I-боб. Фонд бозори ва опционлар тушунчасининг иқтисодий мазмуни ва ривожланиш хусусиятлари

1 жадвал Муддатли шартномалар асосида ётувчи активлар турлари¹.

Шартнома тури	Базавий актив
Товарли шартномалар	Қишлоқ хўжалик товарлари (буғдой, кофе ва бошқалар), Табиий ресурслар (нефьт,металл), Энергия Қимматли қоғозлар ва муддатли шартномалар
Молиявий	Валюта (курси) Депозит (фоизли шартномалар)
Индексли	Фонд индекслари ва бошқа индекслар
Об-ҳаво	Температура Маълум давр мобайнида ёмғирли кунлар сони
Воқеали	Эмитент дефолти Суғурта воқеаликлари Президент сайлови ва бошқалар

Опцион лотинча “optio” сўзидан олинган бўлиб, ҳоҳиш, ҳоҳишига кўра деган маъноларни англатади. Опционлар бозори профессионал трейдерлар ва унчалик катта тажрибага эга бўлмаган индивидуал инвесторлар учун ҳам фонд бозорининг жуда “ноаник” сегменти хисобланади. Лекин бу фаолият тури кўринганидек қийин эмас, кўпчилик индивидуал инвесторлар бу опционлар савдоси билан шуғулланиб, катта даромад эгаларига айланадилар.
Опцион (option) ҳосилавий молиявий инструмент ёки дериватив хисобланади. Бунинг маъноси шундаки, унинг нархи унинг асосида ётувчи бошқа молиявий инструмент ҳосиласи ҳисобланади. Унинг асосида ётувчи инструмент сифатида акциялар, облигациялар, валюта, фоиз ставкалари, биржа индекслари, фьючерс контрактлари бўлиши мумкин. Опционларнинг савдоси биринчи бўлиб Чикаго опционлар бозори (Chicago Board Options Exchange, CBOE )да 1973 йилда ўтказилган ва ҳозир ҳам улар дундёда анча кўп тарқалган ҳисобланади. Энг оддий маънода опцион икки томон – сотувчи (seller, writer) ва (buyer, holder) орасида тузиладиган шартнома тушунилиб, у аниқ бир мукофот учун (лекин мажбуриятни кўзда тутмаган) олдиндан белгиланган вақт оралиғида ва нархда шартнома асосида ётувчи молиявий инструментни сотиб олиш ёки сотиш хуқуқини берувчи хужжат ҳисобланади.
Опционни сотиш ёки сотиб олиш опцион шартномалари бўйича позицияларни очиш тушунилади.
Сотиб олиш позициясига кирувчи инвестор-харидорлар опцион эгаси (buyer/holder/owner) дейилади ва узун позицияга киради. Бу позиция тескари битим сотиш орқали ёпилади.
Сотиш позицияларини очувчи инвесторлар сотувчи ёки опцион ёзувчиси (seller, writer) дейилади ва у қисқа позицияга киради. Бу позиция тескари битим, сотиб олиш орқали ёпилади

Опционларни тавсифлашда қуйидаги асосий кўрсатгичлар қўлланилади:

1. 
   Опцион тури (“call” ёки “put”).
   
2. 
   Опцион асосида ётувчи активлар.
   
3. 
   Бажарилиш баҳоси.
   
4. 
   Опцион тугаши муддати.
   
5. 
   Опцион мукофоти.
   

Опционларнинг иккита асосий кўринишлари мавжуд: “колл” (call) ва “пут” (put). Опцион кол эгасига ёки харидорга бизисдан 100 дона акцияларни қатъий белгиланган баҳо бўйича сотувчидан (опцион ёзувчиси) сотиб олиш ҳуқуқини беради. Агар харидор бу ҳуқуқдан фойдаланса, унда опцион сотувчи акцияларни етказиб беришга мажбур.

Опцион пут эгасига базисдаги 100 дона акцияларни қатъий белгиланган баҳо бўйича сотувчига сотиш ҳуқуқини беради. Агар опцион эгаси бу ҳуқуқдан фойдаланса, сотувчи акцияларни сотиб олишга мажбур.
Опцион кол харидорга бизисдаги активни сотувчидан белгиланган муддатларда бажариш баҳоси (страйк баҳо) бўйича сотиб олиш ҳуқуқини беради. Масалан, инвестор Европача кол опционни 1 ой муддатга 100 сўм бажариш баҳоси бўйича сотиб олди ва ҳар битта акцияга 5 сўм мукофот пулини ҳам тўлади. Белгиланган муддат тугаётган вақтда бизисдаги акцияларнинг спот курси 120 сўмни ташкил этган бўлса, инвестор шартномани 100 сўм бажариш баҳоси бўйича опцион сотувчидан сотиб олади ва 120 сўмга бозорда сотади. Бундай ҳолда, инвестор-харидорнинг фойдаси қуйидаги суммани ташкил этади:
120 (спот курс) – 100 (бажариш баҳоси) = 20 * 100 (акциялар) = 200 сўм.
Опцион харидорнинг умумий даромади 200 сўмни ташкил этди, соф фойдаси эса 150 сўмни ташкил этган, яъни
Умумий даромад 200 сўм – Мукофот (5*100 дона акция) = 150 сўм.

Опционнинг бажарилиш нархи (striking price, exercise price ) – бу молиявий инструментлар сотиб олиниши ёки сотилиши мумкин бўлган нарх.

Опционлар турли хил бажарилиш нархига эга бўлишлари мумкин. Улар орасидаги интервал $25 нархли опцион учун 2,5 пункт ва $25 доллардан кўпроқ нархдаги опционлар учун 5 пунктни ташкил этади.
Акциалардан фарқли, опционлар ўзларининг “яшаш муддати”га эга. Опционнинг бажарилиш муддати (expiration date) – бу опционнинг бажарилиши мумкин бўлган охирги кундир. Агар опцион бажарилиш муддати ўтиб кетса ёки бу муддатга қадар у бошка трейдерга сотилмаса, у ўзининг қиймати ва кучини йўкотади, унинг эгаси эса опцион учун тўланган пулни йуқотади. Опционни сотиб олувчи учун риск айнан шу сумма билан белгиланади. Бундан каттароқ риск фақат опцион асосида ётувчи молиявий инструментларни сотиш ёки сотиб олиш билан боғлик бўлади.
Опционлар икки модель асосида бажарилиши мумкин: Европа модели (European option) ва Америка модели (American option), бунда уларнинг номланиши географик жойлашишга боғлик эмас. Европа моделидаги опцион унинг бажарилиши муддати етиб келмагунча бажарилиши мумкин эмас, Америка моделидаги опцион бажарилиш муддати аниқ белгилаб куйилган вақтдан олдин бажарилиши мумкин. Масалан, IBM ноябрь 100 “call” опциони IBM компаниясининг 100 акциясини ҳоҳлаган вақда биржа ёпилишидан олдин $100дан сотиб олиш ҳуқуқини беради. Қоида бўйича бу охириги муддат ойнинг учинчи жума куни тушунилади. Ҳозирги кунда опционлар бозоридаги савдо қилинадиган асосий опционлар Америка модели бўйича савдо қилинади.
Опцион мукофоти (option premium) – бу савдо иштирокчиси опционни сотишдан олинадиган ёки опционни сотиб олиш вақтида тўланадиган сумма тушунилади. Бу кўрсатгич катталиги турли факторларга боғлик: опцион асосида ётувчи молиявий инструмент нархи, опцион тугаши муддати яқинлиги ва опционнинг волатиллигидир.
АҚШда Америка биржаларида савдо қилинадиган ҳамма опционлар учун кафолат олувчи ва клиринг операцияларини бажарувчи Опцион Клиринг Корпорацияси (Options Clearing Corporation, OCC) ташкил этилган. Бу ташкилот опционларнинг сотиб олинишидан унинг сотилишигача бўлган хамма жараёнларни назорат қилади. Агар XYZ ноябрь 100 “call” опцион эгаси уни амалга оширмокчи бўлса, у ўзининг брокериги хабар беради, у эса ОСС га хабар қилади. Ташкилот эса бу опционларни сотмоқчи бўлган қандайдир брокерлик ташкилотини танлаб олади. У эса ўз навбатида бу акциаларга эга бўлган мижозига хабар қилади ва у бу опционни олади. Бу жараён яна бир марта тескарисига бажарилади. Брокерлик фирмасининг мижози икки усулда танлаб олиниши мумкин: ихтиёрий танлов ва FIFO методи (first in, first out) – биринчи сотиш буюртмасини юборган мижоз опционини сотиш.
Опцион асосида ётувчи активлар нархига нисбатан опцион сотилиши жиҳатидан уч турда булиши мумкин: “at-the-money” (пул билан) , “in-themoney”(пул ичида), “out-of-money”(пулсиз). Агар опцион XYZ ноябрь 100 “call” 100 нархда сотилса, у пул билан сотилади дейилади. Агар у сотилаётган нарх 100 дан ошса, у пул ичида сотилади ва агар у 100дан паст сотилса, у пулсиз сотилади дейилади. “Put” опциони билан эса ҳолат тескари. Шундай қилиб, опционнинг бажарилиш нархи “пул ичида” опцион эгаси учун кўпрок маблағ келтиради.
Опционларнинг ҳар хил турлари учун плюс ёки минусда
ифодаланиши амал килиш нархидан паст ёки юқори турадиган акцияларга нисбатан белгиланилади.
Опцион асосида ётувчи молиявий инструментнинг ҳозирги нархи билан опцион бажарилиши вақтидаги нархи орасидаги фарқ – ички нарх (intrinsic value) дейилади. Мисол учун XYZ ноябрь 100 “put” ва ”call” опцонларини олайлик. Агар XYZ акциялари 102дан савдога чиқса, бунда кўрсатилган колл бу акцияларга 2га тенг ички нархга эга. Агар XYZ 97 дан савдога чиқса, бунда ички пут опциони ички нархи 3га тенг булади.
Агар XYZ акциялари 99дан савдо килинса, бунда XYZ ноябрь 100 опциони ички нархга эга эмас ва аксинча. Ички нархга эга бўлиши учун опцион “нарх ичида” бўлиши керак.
Мукофот хажми опционнинг ички нархинидан ошган қисмини вақтинча опцион нархи дейилади (time value). Масалан, XYZ ноябрь 100 колл опцион ҳолатида, акция 102 дан савдо қилинса ва опцион 4 ½ дан сотилса, бунда ички нарх 2 пунктни ташкил этади ва 2 ½ - вақтинча нарх. Агар худи шу акциялар 99 дан сотувда бўлса ва мукофот 2 га тенг бўлса, опцион ички нархга эга эмас, вақтинча нарх 2 га тенг. Агар мукофот 3га тенг бўлса ва акциялар 99 сотилса, бунда ички нарх 1 пункт ва вақтинча нарх 2 пунктга тенг бўлади. Агар худди шу пут учун мукофот 2 ва акциялар 101 дан сотилса, ички нарх йуқ, лекин вақтинча нарх 2га тенг бўлади.
Шундай қилиб, опцион нархи (опцион мукофоти) унинг ички нархига ва вақтинча нархга тенг. Вақтинча нарх опционнинг бажарилиши муддатига яқинлашган сари камайиб боради. Юқорида айтиб ўтганимиздек, опцион нархига турли факторар таъсир кўрсатадилар: молиявий инструмент нархи, опцион бажарилиши нархи, бажарилишигача муддат, опцион волатиллиги. Булардан ташқари яна, иккита катта бўлмаган кўрсатгичлар мавжуд: рисксиз инструментлар ставкалари ва опцион асосидаги дивиденд ставкаси.
Опцион асосидаги қимматли қоғоз нархи опцион нархига бирламчи таъсир килади. Агар бажарилиш муддатига акция XYZ 95 дан сотилса, бу холда XYZ наябрь 100 колл хеч нарса турмайди, чунки унинг эгасина бу опционни бажариш маъносиз. Бошқа тарафдан, агар XYZ акциялари бажарилиш муддатига 102 дан сотилса, баҳо бу ерда энг камида 2 га тенг бўлади.
Опционлар ўзларининг ҳар бир кунида қадрсизланадилар. Бу жараён опционнинг бажарилиш муддатиги қараб тезлашиб боради.
Опционнинг қадрсизланиш тезлиги қолган вақтнинг квадратга оширлганига тенг бўлади. Бажарилиш муддати 2 ой колган опцион қадрсизланиш тезлиги 4 ой қолган опцион қадрсизланиш тезлигидан икки баробар катта.

Волатиллик компоненти аник бир оралиқда опцион асосида ётувчи молиявий инструмент нархининг маълум оралиқда тебраниши билан характерланади. Волатиллик ўлчагичи бўлиб кун ичида инструментнинг нархдаги ўзгариши асос бўлади.

Амалиётда опционнинг нархина шакллантиришнинг турли моделлари қўлланилади, лекин Блэк-Шоулз модели (Black Scholes Option Pricing Model) ҳозирги пайтда кенг қўлланилмокда. Олдин Блэк-Шоулз модели Европа моделидаги опционлар учун ишлатилар эди, лекин кейинчалик Америка моделидаги опционлар учун ҳам модификация қилинди. Шу пайтдан бошлаб, бу моделнинг жуда куп вариациалари ишлаб чиқилган эди. Америка моделидаги опционларни баҳолаш учун бошқа моделлар ҳам қўлланилади (Cox Rubenshtein, Tates models).
Ҳақиқатда опционлар трейдерга одатий инвесторлик методларидан фарқли ҳимояланиш ва ҳаракатчанлик устунлигини беради. Улар орқали бозорда опцион асосида ётувчи молиявий инструмент баҳоси тушиши ёки ошиши ёрдамида даромад кўриш мумкин.
Пул ичида опционлар бажарилиши инвесторлар учун акцияларни пастроқ нархда сотиб олиш имкониятини беради. Опционлар комбинациялари ёрдамида бозорда “буқа”, “айиқ” трендлари учун стратегия ишлаб чиқиш имкониятини яратади.