I bob. Modellashtirish usullari iqtisodiyotda modellashtirish

Matematik modellashtirishning asosiy bosqichlari
Har qanday ob’ektni matematik modellashtirish bir necha bosqichlar asosida olib boriladi. Bu bosqichlar quyidagilardan iborat:
Birinchi bosqich: Ob’ekt xossa va xususiyatlarin o’rganish. Bu bosqichda qaralayotgan ob’ektning mexanik, biologik, geometrik, ekologik va boshqa xususiyatlari hamda ular orasidagi bog’lanishlar batafsil o’rganiladi. Ob’ekt xossa va xususiyatlariga har xil omillarning ta’sir darajasi aniqlanadi.
Ikkinchi bosqich: Ob’ekt matematik modelini qurish. Ob’ektning matematik modelini qurishda shu ob’ektning asosiy xossa va xususiyatlari matematik munosabatlar yordamida ifodalanadi.
Uchinchi bosqich: Matematik modelni yechish algoritmini tanlash yoki ishlab chiqish. Masalaning yechish algoritmini tanlash – bu mavjud yechish algoritmlari orasidan eng qulayini tanlashdir.
To’rtinchi bosqich: Тanlangan yoki ishlab chiqilgan algoritm asosida kompyuter modelini dasturini tuzish. Dastur tuzish bosqichida tanlangan yoki ishlab chiqilgan algoritm biror algoritm til orqali ifodalanadi. Masalani yechish uchun algoritmik til tanlanayotganda uning soddaligiga hamda imkoniyatlari darajasiga e’tibor berishga to’g’ri keladi.
Beshinchi bosqich: Ob’ektning birlamchi boshlang’ich qiymatlarini dasturga kiritish orqali natijalar olish hamda ularni tahlil qilish. Qaralayotgan ob’ektning boshlang’ich xossa va xususiyatlarini ifodalovchi birlamchi sonli qiymatlar, tuzilgan dasturga kiritilib natijalar olinadi hamda u atroflicha tahlil qilinib, har xil xulosalar qilinadi.

1.2 MODELLAR TURLARI

Iqtisodiyotda ishlatiladigan modellami modellashtirayotgan ob'yektga xos xususiyatlari, modellashtirish maqsadi va modellashtirish vositasi kabi belgilarga qarab quyidagi sinflarga: mikro va makroiqtisodiy, nazariy va amaliy, optimal va muvozanat, -statik va dinamik modellarga ajratish mumkin.
Makroiqtisodiy modellar iqtisodiyotni bir butun deb qarab,umumlashtirilgan moddiy va moliyaviy ko'rsatkichlarni: yalpi milliy niahsulot, iste’mol, investitsiya, ish bilan bandlik, foiz stavkalari, pulning miqdori va boshqalami o'zaro bog’lagan holda tasvirlaydi. Mikroiqtisodiy modellar iqtisodiyotnig tuzilmali va funksional tashkil etuvchilarining o'zaro ta’sirini ifodalaydi.
Mikroiqtisodiy modellashtirish iqtisodiy -matematik nazariyaning asosiy qismini tashkil qiladi.
Nazariy modellar formal shart-sharoitlarda deduksiya xulosalari yordamida iqtisodiyotning umumiy xossalarini va unga xos bo’lgan elementlarni o ‘rganishga imkon byeradi.
Amaliy modellar aniq iqtisodiy ob’yektning amal qiluvchi parametrlarini baholashga va amaliy qarorlar qabul qilish uchun tavsiyalarni ifodalashga imkon byeradi. Amaliy modellarga, birinchi navbatda, iqtisodiy o‘zgaruvchilarning sonli qiymatlari bilan ish ko’radigan va mavjud kuzatishlar asosida statistik mazmunli baholashga yordam bemvchi ekonometrik modellar kiradi.
Bozor iqtisodini modellashtirishda muvozanat modellari asosiy o'rinni egallaydi. Ular iqtisodiyotning uni mavjud holatidan chiqarishga intiluvchi barcha natija beruvchi kuchlar nolga teng bo’lgan holatini ifodalaydi. Bozorsiz iqtisodiyotda bitta parametr bo‘yicha muvozanatsizlik (misol, taqchillik) boshqa faktorlar orqali («qora» bozor, navbatda turishlar va h. k.) orqali kompensatsiyalanadi. Muvozanat modellari aniq ifodalanadigan modellardir. Uzoq vaqtlar modellashtirishga optimallashtirishga asoslangan normativ yondoshish ustunlik qilib keldi. Bozor iqtisodi nazariyasida optimallashtirish, asosan, mikrodarajada (iste’molchi foydaliligi yoki firmaning foydasini maksimallashtirish) qo‘llaniladi.
Statik modellarda iqtisodiy ob’yektning holati aniq bir vaqt yoki biror bir davr uchun ifodalanadi.
Dinamik modellar o‘zgaruvchilaming vaqt bo'yicha bog‘lanishini o‘z ichiga oladi. Statik modellarda, odatda, bir qator miqdorlarning qiymatlari belgilangan bo‘lib, ular dinamik o‘zgaruvchilar hisoblanadi: ularga misol qilib, kapital resurslar, baho va hokazolami olish mumkin. Dinamik model statik qatorning oddiy yig‘indisidan iborat bo’lmasdan, balki iqtisodiyotdagi kechayotgan jarayonlarni aniqlovchi kuchlami va ularning o‘zaro ta’sirini tasvirlaydi.
Determinlashgan modellar model o'zgaruvchilari orasidagi qat’iy funksional bog'lanishni taxmin qiladi. Stoxastik modellar izlanayotgan ko'rsatkichga tasodifiy ta’sirni mavjud deb faraz qiladi va ulami tasvirlashga ehtimollar nazariyasi va matematik statistika vositalarini qo‘llaydi.