I bob minimal narxlar

Asosiy tayanch tushunchalar:
Narx – rеal bozor iqtisodiyoti sharoitida tovar va xizmatlarning ijtimoiy qiymati va ijtimoiy nafliligining puldagi ifodasi.
Bozor narxi – bir tomondan, tovarlarning sotilishi ta’minlovchi, boshqa tomondan, bozorda tovarlar taqchilligini yuzaga kеltirmaydigan muvozanatlashgan narx.
Joriy narx – yil davomidagi ishlab chiqarish natijalari hisoblashda qo’llaniluvchi amaldagi narx.
Qiyosiy narx – ishlab chiqarishning natijalari ma’lum yil (bazis yil) asosida hisoblanuvchi va boshqa yillar bilan taqqoslanuvchi narx.
Narx tizimi – iqtisodiyotda amal qilib turgan barcha narx turlari.
Ulgurji narx – ishlab chiqaruvchilar tomonidan katta partiyadagi tovarlar bir yo’la ko’tarasiga sotilganda qo’llaniladigan narx.
Shartnoma narx – sotuvchi va xaridorning roziligi bilan bеlgilanadigan, ular tomonidan tuzilgan shartnomada qayd qilingan narx.
Chakana narx – tovarlar bеvosita istе’molchilarga sotiladigan narx.
Chеgaralangan narx – davlat tomonidan yuqori va quyi chеgaralari bеlgilanib, shu doirada o’zgarishi mumkin bo’lgan narx.
Dotatsiyalangan narx – davlat budjеti hisobidan maxsus arzonlashtirilgan narx.
Dеmping narx – bozorda o’z mavqеini mustahkamlash va raqiblarini siqib chiqarish uchun firmalar tomonidan foydalaniladigan maxsus narx.
Nufuzli narx – sotish hajmini o’zgartirmasdan, yuqori foyda olishga erishish uchun firmalar tomonidan foydalaniladigan narx.
2.3 Narx aholining kam daromad oluvchi ayrim qatlamlarini ijtimoiy himoya qilish vazifasini ham bajaradi.
Narxning bu vazifasi tovar (xizmat)lar ijtimoiy dotatsiyalangan narxlar bo‘yicha sotilganda bajariladi. Bunda ular davlat budjeti va turli xayriya mablag‘lari hisobiga moliyaviy ta’minlanadi. Bozor iqtisodiyotiga o‘tish bosqichida ijtimoiy himoya vazifasini o‘tovchi narxlar, aholining keng qatlamlarini hayotiy zarur iste’molchilik tovarlari bilan minimal darajada ta’minlash maqsadida ham qo‘llaniladi. Masalan, bizning respub- likamizda 1991-yildan 1995-yilgacha un va un mahsulotlari, qand-shakar, go‘sht, o‘simlik moyi, choy, sovun kabi mahsu- lotlar dotatsiyalangan narxlarda, cheklangan miqdorda sotildi. Ulaming dotatsiyalangan va haqiqiy narxlari o‘rtasidagi farq budjet mablag‘lari hisobiga qoplab borildi. Shunday qilib, narx bozor munosabatlarining vositasi sifatida bir-biri bilan uzviy bog'langan muhim vazifalami bajaradi.Bozor iqtisodiyoti sharoitida narxni davlat tomonidan tartibga solish markazlashgan-rejali iqtisodiyotdagidan farqli o‘laroq keng qamrovli xarakter kasb etmaydi. Shu o'rinda bozor iqtisodiyoti mamlakatlarida narx shakllanishi stixiyali yuz beradi deb hisoblash noto‘g‘ri boladi. Bu mamlakatlarda narx har doim davlatning e’tiborida bolib, davlat tomonidan tartibga solib turiladi.Xususan, jamiyatning ijtimoiy hayoti bilan bogliq narxlar davlatning diqqat markazida boladi. Davlatning narx orqali tartibga solishi - bu davlatning iqtisodiyotga ta’sir etishining asosiy ko‘rinishlaridan biri hisoblanadi.Narxni davlat tomonidan tartibga solishdan maqsad:takror ishlab chiqarishning zaruriy mutanosibligiga erishish;inflatsiya sur’atini pasaytirish;narx o'sishi va ish haqlari o'rtasidagi mutanosiblikni ta’minlash;davlat korxonalarini subsidiyalash;davlat budjetiga zarur resurslami jalb etish. Davlat narx shakllanishiga bevosita va bilvosita ta’sir etadi. Narxni tartibga solishning to£g‘ri va egri usullari farqlanadi. Ularning bo‘linishi quyidagicha: narxni to‘g‘ridan to‘g‘ri tartibga solish usuliga quyidagilar taalluqli:narxni ma’muriy o'rnatilish;narxni muzlatilishi;narxni yuqori darajasini o‘matish;samaradorlik darajasini reglamentlash; davlat xarajatlarini tartibga solish;amortizatsiya me’yorini o'rnatish va b.
Davlat spirtli mahsulotlarga monopol «aksiz» narxlarini va transport tariflariga, xizmatlarga, aloqaga boshqa qator tovarlarga narxlarni, bojxona tariflarini belgilaydi. Davlatning narxga ta’sir etish shakllaridan biri — bu davlatning ishlab chiqarish xarajatlariga va u orqali narxga ta’sir etishidir. Bunga tezlashtirilgan amortizatsiya xarajatlari usulini misol qilib keltirish mumkin.
Davlat narx shakllanishiga, ishlab chiqaruvchiga yoki xaridorga davlat tomonidan maxsus qo‘shimcha to‘lab berish yo‘li bilan narxlarni pasaytirishi nazarda tutiluvchi narx subsidiyasi orqali ham ta’sir ko‘rsatadi.
Narxni tartibga solishda davlatning qat’iy o‘matgan narxlari, davlat tomonidan buyurtma qilingan ishlab chiqaruvchilar mahsulotiga narxlar muhim o‘rinni egallaydi. Qishloq xo‘jaligi mahsulotlari ishlab chiqarishni narx, dotatsiya va subsidiya orqali tartibga solishda davlatning roli juda yuqoridir.Davlat narx darajasi va narx barqarorligi mutanosibligini qo‘llab-quvvatlaydi. Barcha rivojlangan mamlakatlarda bozor tebranishini yumshatish maqsadida davlat tomonidan anchagina resurslar agrar sohaga yo'naltiriladi.Narxlar, qo‘shimcha to‘lovlar orqah mahsulot ishlab chiqaruvchilami kengaytirilgan takror ishlab chiqarishlarini amaiga oshirishlari darajasida davlat fermerlik narxlarini qo‘llab-quvvatlaydi. Shu yo‘l bilan qishloq xo‘jaligi mahsulotlari ishlab chiqarish tarkibi va hajmi tartibga solinadi.Barcha g‘arb mamlakatlarida narxlarni davlat tomonidan tartibga solish tizimi juda ham bir-biriga yaqin. Bu qishloq xo‘jaligi mahsulotlarining alohida turlariga narxlarni tebranishining yuqori va quyi chegaralarini o‘rnatish hisoblanadi.Yevropa hamkorlik mamlakatlarida umumiy qishloq xo‘jaligi siyosati yuritiladi. Bu siyosatning dastagi bo‘lib, ichki va import narxlari o‘rtasidagi farqlami qoplovchi bojxona bojlari va kompensatsion to‘lovlar shuningdek, qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini eksport qiluvchilarga mahsulotlarini Yevropadan jahon bozorlariga nisbatan past narxlarda olib chiqish imkoniyatini beruvchi kompensatsion to‘lovlar hisoblanadi. Bunday tizim nafaqat Yevropa qishloq xo‘jaligi salohiyatini saqlab qolish, qishloq xo‘jaligida ilmiy-texnika inqilobini amalga oshirish, balki, G‘arbiy Yevropani yirik mahsulot eksportchisiga aylantirish imkonini beradi. Yevropa hamkorlik mamlakatlarida qishloq xo‘jaligi va qora metallurgiya sohasida(narxlami 15 % gacha qamrab oladi) narxlami milliy tartibga solish xususiyatlari mavjud.
Qishloq xo'jaligi mahsulotlari narxlari bo‘yicha qaromi Yevropa hamkorligining vazirlar Kengashi qabul qiladi, biroq qora metallurgiya mahsulotlari narxlari esa bazis narxlari orqali o‘matiladi.
Tovar va xizmatlami sifatiga bog'liq bo‘lmagan holda narxning oshishi bevosita inflatsiyani yuzaga keltiradi. Inflatsiya pul birligini qadrsizlantiradi va xarid qobiliyatini pasaytiradi. Ishlab chiqarishdagi nomutanosiblik, avvalo, pul massa- sining tovar va xizmatlar massasiga mutanosib emasligi inflatsiyani keltirib chiqaruvchi sabab hisoblanadi va u tovar va xizmatlar bilan ta’minlanmagan pulni chiqarilishi bilan bog‘liqdir.
Inflatsiya darajasi joriy davr nandarida baholangan tovar va xizmatlar yig‘indisini o‘tgan davr narxlaridagi bahosiga nisbatan foizlarda aniqlanadi. Inflatsiya jamiyatni barqaror rivojlanishini izdan chiqaradi, ko‘zda tutilmagan taqsimlash jarayonlarini, kapitalni qayta taqsimlashni, bankdagi jamg‘armalarining qadrsizlanishi va boshqa muammolami keltirib chiqaradi.
Davlatning infiatsiyaga qarshi siyosati va uning zarurligi inflatsiya iqtisodiy o‘sishni pasaytirishi va ba’zi hollarda ishlab chiqarishni inqiroz sabablaridan biri bo‘lishi bilan asoslanadi. Infiatsiyaga qarshi siyosat — u yoki bu mamlakatda inflatsiyani keltirib chiqaruvchi aniq sabablar, uning darajasiga bog‘liq holda yuritiladi. Infiatsiyaga qarshi kurashishning turli usullari mavjud, xususan:
nomonetar usullar - iqtisodiy faollikni o‘sishini, iqtisodiy samaradorlikni o‘sishini soliqlar orqali rag‘batlantirish; monetar usullar. Hozirgi davrda G‘arb mamlakatlarida inflatsiya nisbatan yuqori darajada emas, yiliga 3,5 %-4 % oralig‘ini tashkil etadi. Markazlashgan-rejali iqtisodiyotdan bozor iqtisodiyotiga o‘tish davrida MDH mamlakatlarida inflatsiya o‘ziga xos xususiyatlariga ega bo'ladi. 1991-1995-yillarda inflatsiya yuqori darajaligi bilan xarakterlanadi. 1996-2003-yillarda esa inflatsiya darajasining pasayishi va barqarorligi bilan xarakterlanadi. Buni YalM deflyator ko‘rsatkichida ham ko'rish mumkin, 0‘zbekiston Respublikasida 1993-yilda u 1170 % ni, 2002-yilda 152,7 % ni, 2004-yilda esa 104,7 % ni tashkil etdi.
O'zbekistonda makroiqtisodiy barqarorlashtirish dasturi doirasida quyidagilar amaiga oshirildi:

• 
  milliy valuta joriy qilinib, mustaqil pul muomalasi yo‘lga qo‘yildi;
  
• 
  pul muomalasida ilgari yuzaga kelgan giperinflatsion jarayonlar so‘ndirilib, inflatsiya darajasi nazorat qilish mumkin bo‘lgan darajaga tushirildi;
  
• 
  tovarlar va xizmatlar bozorida to‘lovga qobil jami talab bilan jami taklifni muayyan darajada baravarlashtirishga erishildi;
  
• 
  yonilg‘i-energetika resurslari hamda g'alla importini keskin kamaytirish, shuningdek, energetika resurslari va rangli metallami eksport qilishni oshirish hisobiga tashqi savdoda ijobiy saldoga erishildi
  

Eng kam ish haqi ning bir turi narxlarni nazorat qilish ish haqi bo'yicha belgilanadi. Kabi narx qavat, bu ishchilar o'zlarining mehnatlarini sotish uchun qabul qilishi mumkin bo'lgan eng past qonuniy ish haqini yoki unga teng ravishda ish beruvchilar taklif qilishi mumkin bo'lgan eng past ish haqini belgilaydi. Ko'pchilik mamlakatlar eng kam ish haqi to'g'risidagi qonunchilikni joriy qildilar 20-asrning oxiriga kelib
Boshlang'ich talab va taklif modellari deb nomlanuvchi eng kam ish haqidan olinadigan farovonlik va ish joyidagi yo'qotishlar mavjudligini ko'rsating o'lik vazn yo'qotish. Biroq, faqat bitta ish beruvchiga ega bo'lgan mehnat bozorida, monopsoniya modeli, minimal ish haqi bozor samaradorligini oshirishi mumkin. Minimal ish haqining to'liq ta'siri haqida munozaralar mavjud.^[2][3][4]
Minimal ish haqi uchun harakat dastlab ishchilar ekspluatatsiyasini to'xtatish usuli sifatida rag'batlantirildi ter terish sexlari, ular ustidan adolatsiz savdolashish kuchiga ega deb o'ylagan ish beruvchilar tomonidan. Vaqt o'tishi bilan eng kam ish haqi kam ta'minlangan oilalarga yordam berish usuli deb o'ylandi. O'z a'zolari uchun eng kam ish haqini belgilaydigan kasaba uyushmalariga majburiy a'zolikni joriy etadigan zamonaviy milliy qonunlar birinchi marta 1890-yillarda Yangi Zelandiya va Avstraliyada qabul qilingan.
Garchi eng kam ish haqi to'g'risidagi qonunlar ko'plab yurisdiktsiyalarda amal qiladi, eng kam ish haqining afzalliklari va kamchiliklari to'g'risida turli xil fikrlar mavjud. Minimal ish haqining tarafdorlari bu miqdorni oshiradi deb hisoblashadi turmush darajasi ishchilar, qashshoqlikni kamaytiradi, tengsizlikni kamaytiradi va ma'naviylikni oshiradi.^[5] Aksincha, eng kam ish haqining muxoliflari bu kambag'allikni kuchaytiradi, ishsizlikni ko'paytiradi, chunki ba'zi bir kam oylik ishchilar "ish topa olmaydilar ... [va] ishsizlar safiga surib qo'yishadi".^[6][7][8] va ishbilarmonlarga zarar etkazmoqda, chunki eng yuqori ish haqining haddan tashqari yuqori bo'lishi ishbilarmonlardan yuqori ish haqi to'lash uchun qo'shimcha xarajatlarni qoplash uchun o'z mahsuloti yoki xizmatining narxlarini oshirishni talab qiladi.^[
Zamonaviy eng kam ish haqi to'g'risidagi qonunlar ularning kelib chiqishini quyidagilar bilan izohlaydi Mehnatkashlar to'g'risidagi farmon (1349)tomonidan chiqarilgan farmon edi Qirol Edvard III o'rnatgan a maksimal ish haqi ichida ishchilar uchun o'rta asr Angliya.^[10][11] Boy er egasi bo'lgan qirol Eduard III, xo'jayinlari singari, qaram bo'lgan serflar erni ishlash. 1348 yil kuzida Qora vabo Angliyaga etib borib, aholini yo'q qildi.^[12] Kuchli ishchi kuchining etishmasligi ish haqining oshishiga olib keldi va qirol Eduard IIIni ish haqi chegarasini belgilashga undadi. Farmonga keyingi tuzatishlar, masalan Mehnatkashlar to'g'risidagi nizom (1351), ish haqini belgilangan stavkalardan yuqori to'lashi uchun jarimalarni oshirdi.
Ish haqini tartibga soluvchi qonunlar dastlab tovon puliga chek qo'ygan bo'lsa, oxir-oqibat ular belgilash uchun ishlatilgan yashash maoshi.^{[iqtibos kerak]} 1389 yilda Mehnatkashlar to'g'risidagi nizomga kiritilgan o'zgartish oziq-ovqat narxiga ish haqini samarali ravishda belgilab qo'ydi. Vaqt o'tishi bilan Tinchlik adolati, eng yuqori ish haqini belgilashda ayblangan, shuningdek, rasmiy minimal ish haqini belgilashni boshladi. Amaliyot oxir-oqibat 1604 yilda eng kam ish haqini belgilash to'g'risidagi qonun qabul qilinishi bilan rasmiylashtirildi Qirol Jeyms I to'qimachilik sanoati ishchilari uchun. 19-asrning boshlariga kelib, Mehnatkashlar to'g'risidagi Nizom tobora bekor qilinmoqda kapitalistik Angliya quchoqladi laissez-faire ish haqi qoidalarini (yuqori yoki pastki chegaralar) yoqtirmagan siyosat.^[10] Keyingi 19-asr muhim voqealarni ko'rdi mehnat tartibsizliklari ko'plab sanoat davlatlariga ta'sir qiladi. Sifatida kasaba uyushmalari asr davomida dekriminallashtirildi, bu orqali ish haqini nazorat qilishga urinishlar jamoaviy shartnoma qilingan. Biroq, bu bir xil eng kam ish haqining imkoni yo'qligini anglatardi. Yilda Siyosiy iqtisod tamoyillari 1848 yilda, John Stuart Mill tufayli deb ta'kidladi jamoaviy harakatlar muammolari ishchilar tashkilotda duch kelgan, bu oqilona ketish edi laissez-faire qoidalar (yoki shartnoma erkinligi) odamlarning ish haqi va ish vaqtini qonun bilan tartibga solish.
1890-yillarga qadar eng yangi ish haqini tartibga solish bo'yicha birinchi zamonaviy qonunchilik urinishlari Yangi Zelandiya va Avstraliyada kuzatildi. Minimal ish haqi uchun harakat dastlab to'xtashga qaratilgan edi ter to'kish mehnat va ishlab chiqarish sanoatidagi ter sexlarining ko'payishini nazorat qilish. Terlash sexlarida ko'p sonli ayollar va yosh ishchilar ishlaydilar, ularga ish haqi talab qilinmaydigan ish haqi to'lab berishdi. Ter do'konlari egalari o'zlarining ishchilari ustidan adolatsiz savdolashish kuchiga ega deb o'ylashdi va ularni adolatli to'lashga imkon beradigan vosita sifatida eng kam ish haqi taklif qilindi. Vaqt o'tishi bilan odamlarning, ayniqsa oilalarning o'zini o'zi ta'minlashga yordam berishga e'tibor o'zgargan.
Xulosa
Xulosa qilib aytkanda, bozor munosabatlarining rivojlanishi tadbirkorlar sinfini vujudga kelishi va mustahkamlanishi bilan tavsiflanadi. Iqtisodiyotni rivojlanishida davlatning aralashuvi ushbu maktab nuqtayi nazarida, ya’ni merkantilizmni iqtisodiy liberalizm g‘oyasi bilan almashinish oqibatida tadbirkorlik faoliyatini cheklangan va iqtisodiyotga davlatning aralashuvini salbiy baholagan. Hozirgi zamon iqtisodiyotida narx, narx belgilash tizimi — bu iqtisodiy munosabatlaming muhim tizimchasi va bozor mexanizmining tarkibiy qismlaridan biridir. Narx — bu ishlab chiqaruvchilar va iste’molchilar harakatlarini belgilovchi ko‘rsatkichi va bozor iqtisodiyotining asosidir. Davlat iqtisodiyotni tartibga solishda narx va narx belgilash orqali ta’sir ko‘rsatadi.Hozirgi zamon qiymat va narx nazariyasi - bu iqtisodiy nazariya fanining uzoq muddatli rivojlanishi natijasidir. Iqtisodiy nazariyada qiymat, narx va ularni aniqlovchi omillar muhim masalalardan biri hisoblanadi.Hozirgi zamon qiymat va narx nazariyasi - bu iqtisodiy nazariya fanining uzoq muddatli rivojlanishi natijasidir. Iqtisodiy nazariyada qiymat, narx va ularni aniqlovchi omillar muhim masalalardan biri hisoblanadi. Jamiyat uchun ishlab chiqarish zarur bo‘lgan mahsulot qiymatini ijtimoiy- zaruriy mehnat sarflari yaratadi, degan g‘oya ushbu naza- riyaning asosini tashkil etadi. Narxlarni erkinlashtirish – iqtisodiy islohotlarning eng asosiy yo’nalishlaridan biri bo’lib, islohotlarning ijtimoiy-iqtisodiy oqibatlari ko’p jihatdan shu muammoning hal etilishiga bog’liq bo’ladi. Monopsoniya sharoitida narxning shakllanishi. Monopsoniya mayda tovar ishlab chiqaruvchilardan tovarlarning katta hajmini sotib olib, talab bo’yicha narx qonunidan o’ziga xos tarzda foydalanadi.
Ommaviy talab bo’yicha narxning o’zgarishi quyidagi miqdoriy bog’liqlikni aks ettiradi: taklifga nisbatan xaridorlarning ommaviy talabi qanchalik katta bo’lsa, bozor narxi darajasi shunchalik yuqori bo’ladi va aksincha, talabning kamayishi bilan bozor narxi pasayib boradi. Bu bog’liqlik 9.5-chizmada yaqqolroq aks ettirilgan.
Monopsonist o’zi uchun zarur bo’lgan tovarni, masalan qishloq xo’jaligi xomashyosini oldindan past narxlarda sotib olib, uning katta miqdordagi zaxirasini tayyorlab qo’yadi. Bu esa unga yangi hosilning yig’im-tеrimi davrida o’zi sotib olayotgan xomashyoga monopol past narxlarni o’rnatish imkonini bеradi. Bunday past narxlarda monopsonist juda katta foyda oladi. Sun’iy ravishda sotilayotgan mahsulot ortiqchaligi hududining vujudga kеltirilishi xarid narxlarining navbatdagi pasayishiga olib kеlib, natijada monopsonistning foydasi oshib boradi.