I боб. Ёзувнинг келиб чиқиши ва ривожланиши. Тил, тафаккур ва ёзув

2. ПИКТОГРАФИК ВА ИДЕОГРАФИК ЁЗУВ
Ахборот алмашинув жараёнининг кейин кейинги босқичи пиктография бўлиб, бу расмли ёзув маъносини англатади. Пиктография – лотинча pictus – расм солинган, юнонча qrahein – ёзиш, чизиш маъноларини англатади.
Расм билан ёзув ўртасида узвий боғлиқлик мавжуд бўлиб, ҳар иккаласи ҳам кўриш орқали идрок қилинади.
Расмлар ёрдамида турли фикрларни, ахборотларни ифодалаш, уларни бошқаларга англатиш мумкин эканлигини одамлар қадимги даврлардаёқ англаб ета бошлаганлар.
Шунинг учун пиктографик ёзув дунёдаги барча ёзувларнинг келиб чиқиши учун асос бўлган деган хулосага келиш мумкин.
Пиктографиянинг оғзаки тил билан боғлиқ бўлмаганлиги учун турли тилда гаплашувчи кишилар томонидан ҳам тушунарли эканлигини таъминлаган, унда ифодаланган мазмуннинг эркин талқин этилишига имкон яратган.
Лекин пиктография орқали абстракт тушунчаларни бир кишидан иккинчи кишига етказишга деярли мумкин бўлмаган.
АҚШда ХIX аср ўрталарида Шимолий Америка ҳинду уруғларидан бир нечтасининг АҚШ Конгрессия қайин пўстлоғига чизиб юборилган арзномаси пиктографиянинг ёрқин намунаси бўла олади. Ушбу арзномада етти уруғдан иборат қабиланинг юқори кўл атрофидан бошқа кўл атрофига кўчиб ўтишига ижозат берилиши сўралган. Энг олдинда етакчи уруғнинг тотеми турна, ундан кейинги учта сувсар, денгиз мушуги, денгиз одами, балиқ расми акс эттирилган. Пастда кўчиб боришга рухсат сўралган кўл белгиланган. Барча тотемларнинг кўзлари ва юраклари илтимосномани ифодаловчи етакчи тотем – турнанинг кўзи ва юраги билан туташтирилган. Бу уларнинг биргаликдаги арзномаси эканлигини англатадиган расмли ифодадир.
Бугунги кунда идишга ёпиштирилган одам калла суяги ва иккита кесишган суяклар расми – захарли моддани, худди шундай расм устига зигзаг тарзида чизиқлар – юқори кучланиш электр зарядини англатади. Бундай ташқари йўл ҳаракатида қўлланиладиган турли белгилар ҳам пиктографик белгилардир.
Жамият тараққиёти жараёнида турли ёзишмаларнинг кўпайиб бориши ва уларни бир хил талқин қилишга бўлган эҳтиёжининг кучайиб бориши натижасида пиктографик ёзув ошиб бораётган талабларни қондира олмай қолди. Пиктографик ёзувни такомиллаштириш зарурияти идеографик ва иероглифик ёзувнинг шаклланишига олиб келди.
Идеографик ёзув тури (юнонча idea – идея (ғоя), образ ва grapho – ёзаман) – белгилар (идеограммалар) бутун бир сўзни ёки тушунчани билдирадиган ёзувдир.
Идеографик ёзувда “эшитмоқ” – қулоқ расми, “кўрмоқ” – кўз расми, “гапирмоқ” – оғиз расми, “юрмоқ” – оёқ расми, “ўрмон” – дарахтсимон белгиларда ифодаланган.
Идеографик ёзувнинг маданиятнинг қадимий ўчоқлари бўлган ҳудудлар билан боғлиқ Миср ёзуви, Оссурия – Вавилония миххатлари Хитой иероглифи сингари тузилмалари мавжуд бўлган. Улар “сўз ёзуви” ёки “логографик ёзув” номи билан умумлаштиради.