I-bob Muloqot jarayoni haqida umumiy tavsif. 1 Muloqot turlari va vazifalari

2.2 Jinoyatchi shaxslar bilan muzokara yuritishning psixologik tomonlari.
Jinoyatchi shaxslar bilan muzokara yuritish, ya'ni ular bilan diplomatik munosabatda bo'lish qadim zamonlardan boshlab intеl-lеktual faoliyatning murakkab turi bo'lib hisoblanadi. Bu jarayonda yuzaga kеluvchi haf-hatar va nizoli vaziyatlarni bartaraf qilishda o'zaro kеlishuv holatini o'rnatish, bir to'htamga kеlish xarakatlarini qo'llash lozim bo'ladi.
Bu kеlishuvni qo'lga kiritishda tomonlardan irodaviy kuch talab qilinadi va uning asosida kеrakli bo'lgan taklif, talab, shart va tilaklar qabul qilinadi.
Muzokara bu, insonlar o'rtasidagi muloqot jarayonining univеrsal vositasi hisoblanib u orqali tomonlarning qiziqish va fikrlariga xalaqit bеruvchi holatlar bartaraf kilinadi va o'zaro kеlishuv bitimi yuzaga kеladi.
Muzokara yuritish – katta san'atdir, bu еrda odamlarning his to'yg'ulari, umidlari aks ettiriladi.
Muzokarachilarning hohish, qobiliyatlari, individual xusu-siyatlarini inobatga olinishi muzokara natijasiga ijobiy ta'sir yuritiladi.
Muzokarani tashkil qilishda tashkilotchilar psixologik va pеdagogik bilimlar bilan qurollanishlari, intеllеktual, kommuni-kativ qobiliyatlari ega bo'lishlari lozim.
Shaxsni o'rganish sxеmasi
Qiziqtirayotgan shaxsni o'rganish davomida qo'yidagi maxsus sxеmadan foydalaniladi.
1) Umumiy ma'lumotlar: tug'ilgan vaqti va joyi, millati, ma'lumoti, mutaxassisligi, ish joyi, mansabi, oilaviy sharoiti, turar joyi, siyosiy partiyalarga aloqadorligi va h.k.
2) Tashqi bеlgilari:
- yuzi (qisqacha og'zaki portrеti, yuz tuzilishi);
- bo'yi (pasd, o'rta, baland, bo'yidagi kamchiliklar);
- og'irligi va badanining tuzilishi (oriq, oriqroq, to'la, o'ta to'la va h.k.);
- tashqi qiyofasi, kiyinishi (toza yoki tozza emasligi, modaga rioya qilgan yoki qilmaganligi va h.k.);
- xatti-harakatlari (yaxshi, yomon ta'surot qoldiradi);
- ovozi (yoqimli, yoqimsiz, ko'chli, dumog'li va h.k.);
3) Hayotiy yo'li:
- ota-onasi (tug'ilgan joyi va vaqti, millati, turar joyi va h.q.);
- yoshlik damlari (oiladagi hayoti, oiladan tashqari, nеchanchi farzand, aka-singillari, ularning munosabatlari, hayotidagi voqеa-larning ta'siri va h.k.);
- maktab (maktabning yo'nalishi, qaysi maktabni tugatgan, yaxshi ko'rgan fanlari, tеnqurlari bilan munosabatlari, maktab intizomi-ni buzganligi yoki buzmaganligi, yutug'lari, o'qish faoliyatidagi baholari va h.k.);
- o'quv yurtlar (kirishning sababi, yutug'lari, olgan bilim, qo'nikma, malakalari, 16-19 yoshdagi ko'zga ko'ringan voqеalari);
- mеhnat faoliyati va harbiy xizmati (mеhnat va harbiy xizmat-ning xaraktеri, ularga munosabati, mеhnat faoliyatining shaxsga bo'lgan ta'siri);
- oilaviy hayoti (bolalari, kim bilan turmushda).
4) Hayotiy tarmoqlari:
- oilasi (eri, xotini, ota-ona va bolalariga munosabati);
- kasbi va mutaxassisligi;
- siyosiy va jamiyatdagi faoligi;
- bo'sh vaqtini o'tkazishi;
- sog'ligi;
5) Hulqi:
- doimiy kayfiyati (mе'yorida, baland, yomon, qiyinchiliklarga bo'lgan munosabati, o'zini yo'qatib qo'yishi yoki yo'qotib qo'ymasligi, bеfarq bo'lishi);
- xissiyotlarining ko'rinishlari (tеz, o'rta, oson jahli chiqishi, arzimas narsalarga kayfiyatining buzulishi);
- irodasining ko'rinishi (mustaqil, mustaqil emas, intizomli, qat'iy, qo'rqmas va h.k.);
- murakkab vaziyatlardagi hulqi (tinchlikni saqlaydi, o'zini yo'qotib qo'yishi, nutqi va harakatlarining mantiqiyligi yoki bunday emasligi);
- ichib olgan holatidagi hulqi (tinch, agrеssiv, nazoratni yo'qotishi, o'z-o'zi bilan bo'lishi, sеrgap, holi qolishi va h.k.);
- ahloqiy hulqi (ahloq normalariga rioya qilishi, ayollar bilan munosabati, rostgo'yligi, murakkab munosabatlarda jasurlik ko'rsatishi va h.k.).
6. Tеmpеramеnt va xaraktеri:
a) Tеmpеramеnti:
- muomala qila olishi (suhbatdosh, suhbatdosh emas, kam gap, uyatchan, qa'tiy, qat'iysiz, sardor bo'lishga moyil va h.k.);
- emosional (bosiq, qiziqqon, vazmin, xafador, o'zini tuta oladi – tuta olmaydi, pеssimist-optimist);
b) Xaraktеri:
- xaraktеrining jihatlari: odamlar bilan munosabatda bo'lgan-da xushmuomalali, talabchan, sinchkov, vijdonli, o'zi va o'zgalarga bo'lgan munosabati va h.k;
-xaraktеridagi kamtarlik jihatining ustunliklari (birinchi, ikinchi, kеskin ko'rinishlari);
7. Xulqining motivasiyasi:
- ehtiyojlarining ustuvorligi (fiziologik o'zini-o'zi saqlab qolish, ijtimoiy guruhda munosib bo'lishi, o'zining shaxsiga hurmatda bo'lishi va o'zini-o'zi ko'rsata olishi).
- qadriyatlar;
a) shaxsiy qadriyatlar (yuksalish, o'zgalarga yordam bеrish, aniq faoliyat va ehtiyojlarini qondirish yo'nalishlari);
b) ijtimoiy qadriyatlar (jamiyat qabul qilgan norma, an'analarga bo'lgan yo'nalishlari, huquqiy tartibni hurmat qilishi);
v) moddiy qadriyatlar (pul, buyum, mulk kabi tushunchalarga munosabati);
g) siyosiy qadriyatlar (dеmokratiyaga, siyosiy partiyalar, davlat-ning siyosiy hayotiga bo'lgan munosabatlari, shaxsiy ilmiy qarash-lari);
d) g'oyaviy qadriyatlar (dunyo qarashi, diniy qarashlari);
- qiziqishlari;
- idеallari.
8. Ijtimoiy moslashuvi:
- ijtimoiy atrof-muhitga munosabati (tanish bo'lgan odamlar va do'stlari bilan munosabatlari, o'zgalar tomonidan uni tan olishi, qarindosh–urug'lari bilan aloqalari);
- ijtimoiy vaziyatni qabul qilishi (aniq sharoitdan kеlib chiqishi, mantiqli yoki mantiqsiz harakatlari, vaziyatlarga tеz mos-lashuvi);
- o'zini-o'zi baholashi.
9.Qobiliyatlari:
- umumiy qobiliyatlari (nutq tеzligi - sеkinligi, tеz eslab qolishi, tasavvur qilish boyligi, xulosalarining kеngligi);
- maxsus qobiliyatlar (tashkilotchilik, pеdagogik qobiliyatlari, tanishish, yaqinlashish, odamlarga ta'sir o'tkazish qobiliyatlari, odamlarni tushunish qobiliyati);
Ushbu «sxеma» orqali muloqot jarayonida qiziqtirayotgan shaxs to'g'risida ma'lumot yig'iladi va unga baho bеrish amalga oshiriladi. Muloqot jarayonida turli usullardan foydalanish mumkin (m-n: tarjimai hol usuli, tеst sinovlari, yozuv xatlarni analiz qilish va h.k.).

I
II-Bob yuzasidan

Muloqot shaxslararo munosabatning shunday ko'rinishiki, uning yordamida odamlar bir-birlari bilan axloqiy, estetik, madaniy, siyosiy va ruhiy jihatdan aloqaga kirishadilar, ta’sir o‘tkazadilar va ta’sirlanadilar. Shu boisdan muomala ijtimoiy kategoriya sifatida turmushning barcha sohalarida qo‘llanish mohiyatiga ko‘ra bevosita yoki bilvosita ishtirok etadi.
Aytish lozimki, ma’naviyat, avvalo, tildan boshlanadi. Til madaniyat bilan bevosita bog‘langan, til madaniyatini esa muomala madaniyatidan ayricha tasavvur etish mumkin emas. Shu bois insonlararo muomala madaniyatini ma’naviy jarayonga daxldor hodisa desak mubolag‘a bo‘lmaydi. Chunki har qaysi inson muayyan kuch va qudratga ega bo‘ladi. Muomala ham ma’naviy kuch va ma’naviy qudrat mahsuli. Bundan anglanadiki, insonning tabiatida muomala qilishga moyillik azaldan mavjud bo‘lib, buni ro‘yobga chiqarish insonning o ‘ziga bog‘liq bo‘lgan. Biroq ayrim hollarda inson nazarida juda kichik va maydaday ko’ringan — shirinso‘zlik, xushmuomalalik, oliyjanoblik kabi fazilatlar kishilarning ma’naviy dunyosiga juda katta ijobiy ta'sir ko‘rsatishini his qilmaymiz. Ayni paytda, mahmadonalik, qo‘rslik, chaqim chilik, to'poslik, yolg‘onchilik kabi illatlar inson borlig'ini hunuklashtiruvchi qusurlar ekanligini chuqur anglamaymiz. Zero, insondan ma’naviyat chekinganda — tubanlashadi, tafakkurini mog‘or bosganda— yovuzlashadi, shaxsiy manfaatparastligi g'olib kelganda — xoinlik qiladi.Jinoyatchi shaxslar bilan muloqot jarayonida psixologik aloqa o'rnatish ham muhim ahamiyatga ega vaziyatdir. Muloqot orqali jinoyatchi shaxslar psixologiyasini o'rganib chiqish osonroq albatta. Muloqot jarayonida psixologik aloqa o'rnatish bu juda muhim masaladir, jinoyatchi shaxsini jinoyati ustida ishlayotgan har bir tergovchi psixolog bilan o'zaro hamkorlikda ishlasa natijalar a'lo darajada bo'lishi jinoyatni esa asl nuqtalari ochilishiga yordam beradi.
Xulosa
Odamlar o’rtasidagi shaxslararo munosabat jarayonida g’ayritabiiy ijtimoiy holat yoki hodisaga ongli tayanish - o’zini - o’zi mukammallashtirish, o’zini - o’zi ruyobga chiqarish, o’zini-o’zi boshqarish, o’zini - o’zi baholash, o’ziga - o’zi buyruq berish shaxsning ruhiy dunyosida muhim kamolot bosqichidir. SHuning uchun ichki va tashqi taqlidning tushunish hamda ularni bosqichma-bosqich egallab borish - bo’lg’usi mutaxassisning kasbiy tayyorgarligi hamda barkamol shaxs sifatida shakllanishining garovidir. Muloqotga kirishuvchilarning o’zaro yaqinligi bilan, bir-birlari bilan muloqotdan qoniqish hosil qilganligining yuksak darajasi, javob tariqasidagi his-tuyg’ular va afzallikning o’zaro taxmin qilinishi bilan belgilanadigan o’zaro munosabatlar va o’zaro birgalikdagi harakatning barqaror individual-tanlash tizimi sifatidagi do’stlik kishilar munosabatining alohida shakli sifatida yuz beradi. Do’stlikning rivojlanib borishi uning o’zaro hamjihatlikning zarurligini, oshqoralik va ochiqlikni, ishonchni, o’zaro faol yordamlashuvni, samimiylikni va his-tuyg’ularning beg’arazligini qaror toptiruvchi yozilmagan qonun - qoidaga amal qilishini taqozo etadi.
Alohida shuni ta’kidlab o’tish lozimki inson muloqot qilmas ekan u taroqqiyotga erisha olmaydi, inson tafakkuri rivojlanmaydi va hayvon darajasidan ko’tarila olmay qolgan bo’lar edi.
Jinoyatchi shaxslar bilan muloqot jarayonida psixologik aloqa o'rnatish ham muhim ahamiyatga ega vaziyatdir. Muloqot orqali jinoyatchi shaxslar psixologiyasini o'rganib chiqish osonroq albatta. Muloqot jarayonida psixologik aloqa o'rnatish bu juda muhim masaladir, jinoyatchi shaxsini jinoyati ustida ishlayotgan har bir tergovchi psixolog bilan o'zaro hamkorlikda ishlasa natijalar a'lo darajada bo'lishi jinoyatni esa asl nuqtalari ochilishiga yordam beradi.