I bob Musiqa va ma’naviy tarbiya I barkamol shaxs tarbiyasi va musiqa

 

 

 

 

 

 

 

---

 

1.3.     Amaliy mashg’ulotlarda 

zamonaviy texnologiyaning dolzarbligi 

 

Musiqa  darsi  o‘tishning  zamonaviy  pedagogik  usullariga  doir  ko‘plab 

qo‘llanmalar  mavjud,  bunday  uslublarni  ilg‘or  musiqa  muallimlarining  o‘zlari 

kashf qilganlar va ular yaxshi samara bermoqda. Xususan, ―mavzu qanday bayon 

qilganda  uning  necha  foizi  o‘quvchi  yodida  saqlanadi,  u  tomonidan 

o‘zlashtiriladi?‖  degan  tabiiy  savolga  javob  topish  maqsadida  o‘tkazilajak  tajriba 

yakuni ―anglash piramidasi‖ degan nomni oladi.  

Har  bir  qo‘shiqni  o‘rganilar  ekan  qo‘shiq  harakteridan  kelib  chiqib  unnig  ifoda 

vositalari ham shunga mos bo‘ladi. Shu bilan birga o‘quvchi qo‘shiqdagi alterasiya 

va  dinamik  belgilarini  o‘rganib,  shular  asosida  qo‘shiqning  mazmunini  ochib 

berishi va sof kuylashi lozim.  

Darsning  samaradorligiga  erishish,  kasb  mahoratini  to‘liq  bajarishda 

o‘qituvchi-pedagoglar  DTS  talablari  hamda  yangi  pedagogik  texnologiya  asosida 

istagan faoliyatlar orqali ko‘zlagan maqsadiga erishishi mumkin. Bizga ma‘lumki, 

musiqa  tarbiyasi  jamiyatimiz  taraqqiyotida  muhim  ahamiyat  kasb  etadi.  Unda 

o‘zbek  musiqa  madaniyati  va  xalq  musiqasining  nodir  namunalari  orqali  yosh 

avlodni  tarbiyalashdek  mas‘uliyatli  vazifa  amalga  oshiriladi.  Bugun  Shunday 

darslar  tashkil  etilsinki,  pedagog  faol  va  tashabbuskor  bo‘lsin,  uning  shogirdlari 

esa mustaqil va erkin fikrlay oladigan yoshlar bo‘lib yetishsinlar. 

Musiqa  o‘qitish  metodikasida  musiqa  savodxonligi  ahamiyatining  eng 

muhim omillardan biri hisoblanib uni yuzaga keltirish uchun, o‘quvchi- yoshlarga 

ta‘lim  berish  jarayonida  milliy  his-tuyg‘u  qoidalarini  o‘rgatib  va    kasbiy 

mahoratlarini keng yo‘lga qo‘yishi zarur. 

Hozirga  kelib  musiqa  darsi va  uni  zamon  talablari  asosida  tashkil  etishning 

fusunkor  ko‘lami  yanada  kengaydi,    uning  mavqei  tobora  yuksaldi,    jamiyatda 

tutgan  o‘rni    mustahkamlandi.  Endi  musiqa  go‘zal  Vatanimizda  katta  tarbiyaviy 

imkoniyatlarga  ega  bo‘lgan  mustaqil    sohadir.  O‘quv  tarbiya  jarayonida  musiqa 

---

 

yosh  avlodga  axloqiy  –estetik  tarbiya  berishning  asosi  bo‘lib  hisoblanadi,    ta‘lim 

jarayonining bir qadar jadallashuvi,  samaradorligi unga bog‘liqdir.  

       Xalqimiz  yaratgan  durdonalarning  biri  xisoblangan  musiqa  har  soxada,  

chunonchi,  ta‘lim tarbiyada,  mehnatda va ijtimoiy munosabatda ma‘lum darajada 

o‘z  ifodasini  topadi.  Murg‘ak  go‘dakdan  tortib  to  nuroniy  qariyalargacha,  

jismoniy  mehnat  soxiblaridan  to  aqliy  mehnat  axillarigacha  –  hamma  san‘at 

ne‘matlaridan baxramand  bo‘ladi,    ertangi kunning  yanada  porlok  bo‘lishi  uchun 

intiladi.  

Maktablar  faoliyatining  hozirgi  nazariyasi  va  amaliyotida  o‘quv  tarbiya 

jarayonining  yangi  yo‘llarini  amalga  oshirish  va  unu  olib  borishning  ko‘plab 

variantlari  mavjud.  Har  bir  mualliflik  hamda  amaliyotchi  pedagogik  jarayonga 

o‘zining  individual  ulushini  qo‘shadi.  Lekin  ko‘p  yangi  texnalogiyalar  o‘z 

maqsadlari,  mazmuni  qo‘llaniladigan  metodlari  va  vositalari  bo‘yisha  yetarlicha 

ko‘p o‘xshashliklarga ega bo‘lish shu umumiy belgilariga ko‘ra tavsif qilinadi: 

- 

qo‘llanish darajasiga ko‘ra; 

- 

falsafiy asos bo‘yicha; 

- 

asosiy rivojlantiryvchi omili bo‘yicha; 

- 

o‘zlashtirish konsepsiyasi bo‘yicha; 

- 

shaxsiy belgi sifatlariga ko‘ra yo‘nalganligi bo‘yicha; 

- 

mazmun xususiyatlari bo‘yicha; 

- 

boshqaruv turi bo‘yicha; 

- 

bolaga yondashuvi bo‘yicha; 

- 

yo‘qlanadigan metodlar bo‘yicha;  

- 

ta‘lim  oluvchilar  toifalari  bo‘yicha  yuqoridagi  yo‘nalishlar  bo‘yicha 

quyidagicha tavsiflash mumkin: 

- 

qo‘llanish darajasiga ko‘ra: umumpedagogik; 

- 

rivojlantiruvchi  omili  bo‘yicha  asosiy  e‘tibor  jamiyatning  faol 

ishtirokchilari bo‘lgan barkamol insonlarni tarbiyalashga shaxsning har tomonlama 

rivojlanishiga qaratiligan bo‘lishi; 

---

 

- 

o‘zlashtirish  konsepsiyasi  bo‘yicha,  assotsiativ  –  reflektor  bo‘lib, 

sugchestir (na‘muna, misol, o‘rnak, ibrat ko‘rsatish) ga tayangan holda; 

- 

shaxsiy  belgi  sifatlariga  ko‘ra  yo‘nalganligi  bo‘yicha;  axborot,  yangi 

shaxsning  bilim,  malaka,  ko‘nikmalarini  shakllantirish  va  mustahkamlashga 

yo‘naltirilgan; 

- 

mazmun  xususiyatlari  bo‘yicha:  dunyoviy,  texnokratik,  umumta‘lim 

mazmunida  bo‘lib,  ta‘lim  –  tarbiya  jarayonida  faoliyatni  tashkil  qilish  va  olib 

borishda didaktikaga markaziy o‘rin beriladi; 

- 

boshqaruv  turi  bo‘yicha:  an‘anaviy  mumtoz  (  klassik)  bo‘lib,  unga 

ta‘limning taxnika vositalari qo‘shilgan; 

- 

bolaga yondashuv bo‘yicha: avtoritar; 

- 

ko‘p qo‘llaniladigan metodlari bo‘yicha:tushintirish – ilyustrtsiyalash; 

- 

ta‘lim oluvchilar toifalari bo‘icha: ommaviy va boshqalar; 

 ―Musiqa  madaniyati  o‘quv  fani  umumiy  o‘rta  ta‘lim  maktablarida 

o‘qitiladigan  barcha  o‘quv  fanlari,  jumladan,  adabiyot,  tasviriy  san‘at,  jismoniy 

tarbiya,  mehnat  va  boshqa  fanlar  bilan  bog‘lanadi‖.  Barcha  o‘quv  fanlari  qatori 

musiqiy ta‘limida ham davlat ta‘lim standartlari ( DTS) joriy etilgan va unda milliy 

musiqiy  merosdan  to‘laqonli  foydalanish  imkoni  berilgan.  Bular  xalq  kuy  va 

qo‘shiqlari  amaliyoti  xonanda  va  sozandalarning  ijodiy  faoliyatlarida  maqom, 

shashmaqom, dostonlar va zamonaviy musiqa mavzularida o‘z aksini topgan. 

 Musiqa  san‘atining  bu  kabi  imkoniyatlari  yangi  avlodni  tarbiyalashda 

ularning barkamol shaxs bo‘lib yetishishlarida o‘ziga xos va takrorlanmas manba 

bo‘lib xizmat qiladi. 

       Musiqa  darsi  o‘tishning  zamonaviy  pedagogik  usullariga  doir  ko‘plab 

qo‘llanmalar  mavjud,    bunday  uslublarni  ilg‘or  musiqa  muallimlarining    o‘zlari 

kashf qilganlar va ular yaxshi samara bermoqda. Xususan, ―mavzu qanday bayon 

qilganda  uning  necha  foizi  o‘quvchi  yodida  saqlanadi,  u  tomonidan 

o‘zlashtiriladi?‖  degan tabiiy savolga javob topish maqsadida o‘tkazilajak tajriba  

yakuni  ―anglash piramidasi‖ degan  nomni  oladi.  

---

 

       Maktabda musiqa savodxonligini tarkib toptirishda har bir qo‘shiqni o‘rganilar 

ekan  qo‘shiq  harakteridan  kelib  chiqib  unnig  ifoda  vositalari  ham  shunga  mos 

bo‘ladi.  SHu  bilan  birga  o‘quvchi  qo‘shiqdagi  alterasiya  va  dinamik    belgilarini 

o‘rganib,  shular  asosida  qo‘shiqning  mazmunini  ochib  berishi  va  sof  kuylashi 

lozim.  

        Qo‘shiq  kuylash,  musiqiy  idrokini  kuchaytirish  o‘quvchining  psixologik  va 

fiziologik tuyg‘ulariga ta‘sir etadi, ijobiy faolligini ta‘minlaydi, tovush hosil qilish, 

artikulyasiya  va  nafas  organlarini  faollashtiradi.  Xotirasi,  nutqi,  diqqatini 

mustahkamlash bilan birga dunyoqarashini kengaytiradi. 

O‘zbekiston  Respublikasining    «Ta‘lim  to‘g‘risidagi  qonuni»  va  «Kadrlar 

tayyorlash  milliy  dasturi»  talablari  asosida  ta‘lim  tizimida    ruy  berayotgan 

uzgarishlar umumiy urta ta‘lim maktabalridagi boshqa o‘quv fanlari qatori musiqa 

fanining o‘qitilishini ham tubdan yangilashni talab etmoqda. 

Musiqa  madaniyati  o‘quv  fani  umumiy  o‘rta  ta‘lim  maktablarida 

o‘qitiladigan  barcha  o‘quv  fanlari,  jumladan,  adabiyot,  tasviriy  san‘at,  jismoniy 

tarbiya, mehnat va boshqa fanlar bilan bog‘lanadi.  

     Shunday  ekan,    pedagoglar  musiqani  ongli  faoliyat,    samarali  mehnatga 

samimiy  munosabatda  hamda  mo‘‘tadil  kayfiyat  garovi  bo‘la  oladi.  Musiqa 

kundalik  hayotimizga  qanchalik  singib  borsa,    hayotimiz  shunchalik  zavkli  va 

mazmunli  bo‘ladi.  Ayniqsa,    birinchi  sinf  o‘quvchilarini  ona  vatanga  muxabbat 

ruhida  tarbiyalashningmuhim  tarkibiy  qismi–estetik  tarbiya 

masalalarini 

muvoffaqiyatli xal qilishga katta ahamiyat berilmoqda. 

 Musiqa darsi estetik tarbiyaning eng asosiy qismlaridan bo‘lib,  u bolalarni 

musiqaga  yaqinlashtirish  ,    musiqa  san‘ati  asarlarini  tushunishga  va  ijro  etishga  

o‘rgatish ishlarini  ularning kichik yoshidan boshlashni taqozo qiladi. 

Musiqa  darsining  ichki  tuzilishi  musiqa  tarixi,  nazariyasi  va  ijrochiligiga 

doir  turli  namunalardan  –  vokal-xor  mashg‘ulotlari,  musiqa  savodi,  musiqa 

tinglash,  musiqa  tahlili  va  adabiyoti,  bolalar  cholg‘u  asboblarida  chalish,  ritmik 

harakatlar  bajarish  elementlaridan  iborat.  Shuniing  uchun  u  aralash  dars  tipiga 

kiradi.  

---

 

Yana  musiqa  boshqa  san‘at  turlaridan  o‘zining  ifoda  vositalari,  ya‘ni  «tili» 

bilan farq qiladi. Musiqa musiqiy tovushlarda vujudga kelgan ohanglar vositasida 

ifodalanadi, musiqani faqat tinglabgina idrok etiladi.  

Musiqa  madaniyati  darslarida  Vatan  xaqidagi  an‘anaviy  qo‘shiqlarni 

o‘rgatish jarayonida  o‘qituvchi-murabbiylarning o‘zlari ham Vatanni yuraklariga 

jo  aylab,  so‘ngra  o‘quvchilarga  kerakli  tushuncha  va  ko‘nikmalarni  berishlari 

lozim.  

O‘zbek  xalq  milliy  qo‘shiqchilik  san‘atini  yuksalishida  mustaqillikdan  so‘ng 

yaratilgan  qo‘shiqlarning  tarbiyaviy  ahamiyati  juda  kattadir.  Mamlakatimiz 

mustaqilikka  erishgach  yuqori  malakali,  zamonaviy  tafakkur  tarziga  ega  bo‘lgan 

bilimli mutaxassis kadrlarni tayyorlash borasida namunali ishlar amalga oshirildi.  

Musiqa  savodxonligini  rivojlantirishda  bolaning  iqtidori  ham  muhim 

sanaladi,  buning  barobarida    bolaning  bilimi  oshadi,  vokal-xor  malakalari 

rivojlanadi, axloqiy estetik fazilatlari hamda mehnatga munosabati shakllantiriladi. 

 Musikiy  faoliyat  turlari  o‘zaro  bir-biri  bilan  bog‘langan  bo‘lishi,  biridan 

keyin ikkinchisiga o‘tishi kerak. 

Dars  o‘kitish  tamoyillariga  muvofiq  bo‘ladi.  U  tarbiyaviy  ta‘sir  o‘tkazadi. 

Ilmiy tushunish uchun qulay hisoblanadi.  .Musiqa darsi mazmuni o‘quv dasturiga 

muvofiq bo‘lib, u boshqa darslar sistemasidagi bo‘g‘inlarni qamrab oladi. 

Musiqali  harakatlar,  cholg‘uchilik  va  ijodkorlik  faoliyatlarni  amalga 

oshirishda  o‘yin  metodlaridan  keng  foydalanish  tavsiya  etiladi.  Zotan,  ushbu 

faoliyatlarko‘proq o‘yin  xususiyatlari  bilan  bog‘liq.  Dasturda tinglash va kuylash 

uchun  asarlar  talab  darajasidan  ortiq    berilgan.  Bu  o‘qituvchiga  asarlarni  sinf 

imkoniyatlari  va  o‘quv  yilining  muhim  sanalariga  muvofiq  tarzda  tanlab  o‘qitish 

imkoniyatini beradi. 

Unda  chorak  mavzulariga  moslab  asarlarni  deyarli  ikki  xissa  mikdorda 

tanlash  va  lozim  bo‘lganda  dasturdan  tashkari  asarlardan  ham  foydalanish 

mumkin. 

Nota savodi, cholg‘uchilik, raqs harakatlari Shuniingdek, musiqa ijodkorligi 

faoliyati  mazmunida  tavsif  etilgan  asarlar  ham  shartli  ravishda  berilgan.  Dars 

---

 

sharoitiga  qarab  ularni  almashtirish  mumkin.  Bu  esa  darslarni  rejalashtirishda  va 

darslarga  tayyorgarlik  ko‘rishda  ijodiy  yondoshishni  taqazo  etadi.  Bunda  shu 

narsaga  e‘tiborni  kuchaytirish  lozimki,  garchi  dasturda  asarlar  va  mashg‘ulotlar 

mazmuni  har  bir  faoliyat  turiga  doir  alohida  –  alohida  ko‘rsatilgan  bo‘lsa-da, 

darslarni  rejalashtirishda  va  ularni  o‘tishda  dars  mazmunidan  kelib  chiqishi  va 

uning  mohiyatini  ochib  berishi  lozim  bo‘ladi.  SHunday  qilib,  darsda  musiqa 

faoliyatlari mantiqan birlashib, mazmunan bir butunlikni tashkil qiladi.          

O‘zbekiston  Respublikasining    «ta‘lim  to‘grisidagi  konuni»  va  «Kadrlar 

tayyorlash  milliy  dasturi»  talablari  asosida  ta‘lim  tizimida    ruy  berayotgan 

uzgarishlar umumiy urta ta‘lim maktabalridagi boshqa o‘quv fanlari qatori musiqa 

fanining o‘qitilishini ham tubdan yangilashni talab etmoqda. 

Musiqa madaniyati o‘quv fani o‘quvchilarning ma‘naviy, badiiy va axloqiy 

madaniyatini  shakllantirishga  milliy  g‘urur  va  vatanparvarlik  tarbiyasini  amalga 

oshirishga ijobiy  maxorat va badiiy didni ustirishga, fikr doirasini kengaytirishga, 

mustaqil  llik va tashabbuskorlikni tarbiyalashga xizmat qiladi. Musiqa madaniyati 

o‘quv  fani  umumiy  o‘rta  ta‘lim  maktablarida  o‘qitiladigan  barcha  o‘quv 

predmetlari,  jumladan,  adabiyot,  tasviriy  san‘at,  jismoniy  tarbiya,  mehnat  va 

boshqa fanlar bilan bog‘lanadi. 

Barcha  o‘quv  fanlari  qatori  musiqiy  ta‘limda  ham  davlat  ta‘lim 

standartlarining joriy etilishi milliy musiqiy merosimizdan  to‘laqonli foydalanish 

imkonini  beradi.  Bular  ommaviy  xalq  kuy  va  qo‘shiqlarida,  xonanda  va 

sozandalarning  ijodiy  faoliyatlarida,  maqom,  shashmaqom,  doston  va  bugungi 

zamonaviy  musiqiy  faoliyatda  o‘z  aksini  topadi.  Musiqa  san‘tining  bu  kabi 

imkoniyatlari  yangi  avlodni  tarbiyalashda,  ularni  barkamol  bo‘lib  yetishishlarida 

o‘ziga xos va takrorlanmas manbaa bo‘lib xizmat qiladi. Azaldan SHarq, jumladan, 

o‘zbek  musiqa  ta‘lim  tarbiyasi,  pedagogikasi  va  uning  mukammal  uslubiyotlari 

ustoz – shogird an‘analari misolida takomillashib borgan.        

Davlat  ta‘lim  standartlari  ommaviy  xalq  musiqa  pedagogikasi  professional 

musiqa  ijodkorlari,  musiqa  ijrochilari,  katta  ashulachilar,  makomchilar, 

dostonchilik asarlarining elementar asoslarini me‘yorlashtiradi. 

---

 

Musiqa  savodi  darsining  mustaqil  faoliyati  sifatida  emas,  balki  barcha 

faoliyatlari  turlari  bilan  bog‘lab  tahlil  qilinishi  va  uni  ongli  idrok  etilishi  lozim. 

Musiqa  savodi  notalar  haqida  ma‘lumot  emas,  balki  notagacha  bo‘lgan  davr, 

musiqa  janrlari,  shakllari,  milliy  musiqa  asboblari  bilan  tanishtirish,  ijrochi, 

tinglovchi,  kompozitor  va  bastakorlar  haqida  va  nihoyat  musiqa  ifodalari  kuy, 

temp, registr, dinamika va boshqalar bilan tanishtirishni o‘z ichiga oladi. 

Musiqa  savodi  barcha  faoliyatlarni  nazariy  birlashtiruvchi  faoliyat  sifatida 

muhimdir.  Darsda  qaysi  faoliyat  mashg‘uloti  qo‘llanilmasin,  uning  amaliyotida 

foydalanilayotgan asar o‘rganiladi va uning xususiyatlari (janri, tuzilishi, ijrochilari 

va  xokozo)  xakida  yangi  tushunchalar  xosil  bo‘ladi.  SHu  bois,  musiqa  savodi 

fakatgina nota savodi uslublaridan iborat bo‘libgina kolmay, balki o‘quvchilarning 

umumiy musiqaviy bilim doirasini tarkib topdiruvchi, umumiy bilim-tushunchalar 

majmuasini  ya‘ni  musiqa  shakllari,  janrlari,  xalq,  bastakorlik  musiqasi,  ularning 

farqlari  milliy  musiqaning  mahalliy  uslublari,  mumtoz      musiqa,  nota  savodi  va 

boshqalarni singdirib borishdan iborat.