I bob. Indol haqida umumiy tushuncha

Tirrolizidin
Tirrolizidin - ikkita besh azoli tirrolidin halqalarining o‘zaro kondensirlanishidan hosil bo‘lgan birikma bo‘lib, ularda azot atomi umumiy hisoblanadi.

Bu ko‘pgana alkaloidlarni tuzilishida ishtirok etadi. Jumladan spazmalitin, hamda oksidlarni kengaytiradigan ta’sirni izga bo‘lgan platifillin alkaloidi shular jumlasidan hisoblanadi.
Geteroauksin yoki β-indolilsirka kislota
Qattiq modda bo‘lib 165 0S da suyuqlanadi bu modda o‘simliklarda kam miqdorda uchraydi va ularni o‘sishiga yordam beradi

Triptofan (β- indolil-γ-aminopropion kislotalar eng muhim geterotsiklik aminokislotalardan biri hisoblanadi, suyuqlanish tem.2930S ga teng.
U chirituvchi bakteriyalar tasirida dekarbonsillanib zaharli triptominni hosil qiladi u oksidlanib γ –indollisirka kislotasini beradi.

Strixnin nitrat
(Strynini nitras. Strychninum nitricum)

1818 yilda kuchala (chilibuxa) Nux vomica o‘simligining urug‘idan pelte bilan Kaventu ikkita alkaloid ajratib olib, ulardan biriga strixnin, ikkinchisiga esa brutsin deb nom berdilar. 100 yillar davomida kuchala o‘simligi urug‘ida boshqa alkaloidlar yo‘q deb faraz qilingan bo‘lsada, keyingi yana 4 ta alkaloid- vomitsin, psevdostrixnin, a va β- kolubrinlar borligi aniqlandi.

Kuchala urug‘i 3% gacha alkaloid bo‘lib, shundan taxminan yarmisini strixnin tashkil qiladi.
Kuchala urug‘idan strixnin olish uchun avval uni issiq suv va so‘ndirilgan ohak bilan ishlanadi. Bunda toshdek qattiq kuchala urug‘i bo‘shashib, oson maydalanadi. Uning tarkibidagi alkaloidlarni metil, etil, izopropil siprtlari yoki ko‘pincha benzol bilan ajratib olinadi. Agar ekstraksiyani benzol bilan qilingan bo‘lsa, u holda o‘zida alkaloid saqlagan benzolni sulfat kislota bilan ishlanadi. Natijada sulfat tuziga o‘tgan alkaloidlar benzoldan suvdagi eritmaga o‘tadi. So‘ngra bu eritmaga natriy karbonat qo‘shib alkaloidlar asos holida cho‘kmaga o‘tkaziladi. Cho‘kmani ajratib olib quritiladi va spirt bilan ishlanadi. So‘ngra uni filtirlansa, strixnin erimagan holda filtirda qoladi. Boshqa alkaloidlar esa , shu jumladan brutsin eritmaga o‘tadi. Cho‘kmani qayta kristallash usuli bilan tozalab, unga malum miqdorda nitrat kislota qo‘shiladi. Bu kislota miqdori olingan alkaloid- strixnin-asosga nisbatan ortiqcha bo‘lsa, hosil bo‘lgan strixnin nitrat sarg‘ayadi, bunday hol strixnin molekulasining oksidlanishidan darak beradi.
Strixnin nitrat juda achchiq mazali, rangsiz, ninasimon yaltiroq kristall bo‘lib, suv va spirtda qiyinlik bilan eriydi. Issiq suv va spirtda esa yaxshi eriydi.
Preparat chinligini aniqlash uchun uning bir necha kristallariga difsnilaminning konsentrlangan sulfat kislotali eritmasidan qo‘shilsa, nitrat kislota borligini isbotlaydigan ko‘k rang hosil bo‘ladi. Shuningdek, strixninning bir necha kristallariga konsentrlangan sulfat kislota va keyin kaliy bixromat kristallaridan qo‘shilsa, tez o‘chib ketadigan ko‘k-binafsha rang hosil bo‘ladi. Odatda bu reaksiyalarni chinni idishlarda olib boriladi. Preparat eritmasiga ehtiyotlik bilan konsentrlingan sulfat kislota va temir (II) – sulfat eritmalaridan qo‘shilganda ikki suyuqlik o‘rtasida qo‘ng‘ir rangli halqa hosil bo‘ladi. Strixninning bir necha kristallariga konsentrlangan nitrat kislota qo‘shib bug‘lantiriladi. So‘ngra qolgan qoldiqqa kaliy ishqorining spirtdagi eritmasidan qo‘shilsa, aralashma qizil tus oladi.
Strixnin miqdorini aniqlashda neytrallash va kolorimetrik usullardan foydalaniladi. Neytrallash usulida preparatni spirt va xloroform aralashmasida eritib, so‘ngra fenolftalein indikatori ishtirokida bevosita natriy ishqorining 0,1 n. Eritmasi bilan titrlanadi. Kolorimetrik usulda esa preparatning suvdagi eritmasiga xlorid kislota va rux qirindisidan qo‘shib, suv hammomida qaynatiladi. So‘ngra eritmani filtirlab, xlorid kislota va natriy nitrit qo‘shiladi. Hosil bo‘lgan qizil rangli eritmani kolorimetrik usul yordamida aniqlanadi.
Sterxnin markaziy nerv sistemasini qo‘zg‘atuvchi modda sifatida qo‘llaniladi. Uni odatda modda almashinuvi pasayib ketganda, shuningdek odamning darmoni quriganda, mushak falaj bo‘lgan yurak faoliyati zaiflashib qolganda va boshqa bazi kasalliklarda ishlatiladi. 0,1% li sterillangan eritmasi ko‘pincha natriy arsenat bilan birga 0,5-1 ml dan teri ostiga yuboriladi.
Besh a'zoli bitta geteroatom tutgan aromatik birikmalar: pirrol, tiofen, furan.
• Besh a'zoli bitta geteroatom tutgan aromatik birikmalar: pirrol, tiofen, furan.
• Geterohalqali birikmalar deb, halqasi uglerod va getero atomdan tashkil topgan birikmalarga aytiladi.
• Tabiatda uchraydigan birikmalar tarkibida asosan geteroatom sifatida kislorod, azot va oltingugurt atomlari ishtirok etadi.
• Geterohalqali birikmalar tarkibida atomlarning umumiy soni uch, to`rt, besh, olti va undan ko`p bo`lishi mumkin. Lekin eng barqaror geterohalqali birikmalar besh va olti a'zoli bo`lib, bular tabiiy birikmalar orasida keng tarqalgan.
Geterohalqali birikmalarni
• Geterohalqali birikmalarni
• 1)atomlarning umumiy soniga;
• 2)geteroatomlar soniga;
• 3)halqalarning soniga qarab sinflashtiriladi. Geterohalqali birikmalarni nomlashda esa halqani tashkil qiluvchi molekula atomlarini nomerlash geteroatomdan boshlanadi.
• Besh a'zoli geterohalqali birikmalar
• Eng muhim besh a'zoli geterohalqali birikmalar furan, tiofen va pirrol bo`lib, bularning molekulasi mos ravishda halqada kislorod, oltingugurt va azot atomiga ega:
• Bu birikmalarni tuzilishi bir-biriga yaqinligini ko`rsatib turibdi. Haqiqatdan ham Yu.K.Yur'ev ularni bir-biriga aylanishi mumkinligini ko`rsat-gan. Buning uchun u furan buqlarini vodorod sul'fid yoki ammiak bilan aralashmasini Al2O3 dan 400-450oC da o`tkazib tiofen yoki pirrol hosil bo`lishini ko`rsatgan:
• Furan, tiofen va pirrolning qo`sh boqlari elektronlari geteroatomlarning p-elektronlari bilan ta'sirlashib, yagona -elektronlar siste-masini hosil qiladi. Natijada bu modda-larga aromatik xususiyatni namoyon qiladi. Shuning uchun ular elektrofil o`rin olish reaksiyalariga oson kirishib (nitrolash, galo-genlash va sul'folash) tegishli hosilalarni beradi: