I bob. Nara davri boshqaruvi

2.3 Qonunlarga qo‘shimchlar
Xitoydagi Tan davrida bo‘lgani kabi, Yaponiyada ham to‘rtta qonunchilik mavjud edi. Bular asosiy qonunlar (ryou va ritsu), shuningdek, unga qo‘shimcha ravishda (kyaku va shiki) hisoblanadi. Xitoyning “Tang liu dian” kodida (739) ushbu turdagi xatti-harakatlar o‘rtasidagi farq quyidagicha izohlanadi: “Lu (yaponcha ritsu) aniq choralarini ko‘rsatgan holda jinoyatlardan ozod qilinadi; linden (yaponcha ryou) ma’muriy tizimni namunalar yaratish orqali tasdiqlash; ke (yaponcha kyaku) noto‘g‘ri qabul qilingan qonun buzilishini tuzatadi; shi (yaponcha shiki) ishning to‘g‘ri olib borish normalarni belgilagan.
Ko‘rinib turibdiki, agar qonun hujjatlari turidagi (ryou va ritsu) umummilliy huquqiy tizimning asosini tashkil etgan bo‘lsa, unda odatda to‘plamlarga birlashtirilgan boshqa ikkita qonun hujjatlari (kyaku va shiki) mavjud bo‘lgan. Ma’muriy qonunchilik, uning yordamida amaldagi qonun ijodkorligi amalga oshirilgan. Shu bilan birga, kyaku odatda imperatorlik farmonlari bilan shiki esa Dadzyou Kan buyrug‘i bilan tizimga kiritilgan. Kyaku va shiki o‘rtasidagi funktsional farqlarga kelsak, ular quyidagilardan iborat edi: kyaku barcha boshqaruv organlari uchun qoidalar bo‘lib xizmat qilgan. Odatda barcha mansabdor shaxslar uchun majburiy bo’lgan (shu ma’noda kyakuga bo‘ysunmaslik uchun jazo juda qattiq bo‘lgan); Shiki, shu bilan birga, ichki tartib qoidalarini tartibga soluvchi ichki qonunchilikning bir shakli bo‘lgan.²⁶ Ushbu qoidalar u yoki bu bo‘lim va uning mansabdor shaxslari tomonidan qo‘llanilishi kerak bo’lgan (shu ma’noda, shiki -“taqdirlash” deb ta’rif berilgan). Boshqacha qilib aytganda, ryou va ritsu umummilliy ta’rifga ega bo‘lib, unga rioya qilish barcha uchun majburiy bo‘lgan; kyakumavjud lingvistik qoidalarni bekor qilmaydigan me’yoriy hujjatlar bo‘lgan.
“Kyaku” ning eng muhim to‘plami “Ruidzyuu sandai kyaku” (“Uch davr normativ qoidalarining tasniflangan to‘plami”) hisoblanadi. Ruidzyuu Sandai Kyakumatni ilgari keng tarqalgan uchta kyaku tanlovi asosida: “Kouninkyaku” (820), “Dzyou dankyaku” (869) va “Engikyaku” (907) X asrning boshlarida tuzilgan. Dastlab u 30 ta varaqdan iborat edi, ammo atigi 15tasi topilgan. “Kyaku” tushunchasining o‘zi juda ixcham va u kamida besh turdagi huquqiy hujjatlarni: imperatorlik farmonlari, Buyuk Shtatlar Kengashi palatasining buyruqlari, nafaqaga chiqqanlarning buyruqlari, yuqori lavozimli amaldorlarning uylari va buyruqlarini o‘z ichiga olgan. Yodgorlikning saqlanib qolgan qismida 702-yildandan 907-yilgacha bo‘lgan vaqt oralig‘ini qamrab olgan 1102 farmonning 81 ta tematik qismi mavjud. 702-yildan 794-yilgacha Ruidzyyu Sandai Kyaku 163 ta farmonni o‘z ichiga oladi. Ularning ba’zilari boshqa yodgorliklarga kiritilmagan.
“Shiki” turining asosiy manbasi “Engishiki” (“Engining ichki ko‘rsatmalar”) hisoblanadi. “Engihsiki” ni tuzish bo‘yicha ishlar o‘ng vazir Fudzivara no Tokihira (871-909) boshchiligidagi komissiya tomonidan 905-yilda boshlangan. 912-yildan boshlab uni katta davlat maslahatchisi (dainagon) Fudzivara no Tadaxira (880-949) boshqargan. Yodgorlik qurilishi 927-yilgacha tugagan (967-ilda amalda). “Engisiki” matni to‘liq saqlanib qolingan. U 50 ta varaqdan iborat bo‘lib, taxminan 3300 ta maqolani o‘z ichiga oladi. Birinchi o‘nta varaqda Ilohiy va Yerdagi xudolar faoliyati to‘g‘risidagi qoidalar mavjud. 11 dan 40 gacha bo‘lgan varaqlarda Dadzyoukanning ichki qoidalari mavjud. 41 dan 49 gacha bo‘lgan varaqlarda vazirlik bo‘linmalari: kan va sakkizta vazirlik uchun xizmat ko‘rsatmalari mavjud. Nihoyat, so‘nggi 50-qatorda, “turli xil shiki” (masalan, provinsiyalarni boshqarishni tartibga solish) mavjud bo‘lgan.