I bob. Mustaqillik yillarida o’zbekistonda arxeologiya fani taraqqiyoti

Qarshi asrlar osha .
Nikshapa (Naxshab) – Nasaf – Qarshi . Bu kichik bir vohada necha bor vayron bo’lib , yana qayta tiklangan qadimgi o’rta asr shahrining 3 nomi . Qarshi , shubhasiz , O’rat Osiyoning Buxoro , Samarqand , Termiz , Toshkent va Xiva kabi uzoq qadimda barpo bo’lib , hozirga qadar yashab kelayotgan kam sonli shaharlar sirasiga kiradi .
Sug’diyona Ahamoniylar davridayoq (Miloddan avvalgi IX – VIII asrlarda ) o’ziga xos davlat uyushmasidan iborat bo’lgan . U 3 ta asosiy qismdan – bosh markazi Maroqanda (Samarqand) bo’lgan Sug’dning o’zi , Nikshapa – Yerqo’rg’on hamda asosiy markazi Keshning Uzunqir ko’hna shahriga (hozirgi Shahrisabz) mos keluvchi Nautakadan tarkib topgan .
Nikshapa (Naxshab) – Yerqo’rg’on ko’hna shahri bo’lib , Hozirgi Qarshidan 9 chaqirim shimoliy – g’arbda joylashgan , butun vohaning dastlabki poytaxt markazi edi . Miloddan avvalgi IX – VIII asrlarda vujudga kelgan qadimgi Nikshapa , ko’p o’tmay , risoladagidek katta shahrga aylandi . Bu shahar o’z tarixi mobaynida O’rta Osiyada bir necha bor ro’y bergan rng mihim voqealarning shohidi bo’lgan .
Miloddan avvalgi IV asr oxirlarida O’rta Osoyoga yurish qilgan Aleksandir Makedonskiy qo’shinalari qadimgi Nikshapani zabt etishdi va uni O’rta Osiyo 2 daryo oralig’ining Nautaka (Kesh) , Pareytaken , Gabaza singari janubiy viloyatlariga hujum uyushtirish uchun tayanch maskanlardan biriga aylantirdi . Miloddan avvalgi III – milodiy III asrlarda qadimgi Nikshapa kuchli istehkomga ega bo’lgan , inshootlari mustahkam , hunarmandchiligi yuksak rivojlangan , ellenizm bilan sug’diy xususiyatlar qorishib ketgan o’ziga xos madaniyatli shahar darajasiga erishdi. Arxeologik topilmalar janubiy sug’d , shu jumladan Nikshapa bu davrda ellenistik madaniyatining asosiy markazlaridan biri bo’lib qolganligini ko’rsatdi . Nikshapaning rivojlanishi , savdo – iqtisodiy ahamiyati o’sha davrda bu shaharning Amudaryo orqali Baqtriya , Marg’iyona va Parfiyaga olib boruvchi muhim savdo yo’llari ustida joylashganligi bilan belgilanadi . O’ziga ellenistik , Baqtriya va Parfiya madaniyatlarini singdirgan , sharqiy o’rat dengiz bilan aloqalar namoyon bo’la boshlagan shahar madaniyatining o’ziga xosligi ham aynan shu bilan ifodalanadi.
Nikshapada pul muomulasi ancha erta , ehtimol miloddan avvalgi IV asr oxirlarida yo’lga qo’yilib , keyin ko’p asrlar davomida izchil rivojlangan .
Vohada Nikshapa – Yerqo’rg’on bilan bir vaqtda chamasi milooddan avvalgi II asrdan hozurgi Qarshi markazida boshqa bir yirik , ehtimol , vohaning antic davr harbiy va mamuriy markazi sifatida Qal’ai Zahokiy Maron ko’hna shahri vujudga keldi . Harbiy – mamuriy va savda hunarmandchilik singari 2 mustaqil markaz mavjudligi sharqqa xos bo’lsada , biroq O’rta Osiyoda bunday hodisa , hozircha , faqat Qarshi vohasidagina aniqlangan . Ilk O’rta asrdayoq qadimgi poytaxt Nikshapaning xarobaga aylanganligi tufayil poytaxt markazi yangi joyga – Shulluktepa ko’hna shahriga ko’chadi . Shahar 701 – 702 – yilladan arab manbalarida Nasaf deb yuritilgan va bu nom XIV asr boshlariga qadar saqlanib kelgan . O’sha davrda Nasaf Movarounnahrning boshqa shaharlari kabi Arab fathi hamda mintaqani islomlashtirishning barcha mushkulotlarini boshdan kechirdi . Milodiy VIII asrning so’ngi choragida Nasaf Kesh bilan bir qatorda Movarounnahr aholisining arablarga qarshi , islomdan oldingi qadimiy dinini tiklashga qaratilgan Muqanna qo’zg’aloning tayanchlaridan biriga aylandi .
IX – XIII asrlarda Nasaf Movorounnahr madaniyatining asosiy markazlaridan biri bo’lib qoldi . Shu shahardan chiqqan va AL – Nasafiy Nisbasiga ega bo’lgan ko’plab olimlar , ilohiyotchilar , yirik din arboblari fikrimizga yaqqol dalil bo’la oladi .
Movarounnahrning boshqa shaharlari singari Nasafning osuda hayotini Chingizxon qo’shonlarining hujimi izdan chiqardi . 1220 – yilda ikki poytaxt shahar – Buxoro va Samarqand shaharlarini qo’lga kiritib , ularning aholisini ayovsiz qirigandan keyin Chingizxon Nasaf tomon yo’l olgan . Biroq Nasaf kimsasiz edi , uning aholisi Hisor va Xuroson tomonlariga bosh olib ketagn edi . 1220 – yil yozini Chingizxon Nasaf yaqinidagi dashtlarda o’tkazib , navbatdagi janglarga tayyorgarlik ko’rardi . Mo’g’inlar bosqini shaharni vayron etibgina qolmay ining madaniyatini ham tanazzulga uchratdi .
Ko’pgina olimlar , shoirlar , muhandislar Eron , Suriya , Misr , Hindiston va boshqa mamlakatlarga ketib qolishdi .
Nsafada hayot faqat XIV asrning 80 – yillaridagina tiklana boshladi . Tarixchilar buni Chig’atoy islohotchi xoni Kepekning nomi bilan bog’lashdi . U Nasaf xarobalaridan 2 farsah (1 farsah – 6-8 shaqirimga teng) narida saroy qurgan , ko’p o’tmay , uning atrofida shahar qad ko’targan va bushahar Qarshi nomi olgan.
Qarshi shahri Amur Temir davrida jadal rivojlandi . U 1365 – 1366 – yil qishini Qarshida , Shaharning midofaa devorlarini qayta qurdirdi , kattagina Jomiy masjidi barpo ettirdi . Qarshi – Amir Temir Chig’atoy xonlarining ijozatisiz o’z hokimiyatini o’rnatgan 1 – shahardir .
Shayboniy hukmdor Abdullaxon II davrida Qarshining nufuzi oshdi . 1557 – yilda Karmani egalladi . Buxoroni ishg’ol qilib bu shaharni xonlikning poytaxtiga aylantirdi . Shahrisabz , G’uzor va Kaspiy qal’alarini o’ziga bo’ysundirdi . 1558- yil u Qarshi hukmdori Xudoyberdi bilan sulh tuzdi . Shaybonoylar poytaxti Samarqanddan Buxoroga ko’chirilgach Qarshining siyosiy mavqei mustahkamlangan . Bu davrda shaharda ko’pgina binolar , shu jumladan Abdullaxon va Boqubiy madrasalari , hammom , Abdullaxon ko’prigi va boshqa ko’plab inshootlar qurildi . Buxoro amirligi Muzaffar hukmdorlik qilgan davrda 1860 – 1885 – yillar O’rta Osiyoning podsho Rossiyasi tomonidan zabt etilishi boshlandi . Rus qo’shinalri Toshkent , Jizzax va Samarqandni egallagach 1863 –yilda 2 kunlik qamaldan keyin Qarshi shahrini ham bosib oldi .
Qarshi , Qashqadaryo viloyatlarining boshqa shaharlari kabi , 1920 – yilga qadar Buxoro amirligi tarkibida bo’ldi va ildam rivojlandi.
XX asrda Qarshi sanoati rivojlangan yirik viloyat markaziga aylandi . O’tgan asrning 80 – yillari oxirida viloyatni O’zbekiston Respublikasining bo’lajak prezidenti I . A . Karimov boshqarib , Qashqadaryoning qishloq xo’jaligini va sanoatini mustahkamlash va rivojlantirish , madaniy va manaviy hayotini yuksaltirish uchun ko’p ishalar qildi .
Mustaqilllik yillarida Qarshi yirik zamonaviy shahar – mamlakat neft – gaz tarmog’ining asosiy markazi bo’lib qoldi. Shuni aytish joizki,mamlakatda qazib chiqarayotgan tabiiy gazning 88 % ini va neftning 92 % ini Qashqadaryo viloyati hissasiga to’g’ri keladi . Yuqori texnologiyali ishlab chiqarish liniyalari bilan jihozlangan , mahsulotlari eksportga mo’ljallangan sanoat korxonalari , Tolimarjon GRES i , muborak gazni qayta ishlash zavodi , Sho’rtan gaz – kimyo majmualari Markaziy Osiyo mintaqasidagi eng yirik korxonalardir .
Qarshi O’zbekistonning muhim madaniy va ilmiy markazlaridan biridir.Bu yerda respublikaning “Eski machit” va “Muloqot” singari mashhur teatr studialari bo’lib , ular o’z atrofiga yosh istedodli sanatkorlarni jalb etgan . “Eski machit” teatr studiyasi xalqaro tanlovlarning g’olibi sifatida talaygina xorijiy mamlakatlarda ham O’zbekistonning shon – sharafini oshirmoqda.
Qarshida yuqori malakali kadrlar tayyorlab chiqarayotgan Universitet O’zbekiston fanlar o\akademiyasining janubiy mintaqaviy markazi mavjud. Qashqadaryo hududida yer osti kosmik pozitsiyaviy sistemalar tarmoqlari o’rnatilgan , jahonga mashhur Kitob kenglik stansiyasi , shuningdek respublikaning ilmiy texnika majmuasi hisoblangan Maydanak astrofizika observatoriyasi joylashgan . Barcha bu markazlar o’zlarinig salmoqli tadqiqiotlari bilan xalqimizning shonli ilmiy an’analarini boyitmoqda.
Qadimgi Termiz 2500 yoshda
Qadimgi Sharq madaniyati tizimida Baqtriya ham alohida o’rin egallaydi. Chunonchi Baqtriya eng qadimgi madaniyat o’choqlaridan hisoblanib u Zardushtiylikning muqaddas kitobi “Avesto”da Baxdi nomi bilan qayd qilingan. Baxti Axura Mazda topilgan to’rtinchi bo’lib yaratilgan hisoblanib, u bag’oyat go’zal tu’glari baland ko’tarilgan o’lka sifatida tariflangan. Qadimgi yunon va Rim tarixchilari Baqtriyani Oriylar “yurtning ko’rki”, “Mingshaharli o’lka” deb qayd qilganlar. Bu ta’riflar O’zbekistonning janubiy hududlariga ham taaluqlidir. Zero, bu hudud qadimgi Baqtriyaning eng rivojlangan yerlaridan hisoblangan vba qadimgi Termiz shahri antic manbaalarda qayd qilingan mingta shaharning shubhasiz biri bo’lgan.
Qadimgi Teriz shahri hozirgi shahardan 7 km shimoliy-g’arbda Amudaryo bo’yda joylashgan. Shaharning strategic ahamiyatiga molik bo’lgan yerda joylashuvi , ya’ni daryoni kechib o’tish uchun qukay bo’lgan terda , shimoliyni janub bilan, sharqni g’ab bilan bog’lovchi savdo chorrahasida joylashuvi uni tez suratlar bilan rivijlanishiga, ravnaqiga zamin bo’lib xizmat qiladi, bu omillar shaharni qadimgi va o’rta asrO’rta Osiyo davlarlari tarkibidagi o’rinini ham belgilab berdi. Shaharning transcontinental “Buyuk ipak yo’li” tarmog’ida joylashuvi unung ravnaia ravnaq qo’shdi.
Arxeologik tadqiqot natijalarigaqaraganda, Qadimgi Termiz o’rnidagi manzilgohga miloddon avvalgi 1 ming yillikning o’rtalarida asos solingan. Bu manzilgohga qadimgi odamlar tomonidan “Termite” deb nom qo’yilgan. Tadqiqotchilarning fikricha, bu so’z qadimgi “Avesto” so’zidan olingan bo’lib u daryoninh narigi tomonidagi manzilgoh degan ma’noni anglatgan. Tez orada Termita Amudaryoni o’ng va chap sohillarini birlashtirib turuvchi kechuvchilardan biriga aylandi. Taxmin qilinishicha Aleksandr Makedonskiy tomonidan tashkil etilgan”Oks bo’yiagi Aleksandriya” shahri “Tarmita ” o’rnida barpo etilgan. Keyinchalik ko’chmanchilar tomonidan vayron etilgan. Bu shahar Salavkiylar shohi Antiox tomonidan qayta tiklangan va unga “Oks bo’yidagi Antioxiya” nomi berilgan. Termita – Termiz shahri Yunon – Baqtriya shohlari hukmdorligi davrida o’z tarqqiyotida yangi bosqichlarga ko’tarilib , u tom manoda shaharga aylandi . Shahr bu davrda 10 ga otiq maydonni ishg’ol etgan va u shimoliy Baqtriyaning eng yirik shaharlari qatoridan joy olgan . U yunon – Baqtriya davlatining shimoliy hududlaridagi harbiy tayanch shahri bo’lib , u poytaxt yo’lidagi asosiy kechuvni himoya qilgan . Tarmita – Termiz Yunon – Baqtriya davrida faqatgina poytaxt ostonasidagi harbiy tayanch shahar bo’lmay , balki shimoliy Baqtriyadagi eng yirik iqtisodiy va madaniy madaniy markaz ham hisoblangan . Bu davrda shaharda hunarmandchilikning qator turlari keng rivojlangan bo’lgan . O’zaro Tovar almanishuvi jarayonida tanga pullarning o’rni sezilarli bo’lgan . Shaharning iqtisodiy hayotda tashqi savdoning ahamiyati ancha salmoqli bo’lgan . Topilmalarga qaraganda , Tarmita – Termiz bu davrda shimoliy g’arbiy Hindiston shaharlari bilan yaqindan savdo va madaniy aloqalarni o’rnatgan . Shaharning Yunon – Baqtriya davlati tarkibida bo’lishi , bu yerda madaniy integratsion jarayonni yanada uyg’unlashuviga olib keldi . SHahar aholisi ellin va hind madaniyati ananalari bilan yaqindan tanishib , o’zlarinig estetik qarashlari va mahalliy an’analaridan kelib chiqqan holda ijodiy tahlil qildilar va o’z hayotlariga moslashtirdilar .
Tarmita – Termiz ilk bor o’z tarqqiyotining eng yuqori bosqichiga kushonlar saltanati hukmronligi davrida ko’tarildi .
(I –IV asrlar) . Bu davrda shahar 350 ga dan ortiq maydonni ishg’ol etgan bo’lib , u shimoliy Baqtriyaning eng katta shahari darajasigacha ko’tarilgan , Shahar shimoliy Baqtriyaning siyosiy , iqtisodiy , madaniy va mafkuraviy markaziga aylandi . Bu davrda shaharning asosiy qismi yangi mudofaa inshootlari bilan o’rganilgan¹¹. Shaharda ko’plab yangi mahobatli va hashamatli binalar bunyod etilgan . Bu binolar shahar ko’rkiga ko’rk qo’shib , uning salohoyatini yanada oshirgan . Binolarni bezatishda mahalliy uslublardan tashqari ellin hind memorchilik an’analaridan keng foydalanilgan . Kushonlar saltanati hukmronligi davrida shahar hayotining turli sohalarida juda katta ijobiy o’zgarishlar ro’y berdi . Xususan , bu davrda shahar iqtisodiyoti negizini tashkil etgan hunarmandchilik sohasida ham katta yutuqlar qo’lga kiirtildi . Hunarmamdlar o’zlari tayyorlagan mahsulotlarning turlarini ko’paytirishgan , ularning sifatini yanada oshirishga muvaffaq bo’ldilar . Ayniqsaa , hunarmandchilik , kulolsozlik , metalsozlik , to’qimachilik , toshtaroshlik va zargarlik sohalari o’z tarqqiyotida yangi sifat bosqichiga ko’tarildilar . Shahar hunarmandlari tomonidan tayyorlangan mahsulotlar , faaqatgina ehtiyoj mollari bo’lmay , balki ularning malum qismi badiiy san’at namunasi bo’lgan . Buni bejirim qilib ishlangan va turli naqshlar bilan bezatilgan spool idishlar misolida ham , qurol – yarog’larda ham , zargarlik buyumlari misolida ham ko’rish mumkin .