I bob. I geterosiklik birikmalar haqida tushuncha

I.2 Besh azoli geterosiklik birikmalar haqida ma’lumot.
Besh a’zoli geterotsikllik birikmalarning oddiy vakillari furan, tiofen va pirrol va ularning hosilalari; kondensirlangan, geterohalqali birikmalar esa indol va geteroauksinlar hisoblanadi. Ular aromatik xarakterga ega.



Ularning molekulasidagi oltita π-elektronlar benzoldagi kabiumumiy elektron bulutni hosil qiladilar, masalan furanda:

Natijada tutash elektron buluti hosil bo’ladi, halqa bir tekislikda joylashadi va oddiy bog’larning uzunligi qisqaradi. Rentgenografik o’lchashlar natijasida furan, tiofen va pirrol molekulalaridagi atomlar orasidagi masofalar quyidagi qiymatlarga ega ekanligi isbotlangan (nm hisobida):[2]

Yuqoridagi formulalardan tashqari besh a’zoli geterotsikllar uchun quyidagi

Ularning tuzilishini benzoldagi kabi quyidagicha ifodalash mumkin:

II.1. Pirrol haqida ma’lumot.
Pirrol (C₄H₅N) – 130⁰C da qaynaydigan, suvda deyarli erimaydigan, spirt va efirda yaxshi eriydi, xloroform hidiga o’xshash hidli, rangsiz suyuqlik. Birinchi marta u suyak quruq haydalganda hosil bo’ladigan moy tarkibida va toshko’mir smolasida topilgan. Pirrol birinchi marta 1858 yilda Andersen tomonidan ajratib olingan va uning tuzilishi 1870 yilda Bayer tomonidan isbotlangan.

Pirrol va uning gamologlari toshko’mir smolasida va suyak yog’ida uchraydi. Bu nom Runge tomonidan berilgan bo’lib pirrol bug’i xlorid kislota bilan namlangan qarag’ay tayoqchaga tekkizilganda cho’pni yallig’lantirib, qizil ranga bo’yaydi. Pirrol nomi shundan kelib chiqqan («pir» so’zi grekcha olov yoki «qizil moy» ma’nosini bildiradi). Pirrol hosilalari katta biologik ahamiyatga ega, ular o’simlik xlorofilli, qon gemini, pigmentlar va boshqalar tarkibiga kiradi. Pirrolning qaytarilgan halqasi – pirrolidin juda ko’p alkaloidlar va oqsillar tarkibida uchraydi. Digidropropirollar – pirrolinlar deb, tetragidropirrollar pirrolidinlardeb, ketopirrolidinlar esa pirrolidonlar deb ataladi:

Pirrol juda kuchsiz asos, uning imino gruppa vodorodi kuchsiz kislota xossasiga ega. Na va K kabi ishqoriy metallar bilan oson gidrolizlanadigan natriy yoki kaliyli tuzlarini hosil qiladi: pirrol 2-metil pirrol piridin β-metil piridin 4-nitro-2-aminopiridin Pirrol va uning hosilalari aromatik xossalarni yaqqol namoyon qiladi. U o‘z xossalari jihatidan fenolga ham o‘xshaydi. Pirrol xlor, brom, hattoki, yod bilan oson elektrofil o‘rin almashinish reaksiyasiga kirishadi. Masalan, ishqoriy muhitda yodlashda pirrolning to‘rtta vodorodi yodga almashinadi, natijada 2,3,4,5 tetrayodpirrol hosil bo‘ladi: Pirrol rux kukuni va suyultirilgan xlorid kislota (Zn+HSl) bilan gidrogenlanib pirrolin, Pt yoki Ni katalizatori ishtirokida vodorod yoki HJ bilan gidrogenlanganda pirrolidinga aylanadi: pirrolidin, pirrolin Pirrolning gidrogenlanishidan hosil bo‘lgan pirrolin va pirro- lidinlar kuchli asos xossasiga ega. Pirrol va pirrolidin halqalari tabiatda ko‘pgina alkaloidlar tarkibida uchraydi: nikotin, atropin, kokain va hokazo. [3]

Oqsillar tarkibidagi prolin, oksi prolin va tri ptofan, qon gemoglobini, yashil o‘simliklar pigmenti— xlorofill pirrol va uning hosilalaridir.Pirol farmatsevtika, materialshunoslik va tabiat mahsulotlarida keng tarqalganligi sababli, azot o'z ichiga olgan eng muhim hetersikllardan biridir. Ushbu qismni yaratish uchun ko'plab nomli reaktsiyalar ishlab chiqilgan, masalan, Norr reaktsiyasi, Gantzsh reaktsiyasi, Paal-Knorr kondensatsiyasi va boshqalar. Pirollar yoki ularning benzo hosilalari sintezi bo'yicha bir nechta sharh maqolalari mavjud bo'lsa-da, ularning hech biri pirrollar uchun azot manbai va ularning benzo hosilalari sinteziga e'tibor qaratmagan. Ushbu maqolada turli xil azot donorlari asosida pirrollar va ularning benzo hosilalari sintezi umumlashtiriladi va tasniflanadi. Griko guruhi tomonidan indolizinlarning sintezi haqidagi oqlangan sharh maqolasi haqida xabar berilgan, shuning uchun indolizinlar va ularning p-kengaytirilgan analoglari ushbu maqolada muhokama qilinmagan. Ushbu maqola asosan so'nggi 10 yil ichida nashr etilgan adabiyotlarni qamrab oladi.Pirol bir qator tabiiy mahsulotlar va yuqori terapevtik ahamiyatga ega birikmalarda mavjud bo'lgan muhim heterotsiklik iskaladir. Masalan, atorvastatin (Lipitor) yurak-qon tomir kasalliklarini davolash uchun buyurilgan eng ko'p sotiladigan dori vositalaridan biri bo'lib, uning asosiy skeletida pirolni o'z ichiga oladi . Xuddi shunday, steroid bo'lmagan yallig'lanishga qarshi dori bo'lgan amtolmetin guatsil ham asosiy iskala sifatida pirol yadrosiga ega. Paal-Knorr, Norr, Klauson-Kaas va Gantzsh reaksiyalari oʻrin almashgan va oʻrnini bosmagan pirrollar va ularning hosilalarini sintez qilishning mashhur anʼanaviy usullaridandir. Funktsional pirrollarni olish uchun 1,3-sikloadlanish reaksiyalari ham qo'llaniladi. Funktsional pirrollar va ularning hosilalari sintezi erituvchisiz sharoitlarda ham amalga oshirildi. Misol uchun, Paal-Knorr pirrol sinteziga o'xshash usulda, odatda, katalizator sifatida mineral kislota ishtirokida birlamchi amin va 1,4-diketon o'rtasidagi kondensatsiya reaktsiyasini o'z ichiga oladi, Paal-Knorr va uning hamkasblari atom-iqtisodiy va birinchi yashil rangni yaratdilar. 2,5-dimetil-1H-pirolni va N-almashtirilgan pirrollarni yetkazib berish uchun hal qiluvchi va katalizatordan butunlay voz kechgan holda Paal-Knorr usuliga aylandi. Shunday qilib, heks-2,5-dion (18, 1,0 mmol) xona haroratida suvli ammoniy gidroksid eritmasining ortiqcha miqdori (10 mmol) bilan aralashtirganda, u 2,5-dimetilpirolni hosil qiladi. 75% ajratilgan rentabellikdagi yagona mahsulot. Mikroto'lqinli pech (MW) va ultratovush yordamida faollashtirilganda istalgan mahsulot rentabelligini oshirib bo'lmaydi. Pirollar va ularning benzo hosilalari, xususan, indollar, organik kimyogarlar va farmatsevtlar orasida doimiy yoki hatto doimiy ravishda o'sib borayotgan qiziqishlarni o'ziga tortadigan eng ko'p o'rganilgan geteroarenlardan biridir.[4]
.

So'nggi o'n yillikda pirrol va indolning o'zgarishi bo'yicha yangi organik sintetik strategiyalar bo'yicha ommaviy nashrlarga asoslanib, ushbu maqola birinchi navbatda pirrol va indolning azot atomidagi reaktivliklarni, shu jumladan N-atsillanish, N-alkillanish, N-alillanish, N -alkenillanish va N-arillanish. Keyinchalik, C₂/C₅ pirrolidagi reaktsiyalar, bu joylardagi reaktivlikni ko'rsatish uchun bir qator qo'sh bog'lanishlar, uch bog'lanishlar yoki alifatik birikmalar, so'ngra C₃/C₄ pirroldagi reaktivliklar, ayniqsa C₃/C₄ da regioselektiv reaktsiyalar kiritiladi. Keyinchalik, turli xil nukleofil qo'shimchalar va indolning C₂/C₃ da dearomatik reaktsiyalari muntazam ravishda muhokama qilinadi. Istiqbolli tadqiqotlar uchun pirrol va ularning benzo hosilalari reaktivliklarini yaxshiroq tushunish uchun ushbu maqolada ularning reaktivliklari va selektivligini tushuntirish uchun har bir turdagi transformatsiyalar orqasida yotgan mexanizmni tushunishga ko'proq e'tibor beriladi. Xlorofil XIX-asrda fotosintezda, noorganik moddalardan organik birikmalar hosil qilishda ishtirok etuvchi asosiy tarkibiy qismlardan biri sifatida kashf etilgan. Bu, shuningdek, o'simliklarning o'ziga xos yashil rangini beruvchi bo'yoq, yosh barglar yoki bahorgi o'tlarga shunday yorqin ranglar beradi, garchi bu yon ta'sir bo'lsa ham. Ayniqsa, suv o'tlari va fotosintetik bakteriyalarda uchraydi, asosan o'simliklarning barglari va ularning poyalarida to'planadi. Kimyoviy tarkibida xlorofill nima? Bu deyarli 3% magniyni o'z ichiga olgan va to'rtta pirol halqasi kabi shakllangan molekuladir.Tabiatda xlorofill a va xlorofill b eng keng tarqalgan - ikkala tur ham fotosintez jarayonida har xil rol o'ynaydi. Qizig'i shundaki, xlorofillning tuzilishi gemoglobinga o'xshaydi, qonimizga qizil rang beradigan bo'yoq. Xlorofil - bu tarkibiy qismdan foydalanish ko'plab kasalliklarni davolashda ishonchli yordamdir - bu xavfsiz, har tomonlama sinovdan o'tgan va deyarli nojo'ya ta'sirlardan mahrum. U umuman tanani mustahkamlaydi, energiya qo'shadi va uning faoliyatini yaxshilaydi. Yurak-qon tomir kasalliklarini davolash va oldini olishni qo'llab-quvvatlaydi. Muhimi, uni o'z ichiga olgan qo'shimchalar saratonga qarshi kurashda ham yordam berishi mumkin.

Xlorofil, organik birikmalar ishlab chiqarishdagi asosiy rolidan tashqari, inson organizmiga ham foydali ta'sir ko'rsatadi. Ko'pincha, bizga sabzavot va mevalar vitaminlar va minerallarning tarkibi tufayli foydali bo'lib tuyuladi, ammo asosiy omil - xlorofill, bu tarkibiy qismning xususiyatlari juda keng va ilmiy tadqiqotlar bilan tasdiqlangan. Bu qon hosil bo'lishini rag'batlantirishga ijobiy ta'sir ko'rsatadi, shuningdek, qarishni oldini oladi va, masalan, beta-karotinga qo'shimcha ravishda, bizni erkin radikallar va toksinlardan himoya qiladi, bu bizga yoshlik va go'zallikni uzoqroq saqlashga imkon beradi.Ayniqsa, xlorofillga boy yashil sabzavotlar - karam, ismaloq, arpa o'ti, maydanoz, arpabodiyon va karahindiba. Oziq moddalarning so'rilishi yog'larning mavjudligi bilan osonlashadi, shuning uchun bu guruhlarni idishlaringizda birlashtirishga arziydi. Biroq, kundalik ratsioningizda ularni kerakli miqdorda olish qiyin bo'lishi m umkin, shuning uchun o'zingizni sog'lig'ingiz uchun to'g'ri dozani ta'minlaydigan konsentrlangan suyuq xlorofill kabi tabiiy qo'shimchalar bilan qo'llab-quvvatlashga arziydi.

Xlorofil, masalan, sigaret tutunidan zararli kimyoviy moddalarni yo'q qilishga yordam beradi va shu bilan kanserogenlar keltirib chiqaradigan DNKning bir qismini samarali tiklaydi. Bu, shuningdek, butunlay tabiiy, ammo kuchli yallig'lanishga qarshi dori, shuning uchun surunkali og'riyotgan og'rig'ini engillashtiradi. Shunday qilib, xlorofill artritni, shuningdek surunkali pankreatit yoki sinusitni davolashni to'ldiradi.Ortiqcha vaznli odamlar, albatta, uning ratsiondagi ulushini oshirishlari kerak, chunki u ovqat hazm qilish tizimini tozalaydi, normal bakterial floraning rivojlanishini va normal ichak motorikasini rag'batlantiradi. Bundan tashqari, u ishtahani pasaytiradi va uzoqroq to'liq qolish imkonini beradi. Shuningdek, u har kuni duch keladigan surunkali stressni samarali ravishda engillashtiradi. Xlorofil asab tizimini tinchlantirishga yordam beradi va stress omillarining inson tanasiga zararli ta'sirini kamaytiradi.[5]