod qilib kelinayotgan muqaddas islom dinimizda esa iymon tushunchasidan keyin «Vatan» tushunchasi ifodalanishi ham bejiz emas. Prezident I.Karimov Turkiston gazetasi muhbirining savolliriga javoblarida «Biz ota-bobolarimizning muqaddas dini bo`lgan islom dinini qadrlaymiz, hurmat qilamiz, odamzod ruhiy dunyosida iymon e’tiqodni, insoniy fazilatlarni mustahkamlashda uning o`rni va ta’sirini yuksak baholaymiz» - deb ta’kidlagan edilar.
Darhaqiqat, yurtboshimiz ta’kidlaganidek, dinning xalqimiz ma’naviyatiga, ruhiyatiga o`tkazayotgan ijobiy ta’siri nihoyatda kattadir, chunki islom dini doimo barcha millat xalqlarini chin e’tiqodga, ezgulikka, ahloqiy poklikka va ma’naviy yetuklikka da’vat etadi.
Mustaqillik davriga kelib islom olamining rivojlanishiga o`zining katta hissalarini qo`shgan Imom Al-Buhoriy, imom at-Termiziy, Xoja Bahouddin Naqshband, Ahmad Yassaviy, Az-Zamahshariy kabi islomshunos allomalarning nomlari qaytadan tiklandi. Ularning islom olamida yaratgan yangiliklaridan, xizmatlaridan bugungi kunda yoshlarimiz, qolaversa xalqimiz bahramand bo`lmoqda.
O`zbek xalqi tarixiga nazar tashlaydigan bo`lsak, ajdodlarimiz orasidan etishib chiqqan haqiqiy vatanga e’tiqodli insonlarning siymosini ko`ramiz. Masalan, Tumaris va SHiroq, Rustami doston, Alpomish, Muqanna, Spitamen, Jaloliddin Manguberdi, Behbudiy, Fitrat, Cho`lpon, Abdulla Qodiriy, ikkinchi jahon urushi yillarida halok bo`lgan qanchadan qancha yurtdoshlarimiz, mustaqilligimiz tinchligiga qilingan tajovvuzkorona harakatlarning qurboni bo`lgan ko`plab e’tiqodli yigitlarimizning nomlarini keltirish mumkin. Bugungi kunda mustaqillik sharofati tufayli, ularning muborak nomlarini g`urur va iftixor ila tilga olmoqdamiz, o`zbek xalqi ozodligi yo`lida chekkan zahmatlarini istiqlol sharofati tufayli yuksak qadrlamoqdamiz. Bugun biz qadriga eta boshlagan vatanimizni ota-bobolarimiz, jahonga mashhur sarkardalarmiz, ma’rifatparvar kishilar ko`z qorachig`iday asrashgan, millat sha’ni va or-nomusi uchun jang qilishgan. SHuning uchun ularning unutilmas nomlari tarixda qolib, og`izdan-og`izga o`tib afsonaga aylangan bo`lsa ajab emas.
To`marisning engilmas Kir IIday qonxo`r podshoh ustidan g`alaba qozonishi o`z xalqi, vataniga bo`lgan muhabbati, chin e’tiqodining natijasidir. Bu kabi voqealar ikki yarim ming oldin yuz bergan bo`lsada, hamon etishib kelayotgan yosh avlodni vatanga e’tiqod ruhida tarbiyalashda o`z qadrini yo`qotgan emas.
Aslida vatan tuyg`usi har birimizning qonimizda, jonimizda bor. Qayerda bo`lmaylik avvalo vatan sog`inchidan o`rtanamiz. Ota-onamiz, opa-singillarimiz, aka-ukalarimiz, qishlog`imiz, shahrimiz, vatanimiz tomon talpinamiz, ularning barisi vatanimizdir, vatanimizning bir bo`lagidir. Qadimda safarga otlangan, vatandan quvg`in qilingan kishilar doimo vata-nining aziz tuprog`ini yonlarida olib yurganlar. Bu hol boshqa xalqlarda ham mavjud. Masalan, hind afsonasi «Ramayana»da ham vatan eng aziz narsa sifatida tilga olinadi. Darvishlik sari otlangan Ram o`zi yashab turgan saltanat tuprog`idan bir siqim olib, uni doimo yonida saqlaydi.
Oilada ilm olishning qadri, bilimli va donishmand kishilarni hurmat qilish, mehmondo`stlik, xushxulqlik, mardlik, jasurlikni targ`ib etuvchi, o`z manfaatini ko`zlagan molparast, baxil, ochko`z, do`sti va xalqiga hiyonat kabi xislatlar haqida fikr yuritilishi ta’lim-tarbiyaga katta ta’sir etadi. Chunki oila muhitida bolalarni ilm olishga undash, uning foydalari, ilm ahlini hurmat etish to`g`risidagi fikrlar farzand barkamolligining asosini tashkil etadi.
Oilada bolalarni ilm olishga da’vat etish, bilimli kishilardan yaxshilik kelishiga ishonish, ularning fikrini eshitibgina qolmay, amalda unga rioya etish lozimligi haqidagi o`gitlar, ilm-ma’rifat ishlari, ezgu maqsadlarni amalga oshirish muhim xususiyatlardan hisoblanadi. Chunki, inson ilm-ma’rifatli bo`lsa, odamlarga huzur bahsh etadi. Bilimli bo`lish bilan birga, yomon xatti-harakatlarni sodir etishdan saqlanish zururligi, manmanlik, maqtanchoqlikning zararli oqibatlari xususida nasihatlarni bayon etish oiladagi ma’naviy-ahloqiy tarbiyaning asosini tashkil etadi.