I bob. Mexanik harakat haqida umumiy ma’lumotlar 1-§. Jismlarning harakati mexanik harakat

Deformatsiyalangan jismda vujudga ke­
lib,  tashqi  kuch            ga  qarshilik  ko‘rsatadi­
gan  va  unga  qa r  a ma­qarshi  yo‘nalgan 
kuch elastiklik kuchi deb ataladi.
Kamon iрi tarang tortilganida (79-rasm), rezina, pru-
jina cho‘zilganida yoki siqilganida, F
t
 kuchga qarshi F
el
 
kuch namoyon bo‘ladi.
Guk qonuni
Tayanchga mahkamlangan l
o
 uzunlikdagi prujinaga m massali yuk osay-
lik. Unga ta’sir etuvchi F
t
 og‘irlik kuchi pastga yo‘nalgan bo‘ladi. Prujina 
deformatsiyalanishi natijasida F
t
 ga qarama-qar-
shi yo‘nalgan F
el
 kuch yuzaga keladi (80-rasm).  
Natijada  prujina Δl  ga  cho‘ziladi:   Δl  =  l  –  l
o
. 
Bunga prujinaning absolyut uzayishi yoki ab-
solyut deformatsiya deyiladi. F
el
 elastiklik ku-
chi  F
t
 og‘irlik kuchga tenglashganida, prujina 
cho‘zilishdan to‘xtaydi. Prujinaga ta’sir etuvchi 
kuchni oshirib borsak, absolyut deformatsiya 
ham proporsional ortib boradi (81-rasm). De-
mak, elastiklik kuchi absolyut uzayishga to‘g‘ri 
proporsional ekan, ya’ni:
→
F
el
 ~  
→
∆
l   yoki   
→
F
el
 = – k  
→
∆
l .          (2)
Bunda  k  –  elastiklik  kuchi  va  absolyut  uzayishini  bog‘lovchi  koeffisiyenti 
bo‘lib, deformatsiyalanayotgan prujinaning bikirligi deb ataladi. (2) formula-
da minus ishorasining qo‘yilishiga sabab elastiklik kuchi va absolyut uzayish-
ning qarama-qarshi yo‘nalishga ega ekanligidir. Bu formuladan k  ni  topsak:
(3)
78­rasm. Taxtaning 
egilishi
→
F
el
→
F
t
a
b
→
F
el
→
F
t
79­rasm. 
Kamonning egilishi
→
F
el
Δ l
l
l
0
→
F
t
80­rasm. Purjinaning cho‘zilishi

---

91
IV bob. Harakat qonunlari
qarama-qarshi yo‘nalganligi uchun ular miqdor jihatdan 
tenglashganda,  taxta  egilishdan  to‘xtaydi.  Bunda  Nyu-
tonning  uchinchi  qonuni  o‘rinli  bo‘ladi:
→
F
t
 = – 
→
F
el
.      (1)